Zazalar Ve Zazaca

Zazalar ve Zazaca

Zazalar’ın yaşadığı coğrafya

Zazalar nüfusu tahminen 4-6 milyon olan bir halk olarak Doğu-Anadolu’nun Fırat ve Dicle su havzasında yaşarlar Sükun ettikleri yer enlem 378°- 42° ve boylam 378°- 40° arası arasında yer alan bölgede il olarak Doğu-Sivas’tan Varto’ya Gümüşhane’den Siverek’e kadar uzanır Ağırlıklı olarak Tunceli Bingöl Erzincan Elazığ Kuzey-Diyarbakır illerinde yaşarken Kangal Zara Ulaş ve İmranlı (Sivas) Kelkit Şiran ve Gümüşhane Hınıs Çat Aşkale (Erzurum) Gerger (Adıyaman) Pötürge ve Arapkir (Malatya) Mutki (Bitlis) Sason (Batman) Sarız (Kayseri) Aksaray ilçelerinde de meskendirler Bunun dışında İstanbul Ankara Bursa Eskişehir ve birçok ilçeye göçetmiş Zaza mevcuttur Almanya Avusturya İsviçre Hollanda Belçika Fransa İsveç Danimarka gibi Avrupa ülkelerinde bulunan Zaza sayısı tahminen 300000’dir Çoğu Almanya’ya iş veya son yıllarda iltica etmek için yerleşmiştir Cambul (Kazakistan) ve Batum (Gürcistan) bölgelerinde de 1944’te sürgün edilen Zazalar’ın yaşandığı söylenmektedir Zazalar’ın nüfusu hakkında kesin bir bilgi mevcut değil fakat tahminlere göre 3 milyon bazı tahminlere göre ise 4 ile 6 milyon arasıdır
Dil ve etniklik

Zazaca Hint-Avrupa dil ailesinin İrani diller gurubun Kuzey-Batı koluna dahildir Beluçi Gorani ve Sengseri dilleriyle Kuzey-Batı kolunun Hyrkani (Gurgan) alt gurubunu teşkil etmektedir Zazaca’nın diğer akraba olduğu diller arasında Talişi Mazenderani Semnani Gileki Tati Herzendi Kürtçe Hazar Denizi kıyısında konuşulan dillerdir Onun dışında Anadolu’da konuşulan Kurmanci-Kürtçesiyle yüzyıllarca ortak coğrafya paylaştığından dolayı bir dil yaklaşımı olmuştur
Zazaca üzerine Türkiye’de özellikle siyasette bir Kürt lehçesi olarak bilinen bir statüko mevcut İrani dillerin dilbilim dalı olan İranoloji’ye göre ise Zazaca bir Kürt lehçesi veya dili değil başlıbaşına bir dildir Kürtler’in siyasi ve sayısal olarak Zazalar’a göre daha üstün olması Zazalar’ın ve Zazaca’nın varlığı konusunda epey bir dezavantaj oluşturmuştur Zazaca hakkında siyasette ve halk arasında özellikle Batı-Anadolu’da yaygın olan “Kürt lehçesi” diye bir tanımlama vardır Fakat özellikle son yıllarda yavaş yavaş açığa çıkan araştırmaların ve dergilerin sayesinde bu görüş değişmektedir
Türkiye’de Türkçe’nin dışındaki yerli dillere uygulanan baskıdan ve inkardan dolayı Zazaca hakkında herhangi bir bilimsel kaynak bulmak pek güç Ondan ötürü Zazaca Türkiye dışında özellikle Almanya’da araştırılabilip bilimsel olarak İrani diller arasındaki yeri saptanmıştır
Zazaca’yı ilk olarak başlıbaşına bir dil olduğunu yaptığı derleme araştırma ve incelemeleriyle kanıtlayan ilk dilbilimci Oskar Mann’dır Oskar Mann’ın 1903’ten 1907’ye kadar yaptığı araştırmalarını ilerletip kitap haline getiren Karl Hadank “Die Mundarten der Zâzâ” adlı bilimsel eseri 1932 yılında kitaplaştırmıştır Böylece İranoloji dilbilimde Zaza dili bugüne kadar dilbilimcilerin hemfikirliliğiyle başlıbaşına olarak tanınma durumunu korumakta Oskar Mann’dan önce Peter Lerch (1856) Friedrich Müller (1864) Albert van Le Coq (1901) gibi araştırmacı ve dilbilimcilerin eserlerinde de Zazaca hakkında folklorik yazın derleyip kısmen analiz de etmişlerdir
WB Henning (1954) DN MacKenzie (1961-95) T L Todd (1985; A Grammar of Dimili [also known as Zaza] Michigan 1985 277 s) GS Asatrian / F Vahman (1987-95) Joyce Blau (1989) P Lecoq (1989) C M Jacobson (1993-97; Rastnustena Zonê Ma / Handbuch für die Rechtschreibung der Zaza-Sprache Verlag für Kultur und Wissenschaft Tij Yayınları; Zazaca Okuma Yazma El Kitabı Tij Yayınları) J Gippert (1993-96) M Sandonato (1994) Ludwig Paul (1994-98; Zazaki: Grammatik und Versuch einer Dialektologie Dr Ludwig Reichert Verlag Wiesbaden 1998 366 s) Zılfi Selcan (1987-98; Grammatik der Zaza-Sprache Nord-Dialekt (Dersim) Berlin 1998) gibi dilbilimcilerin analiz ve araştırmaları günümüze dek sürmekte
Devleti oluşturan temel taşlarından birinin 1914-15 Ermeni-Süryani-Yezidi-Rum soykırımı ve 1937-38 Dersim soykırımı olan Türkiye Cumhuriyeti'inde cebren de uygulanan tevhidi tedrisat kanunundan dolayı egitim dili sadece Türkçe’den ibaret sayılmış bu yüzden Zazaca ve diger anadolu dilleri kendilerini bir eğitim ortamında geliştirebilmek ve eğitim dili olabilme imkanı bulamamıştır Eğitim dilinin sadece Türkçe’den ibaret olması medeniyetler beşiği olan Anadolu’nun çok dilli ve kültürlü yapısına büyük zarar vermiştir Bundan dolayı Zazaca ve diğer etnik diller varlıklarını sürdürme noktasında unutulma ve ölü bir dil olma sınırına gelmiştir Son yıllarda özellikle Avrupa’da Zazaca edebiyatı ve yazı dili çalışmaları ve çabaları Zazalar arasında olumlu bir yankı oluşturmuştur
Zazaca Kuzey-Batı İrani dilleri arasında Prof Dr J Gippert ve P Lecoq’un şemasına göre (bkz İrani Diller) şöyle sınıflandırılmakta:
KUZEY-BATI IRANÎ:

Hyrkani (Gurgan/Cürcan) Gurubu: Beluçi Sengiseri Gurani Zazaca
Karmani Grurbu: Kürtce Sivendi
Medo-Hazar (Caspic) Gurubu: Gileki Mazederani Sorxeyi Taleshi Âseri

GÜNEY-BATI IRANÎ:
Farsca Tacikçe Tati

Tarihsel olarak son yapılan araştırmalara göre Zazaca bir Ortaçağ-İrani dili olan Partça’ya yakınlık arzetmekte Günümüz Kuzey-İran’da Hazar Denizi kıyısında konuşulan diller de Zazaca’ya ilginç yakınlık göstermekte
Farsça sayılabilir Gramer ve kimi önemli sözcükler açısından Zazaca’ya yakın olan diller Kuzey-İran’da Bonn 1993 / İstanbul 2001 Bonn 1997 / İstanbul Din

Zazalar’ın hemen yarısı Alevi yarısı da Sünni Müslüman kesimden oluşmaktadır Sünni kesimde ayrıca Şafii ve Hanefi Zazalar mevcut Dersim aşiretlerinden oluşan Alevi Zazalar Koçgiri (Zara Kangal Ulaş Divriği)’den Varto-Hınıs kısmen Bingöl yöresinde ayrıca Kayseri’nin Sarız ilçesinde mesken iken Sünni Zazalar da Elazığ Bingöl Diyarbakır Siverek, Aksaray Mudki Sason bölgelerinde yaşamaktalar Özellikle Alevi-Sünni ve de Şafii-Hanefi farklılığı Zazalar’da dildeki şive ve kültürde Adıyaman Wissenschaft und Technik Verlag yaşam tarzında belirmiştir