Mizah Ve Kültür

Mizah Ve Kültür

mizah nedir - yazılı mizah - sözlü mizah - osmanlı kültüründe mizah - keloğlan yazılarında mizah

Mizah ile kültür arasında bağlantılar kurmak için, önce bir takım tanımlar gerekir Mizah nedir, kültür nedir diye sorduğumuzda önümüze bir yığın tanımlar çıkacaktır

Ve de olsa mizah ile kültür, tanımlara sığmaz kaygan konuların başında yer alırlar Mizahın ele avuca sığmaz yapısı bilinir Neredeyse her yazar-çizer, mizaha yeni bir tanım getiriyor gibidir Özellikle kültür alanında getirilmek istenen her tanım, yeni görüş ayrılıkları yaratmakta gecikmemiştir Çağına, ülkesine ve dünya görüşüne göre, başka başka ögelere, terimlere dayandırılarak kültür tanımlanmak istenilmiştir

Kültür, çağların gündemine göre, ?Olan-Olmayan? sınıflaması ile sürekli bir tartışma alanı yaratmasını bilmiştir Kültür, insan türünün içsel niteliklerinden ?Olandır-Olmayandır? Kültür, sonradan öğrenilen ?Olandır-Olmayandır? gibi Bu sınıflama giderek içsel Olandır-Olmayandır terimlerine dönüşür Kültür daha sonra, uygarlık ?Olandır-Olmayandır? alanlarına dönüşür Kültür, yüzyılımızda ?Laik Olandır-Olmayandır? tartışmasını yaratır Bu tartışma kültür ?Maddi Olandır-Olmayandır? tartışmasını birlikte getirir Günümüzde kültür, ?Doğal Olandır-Olmayandır? çatışmasını günmede taşımıştır

Yüzyıllarca önce küçük insan gruplarının özelliklerini işaret eden kültür, günümüzde bir çok ülkenin ortak paydası durumundadır Avrupa Kültürü gibi Dünya küreselleştikçe kültür terimlerinin kayganlığı çoğalmaktadır Bir fıkra ile özetlemek gerekirse, Nasreddin Hoca?nın ?eski ayları kırpıp kırpıp yıldız yaparlar? örneği, toplumların eskittikleri teknolojileri, uygarlıkları kendi kültürlerinin bir parçası sayarlar

Kültür alanı öylesine kaygan ve tartışmalıdır ki, Bektaşi?nin ?sen buna yok diyeceksin ama bir türlü söylemeye dilim varmıyor? fıkrası akla geliyor Mizah ve kültür konularının bu kayganlığı yetmezmiş gibi, bir de aralarında bağlantılar kurmaya çalışmak, iki arabaya birden binmeye benzetilebilir
Bu iki kaygan alan arasında soyut ilişkiler aramak yerine acaba mizah ile kültürü ilgilendiren daha somut başlangıç noktaları bulabilir miyiz? Mizah ve kültür alanında bize bir tarih boyutu verebilecek bazı kilometre taşlarından söz edebilir miyiz?
Örneğin, mizah alanında yeryüzünde görülen en büyük değişim, sözlü mizahtan yazılı mizaha geçiş sürecidir Hemen her ülke, yazılı mizaha geçiş sürecinde, sözlü mizahla birlikte kendi öz motiflerini yitirmenin sorunlarını yaşamaktadır Sözlü mizahın yerini yazılı mizah aldıkça, ülkeye özgü motifler silinmekte; yeryüzü için daha ortak motifler gündeme gelmektedir

Bir ülkenin kendi motiflerini yitirmesi, karşılığında daha ortak motiflere geçiş, yalnız mizahın değil, kültür alanının da doğal konuları arasında yer alır Yani, mizah ile kültürün ortaklaşa paylaştığı alanlardan söz edilebilir Bir mizah ürünü ile kültür arasında belki bağlantılar kurmakta zorlanabiliriz Ancak mizah ile kültürü bir akış içinde izlersek, bu iki nehir arasında anlamlı paralellikler ortaya çıkıyor

Konumuzu örneklerle sürdürelim Sözgelimi, yazılı mizah sürecinde Osmanlı mizahı büyük kayıplara uğrar Bu, mizahın genel bir sorunudur diyebiliriz Fakat aynı zamanda kültürün de bir sorunudur

Her sözlü mizah, yazılı mizaha geçerken, belli bir oranda, değişime ve kayba uğrayacaktır Bunu olağan saymak gerekir Sözlü mizahın gizliliği, uçuculuğu, rahatlığı, yazılı duruma geçişte Avrupa mizah dergiciliği, karikatürleri, fıkraları mizah hikayeleri ile ön sıraya geçiyor

Osmanlı mizahı da benzer bir süreci yaşamıştır Hatta bunun dışında özel kayıplar sözkonusudur Nitekim, Abdülhamid?in 32 yıllık uzun saltanatında, çok titiz bir sansür uygulaması, halkın dağarcığındaki mizah yükünü gazetelere, dergilere, kitaplara aktarmasını engellemiştir Hatta, Abdülhamid?in Karagöz perdesini sürekli desteklediği, koruduğu halde, onun iktidarında Karagöz oyunları yazıya geçirilmemiş, sadece Ermenice ve Rumca bazı baskıları yapılabilmiştir

İkinci Meşrutiyet?in ardından gelen Birinci Dünya Savaşı, Osmanlı aydınlarını ekin başakları gibi biçmiş, bir toplumu adeta belleksiz bırakmıştır Öyle ki, Cumhuriyetin mizahcı kuşakları, çocuk dergilerinde başlangıç yapmışlardır
Bu örnekte görülen kayıp, aşağı yukarı hemen her ülkede yaşamıştır Ayrıca bu kayıplar, kültürün genel akışı yönünde gerçekleşmiştir Belki Meclis?in kapatılmış olması, Osmanlı?da kayıpların artmasına yol açmıştır Ancak doğrultu, bütün diğer ülkelerin yönündedir

Ancak bu sırada şaşırtıcı bir gelişme yaşanır
Osmanlı İmparatorluğu?nun sonunda, sözlü mizahtan yazılı mizaha geçerken; Karagöz, Ortaoyunu ve Meddah sönükleşir, yitirilir İşte bu sırada daha eski, bazı sözlü mizah örnekleri, yazılı mizahla birlikte yeniden parlamaya, bir bakıma yeniden doğmaya başlarlar

Matbaa ile birlikte ?Nasreddin Hoca? ile ?Keloğlan? yeniden keşfedilmiş gibidir 600 yıl unutulmuş bu tiplerin birden ortaya çıkışı şaşırtıcıdır Bu gelişme, sözlü mizahtan yazılı mizaha geçiş sürecine, kültürün genel akış doğrultusuna kökten aykırı düşer Başka ülkelerde de bu gelişimin bir benzeri görülmeyecektir

Sonuç olarak; Osmanlı mizah örnekleri imparatorlukla birlikte kaybolurken, çok daha eskilerde kalmış Selçuklu Dönemi?nin, Nasreddin Hoca ve Keloğlan gibi mizah ürünleri sanki dirilmişlerdir Türkiye ve sonra dünya, Nasreddin Hoca fıkralarını yeni baştan öğrendi ve onlarla güldü Keloğlan masalları gene çocukları büyütmeye başladı

Karagöz?ün dayanıksızlığı yanında, Keloğlan?ın dayanıklılığı şaşırtıcıdır Keloğlan?ın 700 yıl kıl çadırlarda anlatıla anlatıla günümüze kadar geldiği anlaşılıyor

Ancak Keloğlan?ın gücü bununla da sınırlı değil Ortaasya?da zengin bir keloğlan birikimi ile karşılaşıyoruz Gerçekten de Keloğlan müslümanlık öncesi dönemlerde oluşumunu tamamlamış görünüyor Budizm?den etkilendiğini gösteren motifler sözkonusudur Keloğlan?ın bu direnci bir ölçüde Nasreddin Hoca?da da görülüyor

Selçuklu döneminin tipikliği, zengin bir kültür birikimini Ortaasya?dan Anadolu?ya taşımış olmasıdır Keloğlan bu anlamda yoğunluk gösteren bir kaç motiften bir tanesidir Keloğlan için, kel insan için bir çok kökten isim ve sıfat türetildiğini görüyoruz ?Sokar?, ?Keçeli?, ?Keltaylar?, ?Tok?, ?Şaplı?, ?Tazyer?, ?Daz?, ?Tökülgen Saç?, ?Taşşa? bunlardan bazılarıdır

Keloğlan ve kellik her zaman mizah boyutunu korumuştur Bazı örnekler vermek yetişecektir ?kel tavuk topal horozla?, ?iyilik et kele övünsün ele?, ?kele köseden yardım olmaz?, ?kel ölür sırma saçlı olur?, ?kelin ilacı olsa başına sürer?, ?kelin geleceği yer kürkçü dükkanı?, ?kelin yanında kabak anılmaz?
Peki Keloğlan kimdir? Neyin nesidir? Keloğlan?ın özü bu soruda gizli gibidir En eski Keloğlan metinlerinde bile karşımıza çıkan ?don değiştirme? motifleri, bu masalların hikaye örgüsünü oluşturur Don değiştirme, kılık değiştirmeden çok farklı bir deyim

Birkaç örnek verelim:?Kel silkinip deri donlu bir oğlan olur?, ?kel silkinip atmaca olur?, ?kişi bir sinek donuna girer?, ?yiğit ile atı kel oluyor?, ?atı uyur, kel, doru bir at oluyor? Don değiştirme sihirbazlık olarak da kullanılıyor Don değiştirme hediyeleri değiştirme olarak da kullanılıyor Don değiştirme düşlerin satın alınması anlamında da kullanılıyor

Don değiştirme?nin ne olduğunu Anadolu halk türkülerindeki bir motif bize daha iyi anlatabilir Küçük bir hatırlatma yapalım Ben bir canavar olsam / seni yemeye gelsem ne dersin - Ben bir darı olsam / avluya saçılsam ne dersin - Ben bir güvercin olsam / seni toplasam yesem ne dersin - Ben bir kartal olsam / seni kapıp gitsem ne dersin - Ben bir karayel olsam / kanadın kırsam ne dersin

Don değiştirerek daha üstün konuma geçerek, bir mücadeleyi kazanmak; Keloğlan masallarının örgüsünü yarattığı gibi, Ortaasya?nın bir kültür motifini de dile getirmiş olur Keloğlan, sürekli don değiştiren kel, garip bir çocuk mudur? Yoksa Keloğlan denilen, kel donuna girmiş bir yiğit midir? Bu soruya ikisi de birden diyebiliriz Keloğlan, bu sürekli dönüşümün, hayat denilen dinamizmin, mücadelenin adı oluyor

Sözlü mizahtan yazılı mizaha geçiş sürecinde Keloğlan?ın gösterdiği yeniden doğuş, bizi çok uzun bir geçmiş zaman boyutuna taşımış bulunuyor Bu uzun zaman boyutu, ister istemez bakış açımızı değiştiriyor Artık sorumuzu değiştirerek ortaya koyuyoruz

Binlerce yıllık Keloğlan geleneği, neden Osmanlı İmparatorluğu döneminde 600 yıl gölgede silik kalmış, yazılı mizahla birlikte Cumhuriyet Dönemi?nde neden yeniden parlamış ve halkın sevgilisi olmuştur? Nasreddin Hoca?da Osmanlı döneminde gölgede kalmış ve Cumhuriyet?le birlikte neden parlamıştır? Kaldı ki Cumhuriyetle birlikte bütün tekkeler, tarikatlarla birlikte Nasreddin Hoca?nın türbesi de kapanmış durumdadır

Göz rahatsızlığı çekenlerin ziyaret edip çaput bağladığı Akşehir?deki Nasreddin Hoca Tekkesi, kapandıktan sonra, fıkraları ile milleti güldürmeye başlayacaktır Osmanlı Dönemi?nde 600 yıl dinsel bir nitelik yüklenilen Nasreddin hoca, Cumhuriyetten sonra sivil, laik nitelikleri ile yeniden önce çıkacaktır
Sonuç olarak, Nasreddin Hoca ve Keloğlan için Cumhuriyet ortamı bir Rönesans etkisi yaratmıştır Osmanlı?nın mizah gelenekleri imparatorlukla birlikte çökerken, cumhuriyetin ilk yıllarında Nasreddin Hoca ve Keloğlan gelenekleri tepeden tırnağa çiçeğe durmuştur

Osmanlı Mizahı?da, Selçuklu Mizahı gibi, bu halkın yaratışlarıdır, orijinaldirler Laik bir çizgide yeniden doğmaları için her türlü çaba gösterilmeye değer
Mizah ile kültürün içiçeliğini, paralel akışını yerli bir örnekle ortaya koymaya çalıştık Kaygan bir yapısı olan kültür, ülkemiz için, daha da karmaşık, daha da içinden çıkılmaz bir durum almıştır Bu karmaşanın giderilmesinde, mizah gelenekleri bize ışık tutabilir Ne de olsa mizah daha yerel daha somut bir yapıdadır