Eylemler (Fiiller)

EYLEMLER (FİİLLER)
ylemler (Fiiller)[/url]

1-Eylemle, iş-kılış, duruş, durum ve oluş bildiren sözcüklerdir

2-Bir sözcüğün eylem sayılabilmesi için, çekim ekleri atıldıktan sonra kalan bölüme ;mek-mak ekinin getirilebilmesi gerekir

3-Eylemde 3 temel öğe vardır ;

-Hareket
-Kişi
-Zaman


HAREKET (Eylemin Anlamı)

A) İş ve Kılış Eylemleri ;

Bir nesneyi olumlu ya da olumsuz yönde etkileyen eylemlerdir
Bilinçli yapılan eylemlerdir
İnsanlara özgüdür (Kırmak- Neyi KIRMAK-Bir şeyi KIRMAK-Çocuk camı kırdı)
İş ve kılış eylemleriyle kurulan cümlelerin eylemleri çatı bakımından GEÇİŞLİDİR

Silmek, dövmek, yırtmak, asmak, atmak, taşımak, bulmak, yazmak, sallamak

eylemleri İŞ ve KILIŞ bildirir

B) Durum Eylemleri;

Süreklilik gösterir
Durağanlık vardır
İnsanlara özgüdür; bilinçli veya bilinçsiz olabilir
Nesneye bağlı değildir
Sona ermesi için başka eylemler gereklidir
Çatı bakımından eylemi GEÇİŞSİZDİR (Uyumak-Neyi uyumak?-Ne uyumak?
YANITSIZDIR Yatmak ;Uzanmak ; Bakmak ; Dikilmek eylemleri durum bildirir

C) Oluş Eylemleri;

Doğa eylemleridir
Eylemi gerçekleştiren gizli bir güç vardır Bu gizli güç, dilbilim açısından kişi sayılır
Bilinç gerektirmez
Kendi kendine olma anlamı vardır
Nesneye bağlı olmadığı için eylemi çatı bakımından geçişsizdir
Rüzgar esiyor
Çiçekler açtı
Güneş doğdu
Ağaçlar yeşerdi
Yapraklar sarardı

KİŞİ

Gel-di-m / Gel-di-k
Gel-di-n / Gel-di-niz
Gel-di / Gel-di-ler
Zaman ekinden sonra ulanır

ZAMAN (Eylemlerde Kip)

Eylem bildiren sözcüklerin zaman ve kişi eki alarak biçimlenmesine KİP denir Kipler
İkiye ayrılır


D) BİLDİRME KİPLERİ (Haber kipleri)

1-di’li geçmiş zaman;

-dı, -di, -du, -dü
-tı, -ti, -tu, -tü
(Görülen geçmiş zaman)
İş önce, söz sonra

2-miş’li geçmiş zaman;

-miş, -mış, -muş, -müş
(Duyulan geçmiş zaman)
İş önce, söz sonra
Eylem, geçmişte yapılmıştır, eylemin yapıldığını başkasından duyma durumu vardır

3Şimdiki zaman; -yor

Bu kip, eylemin yapılmakta olduğunu bildirir Eylem yapılırken kullanılır
İş, söz ayni zamanda

4Gelecek zaman; -ecek, -acak

Eylemin gelecekte yapılacağını anlatır
Söz önce, iş sonra

5Geniş zaman; -r, (i)r

Eylemin her zaman yapılabileceğini bildirir
Söz, iş her zaman

E) DİLEK KİPLERİ

Bu kiplerde zaman kavramından çok, eylemin yapılışıyla ilgili bir duygu, bir düşünce, bir istek, bir dilek anlamı vardır

1İstek kipi; -e, -a

Eylemin yapılması için istek bildiren kiptir

2Dilek – koşul kipi; -sa, -se
+ -sa, se dilek
Sınavı bir kazansa
Bu akşam bize gelseniz
+ -sa, -se koşul

Çalışırsa kazanır
Bu akşam bize gelseniz, seviniriz

3Gereklik kipi; -malı, -meli

Eylemin yapılmasının gerekli, zorunlu olduğunu bildiren kiptir

4Buyruk (emir) kipi; Eylemin yapılmasını emir yoluyla ister İnsan kendisine buyrukta bulunamayacağı için, yalnız ikinci, üçüncü ytekil ve çoğul kişiler için kullanılır


BİLEŞİK ZAMANLI EYLEMLER

1Hikaye (öyküleme) bileşik zamanı;

+I Zaman + II Zaman
Eylem Diğer - di
Kökü Zaman
Ekleri

Örnek ; Al-mış-tı

Duyulan geçmiş zamanın hikayesi biçiminde okunur
Al-ır-dı Al-a-y-dı
Al-acak-tı Al-malı-y-dı
Al-(ı)-yor-du Al-sa-y-dı

2Rivayet bileşik zamanı;

+I Zaman +II Zaman
Eylem Diğer -miş
Kökü Zaman
Ekleri

Örnek ; Al-acak-mış, Al-ır-mış, Al-sa-y-mış
Geniş zamanın rivayeti biçiminde okunur

3Koşul bileşik zamanı;

+I Zaman +II Zaman
Eylem Diğer - se
Kökü Zaman
Ekleri

Örnek; Al-malı-y-sa, Al-(ı)-yor-sa, Al-dı-y-sa
Şimdiki zamanın koşulu biçiminde okunur


EYLEM KİPLERİNDE ANLAM (ZAMAN) KAYMASI

A) Şimdiki zaman

Yöntem; ‘’yor’’ ekini gördüğümüzde eyleme ŞU AN, ŞİMDİ’’ sözcüklerini getirip cümleyi okumalıyız Anlamsız olursa zaman kayması vardır
Yusuf, bütün zamanını televizyon seyretmekle geçiriyor
Şimdi
Şu an
Yüklem ‘’geçirir’’ biçiminde olmalıydı
‘’-yor’’ eki geniş zaman yerine kullanılmıştır
; Yusuf, yarın İstanbul’a gidiyor
; Şimdi
Şu an
Yüklem ‘’gidecek’’ biçiminde olmalıydı Gelecek zaman yerine kullanılmıştır
Onunla iddiaya giriyor, on dakika sonra kazanıyorum
Girdim kazandım
- di’li geçmiş zaman yerine kullanılmıştır
Cumartesi ölüyor, Pazar günü gömüyorlar
Ölmüş gömmüşler
-miş’li geçmiş zaman yerine kullanılmıştır

B) Geniş Zaman

Yöntem; ‘’-r’’ ekini gördüğümüzde eyleme ‘’DEVAMLI,SÜREKLİ, HER ZAMAN’’
Sözcüklerini getirip cümleyi okuduğumuzda cümle anlamsızlaşırsa zaman kayması vardır Çocuk, bakkala gider çikolata alır (gitti ve gitmiş – aldı veya almış) olmalıdır
Geçmiş zaman yerine kullanılmıştır Çocuk, devamlı, sürekli, her zaman bakkala gidip çikolata alamaz Dünya malı, dünyada kalır, öldüğün gün Kalacak olmalıdır
Güzel günler de gelir elbet Gelecek olmalıdır
Bunun hesabını onlardan sorarım Soracağım olmalıdır
Gelecek zaman yerine kullanılmıştır

C) Gelecek Zaman;

Dün beni arayan arkadaşım olacak (olmalı)
Şimdi kapıyı çalan Ayşe olacak ki (olmalı ki)
-Bir gürültü duyar gibi oldum
-Üst kattaki adam olacak (olmalı)
Gereklilik kipi yerine kullanılmıştır Başın derde düştüğünde beni arayacaksın (Ara)
İstanbul’a varır varmaz beni arayacaksın(Ara)
Bu cümlelerde de görüldüğü gibi emir kipi yerine kullanılmıştır


EK – EYLEM

Ad soylu sözcüklere eklenerek onları yüklem görevine sokan, basit zamanlı eylemlere ulanarak onları bileşik zamanlı eylem durumuna getiren eklere EK-EYLEM denir

‘’idi, imiş, ise’’ sözcükleri,
‘’-im, -sin, -dir’’; -iz, -siniz, -dirler’’ ekleri

EK EYLEMLERDE ZAMANLAR

1Geniş Zaman

Ben yeni öğretmen-im
Sen yeni öğretmen-sin
O yeni öğretmen-dir
Biz yeni öğretmen-iz
Siz yeni öğretmen-siniz
Onlar yeni öğretmen-dirler

Anlamı;

a)Ad soylu sözcükleri geniş zaman anlamıyla yüklem yapar

b)Cümleye kesinlik ve gereklilik anlamı katar

Sınav süresi bitmiştir
Her canlı ölümü tadacaktır
Kazanmak için çalışılmalıdır

c)Cümleye olasılık anlamı katar

O, şimdi beni düşünüyordur


2Ek-Eylemin Hikayesi;

Okuldaki en yakın arkadaşımdı
Çocukken daha mutluyduk

3Ek-Eylemin Rivayeti;

Onların evleri Adana’daymış
Mevsimlerin en güzeli sonbaharmış

4Ek-Eylemin Koşulu;

O, ONURLU BİR İNSANSA SUSSUN
Hastaysa hemen doktara gitsin
(Ek eylemlere olumsuzluk anlamını ‘’değil’’ sözcüğü katar)
Çocuk çok güzeldi (Olumlu)
Çocuk çok güzel değildi (Olumsuz)


YAPILARINA GÖRE EYLEMLER

Yapılarına göre eylemler üçe ayrılır

1-Basit (Yalın) Eylemler
2-Türemiş Eylemler
3-Bileşik Eylemler

1-BASİT (Yalın) EYLEMLER

Kök biçimindeki eylemlerdir Gel-di / Koş-muş / Al-acak-lar-mış
Yukarıdaki eylemlerde bulunan çekim eklerini çıkarıp eylemi okuduğumuzda yapım eki almadığını görürüz Kaç-mış-lar- ------

-Basit / Kaç-ır-mış-lar------Türemiş

2TÜREMİŞ EYLEMLER

Bir addan ya da eylemden yapım eki yardımıyla türetilmiş eylemlerdir
Baş-la-dı------Addan eylem
Gör-ün-dü-----Eylemden eylem

3BİLEŞİK EYLEMLER

Özellikleri;

YAZIM AÇISINDAN

1Ad bileşiklerinde, bileşiği oluşturan sözcükler,her zaman bitişik yazılırken; eylem bileşiklerinin kimi bitişik kimi de ayrı yazılır

Hanımeli
Zeytinyağı
Gecekondu
Uyurgezer
Mutlu olmak
Rica etmek
Hissetmek
Sabretmek

Yapısal Açıdan

aBir ad +Bir yardımcı eylem

hasta ol-mak
hisset-möek

bİki eylem

ölebil-mek
giriver-mek
bakakal-mak
düşeyaz-mak

cBir eylem + Bir eylemsi

göreceği gel-mek
gideceği tut-mak

dBir eylemsi + Bir yardımcı eylem

anlatacak ol-mak
dinlemez ol-mak

eDeyimleşme

Bir ad + Bir eylem
Kafa tut-mak
Göze gir-mek

fDeyimleşme

Birden fazla ad + Eylem
Etekleri zil çal-mak
Ağzının payını ver-mek

Anlam Açısından

aGerçek + Gerçek

Hasta olmak, rica etmek, sabretmek,
Mutlu olmak, kabul etmek, affetmek

bMecaz + Mecaz (Deyimleşme)

Kulak asmamak
Küplere binmek

ANLAMCA KAYNAŞMIŞ BİLEŞİK EYLEMLER


Sonu eylemle biten deyimler, anlamca kaynaşmış bileşik eylem sayılır

YAPI

Ad + Eylem

Bileğine güvenmek
Gözünü korkutmak

Ad (Bazen birden çok) + Eylem

Etekleri zil çalmak
Kırkından sonra saz çalmak
Ağzının payını vermek

ANLAM

Mecaz + Gerçek

Bileğine güvenmek
Gözünü korkutmak

Gerçek + Mecaz

Deniz tutmak
Derdine yanmak

Mecaz + Mecaz

Burnundan solumak
Ağzını bozmak
Gözden düşmek
Göze girmek

İkiden fazla sözcükle kurulan deyimlerde tüm sözcükler mecaz anlamlıdır

Etekleri zil çalmak
Ağzının payını vermek
Kulağına küpe olmak


KURALLI BİLEŞİK EYLEMLER

1Eylem + Eylem
(Değişken) (Ayni)

1Yeterlilik Eylemi

Yöntem

Eylem kökü + (-e)(-a) bil - mek

Cümleye kazandırdığı anlamlar

Gücü yetme

-Başarma anlamı

İnsanlarla iletişim kurabiliyorum

-Olasılık anlamı

Seni bir daha görebilirim + (olumlu)
Seni bir daha gör-me-y-e-bilirim (olumsuz)

Geniş zaman kipinin soru biçimi belli bir istekle ilgili rica bildirir

Kitabınızı ödünç alabilir miyim?

Yeterlik Eyleminin Olumsuzu

Eylem kökü + (-e)(-a) + (-me)(-ma)


2Tezlik Eylemi

Eylem kökü + -i ver –mek

Cümleye kazandırdığı anlamlar

Tezlik

Öğretmen zili çaldığı anda içeri giriverdi
Hakemin düdüğüyle maç başlayıverdi

Beklenmezlik

Koca ağaç tepemize yıkılıverdi

Önemsemezlik

Çocukları yalınayak dışarı salıvermişler
Saçını, sakalını gelişigüzel bırakıvermiş

Kolaylık + Tezlik

Soruları on dakikada çözüverdim
Problemi, kalem kullanmadan çözüverdi

Olumsuzu

Fiil kökü + (-me)(-ma) + i (-maz)(mez)

Gitmeyiver
Almayıver
Görmeyiver

Eylem kökü + i + ver + (-maz)(-mez)

Bakı-ver-mez-sin


3Sürerlik Eylemi

Sen düşünedur
Sen şu çocuğa bakadur, ben geliyorum
Fiyatları görünce donakaldı
Boğaz Köprüsü’nde intihar girişimi alışılageldi

Olumsuzu kullanılmaz

Bazı ikilemeler cümleye sürerlik anlamı katar
Pop müziğini oldum olası sevemedim
O takım, bildim bileli ikinci ligdedir
Bu kente, oldu bitti ısınamadım


4Yaklaşma Eylemi

‘’Neredeyse, az kalsın’’ anlamını verir

Bileğim burkuldu, düşeyazdım
ÖSS sonuçlarına bakarken heyecandan öleyazdım

Olumsuzu kullanılmaz

ÇOCUK DÜŞEYAZDI

Düştü düşecekti / neredeyse / az kalsın düşecekti Biçimleri kullanılır



Eylemsilerin Eylemlerle Oluşturduğu Bileşik Eylemler

1- İsteklenme Eylemi ; Çocuğun annesini göreceği geldi

2- Beklenmezlik Eylemi; Sinirleneceğim tuttu


Eylemlerin Yardımcı Eylemlerle Oluşturduğu Bileşik Eylemler

Başlama Eylemi; Biz, bu yerden gider olduk
Bitirme Eylemi; İstemezdim ama bağırmış oldum
Yeltenme (Davranma)Anlamı; Sorulara matematikten başlayacak oldu ama

Sanma (Olasılık) Anlamı; Şu anda sınavda terliyor olmalı