Eylemler (Fiiller)
 

EYLEMLER (FİİLLER)
ylemler (Fiiller)[/url]

1-Eylemle, iş-kılış, duruş, durum ve oluş bildiren sözcüklerdir.

2-Bir sözcüğün eylem sayılabilmesi için, çekim ekleri atıldıktan sonra kalan bölüme ;mek-mak ekinin getirilebilmesi gerekir.

3-Eylemde 3 temel öğe vardır. ;

-Hareket
-Kişi
-Zaman


HAREKET (Eylemin Anlamı)

A) İş ve Kılış Eylemleri ;

Bir nesneyi olumlu ya da olumsuz yönde etkileyen eylemlerdir.
Bilinçli yapılan eylemlerdir.
İnsanlara özgüdür. (Kırmak- Neyi KIRMAK-Bir şeyi KIRMAK-Çocuk camı kırdı)
İş ve kılış eylemleriyle kurulan cümlelerin eylemleri çatı bakımından GEÇİŞLİDİR.

Silmek, dövmek, yırtmak, asmak, atmak, taşımak, bulmak, yazmak, sallamak

eylemleri İŞ ve KILIŞ bildirir.

B) Durum Eylemleri;

Süreklilik gösterir.
Durağanlık vardır.
İnsanlara özgüdür; bilinçli veya bilinçsiz olabilir.
Nesneye bağlı değildir.
Sona ermesi için başka eylemler gereklidir.
Çatı bakımından eylemi GEÇİŞSİZDİR. (Uyumak-Neyi uyumak?-Ne uyumak?
YANITSIZDIR. Yatmak ;Uzanmak ; Bakmak ; Dikilmek eylemleri durum bildirir.

C) Oluş Eylemleri;

Doğa eylemleridir.
Eylemi gerçekleştiren gizli bir güç vardır. Bu gizli güç, dilbilim açısından kişi sayılır.
Bilinç gerektirmez.
Kendi kendine olma anlamı vardır.
Nesneye bağlı olmadığı için eylemi çatı bakımından geçişsizdir.
Rüzgar esiyor
Çiçekler açtı
Güneş doğdu
Ağaçlar yeşerdi
Yapraklar sarardı

KİŞİ

Gel-di-m / Gel-di-k
Gel-di-n / Gel-di-niz
Gel-di / Gel-di-ler
Zaman ekinden sonra ulanır.

ZAMAN (Eylemlerde Kip)

Eylem bildiren sözcüklerin zaman ve kişi eki alarak biçimlenmesine KİP denir. Kipler
İkiye ayrılır.


D) BİLDİRME KİPLERİ (Haber kipleri)

1.-di’li geçmiş zaman;

-dı, -di, -du, -dü
-tı, -ti, -tu, -tü
(Görülen geçmiş zaman)
İş önce, söz sonra

2.-miş’li geçmiş zaman;

-miş, -mış, -muş, -müş
(Duyulan geçmiş zaman)
İş önce, söz sonra
Eylem, geçmişte yapılmıştır, eylemin yapıldığını başkasından duyma durumu vardır.

3.Şimdiki zaman; -yor

Bu kip, eylemin yapılmakta olduğunu bildirir. Eylem yapılırken kullanılır.
İş, söz ayni zamanda

4.Gelecek zaman; -ecek, -acak

Eylemin gelecekte yapılacağını anlatır.
Söz önce, iş sonra.

5.Geniş zaman; -r, (i)r

Eylemin her zaman yapılabileceğini bildirir.
Söz, iş her zaman

E) DİLEK KİPLERİ

Bu kiplerde zaman kavramından çok, eylemin yapılışıyla ilgili bir duygu, bir düşünce, bir istek, bir dilek anlamı vardır.

1.İstek kipi; -e, -a

Eylemin yapılması için istek bildiren kiptir.

2.Dilek – koşul kipi; -sa, -se
................................ + -sa, se .........dilek
Sınavı bir kazansa.......
Bu akşam bize gelseniz....
................................. + -sa, -se................ koşul

Çalışırsa kazanır.
Bu akşam bize gelseniz, seviniriz

3.Gereklik kipi; -malı, -meli

Eylemin yapılmasının gerekli, zorunlu olduğunu bildiren kiptir.

4.Buyruk (emir) kipi; Eylemin yapılmasını emir yoluyla ister. İnsan kendisine buyrukta bulunamayacağı için, yalnız ikinci, üçüncü ytekil ve çoğul kişiler için kullanılır.


BİLEŞİK ZAMANLI EYLEMLER

1.Hikaye (öyküleme) bileşik zamanı;

.............+I. Zaman + II. Zaman
Eylem Diğer - di
Kökü Zaman
Ekleri

Örnek ; Al-mış-tı

Duyulan geçmiş zamanın hikayesi biçiminde okunur.
Al-ır-dı Al-a-y-dı
Al-acak-tı Al-malı-y-dı
Al-(ı)-yor-du Al-sa-y-dı

2.Rivayet bileşik zamanı;

...............+I. Zaman +II. Zaman
Eylem Diğer -miş
Kökü Zaman
Ekleri

Örnek ; Al-acak-mış, Al-ır-mış, Al-sa-y-mış
Geniş zamanın rivayeti biçiminde okunur.

3.Koşul bileşik zamanı;

................+I. Zaman +II. Zaman
Eylem Diğer - se
Kökü Zaman
Ekleri

Örnek; Al-malı-y-sa, Al-(ı)-yor-sa, Al-dı-y-sa
Şimdiki zamanın koşulu biçiminde okunur.


EYLEM KİPLERİNDE ANLAM (ZAMAN) KAYMASI

A) Şimdiki zaman

Yöntem; ‘’yor’’ ekini gördüğümüzde eyleme ŞU AN, ŞİMDİ’’ sözcüklerini getirip cümleyi okumalıyız. Anlamsız olursa zaman kayması vardır.
Yusuf, bütün zamanını televizyon seyretmekle geçiriyor.
Şimdi
Şu an
Yüklem ‘’geçirir’’ biçiminde olmalıydı.
‘’-yor’’ eki geniş zaman yerine kullanılmıştır.
; Yusuf, yarın İstanbul’a gidiyor.
; Şimdi
Şu an
Yüklem ‘’gidecek’’ biçiminde olmalıydı. Gelecek zaman yerine kullanılmıştır
Onunla iddiaya giriyor, on dakika sonra kazanıyorum.
Girdim kazandım
- di’li geçmiş zaman yerine kullanılmıştır.
Cumartesi ölüyor, Pazar günü gömüyorlar
Ölmüş gömmüşler
-miş’li geçmiş zaman yerine kullanılmıştır.

B) Geniş Zaman

Yöntem; ‘’-r’’ ekini gördüğümüzde eyleme ‘’DEVAMLI,SÜREKLİ, HER ZAMAN’’
Sözcüklerini getirip cümleyi okuduğumuzda cümle anlamsızlaşırsa zaman kayması vardır. Çocuk, bakkala gider çikolata alır. (gitti ve gitmiş – aldı veya almış) olmalıdır.
Geçmiş zaman yerine kullanılmıştır. Çocuk, devamlı, sürekli, her zaman bakkala gidip çikolata alamaz. Dünya malı, dünyada kalır, öldüğün gün. Kalacak olmalıdır.
Güzel günler de gelir elbet. Gelecek olmalıdır.
Bunun hesabını onlardan sorarım. Soracağım olmalıdır.
Gelecek zaman yerine kullanılmıştır.

C) Gelecek Zaman;

Dün beni arayan arkadaşım olacak. (olmalı)
Şimdi kapıyı çalan Ayşe olacak ki ... (olmalı ki...)
-Bir gürültü duyar gibi oldum.
-Üst kattaki adam olacak.. (olmalı...)
Gereklilik kipi yerine kullanılmıştır. Başın derde düştüğünde beni arayacaksın. (Ara)
İstanbul’a varır varmaz beni arayacaksın.(Ara)
Bu cümlelerde de görüldüğü gibi emir kipi yerine kullanılmıştır.


EK – EYLEM

Ad soylu sözcüklere eklenerek onları yüklem görevine sokan, basit zamanlı eylemlere ulanarak onları bileşik zamanlı eylem durumuna getiren eklere EK-EYLEM denir.

‘’idi, imiş, ise’’ sözcükleri,
‘’-im, -sin, -dir’’; -iz, -siniz, -dirler’’ ekleri

Eylemler (Fiiller)
 

EK EYLEMLERDE ZAMANLAR

1.Geniş Zaman

Ben yeni öğretmen-im.
Sen yeni öğretmen-sin.
O yeni öğretmen-dir.
Biz yeni öğretmen-iz.
Siz yeni öğretmen-siniz.
Onlar yeni öğretmen-dirler.

Anlamı;

a)Ad soylu sözcükleri geniş zaman anlamıyla yüklem yapar.

b)Cümleye kesinlik ve gereklilik anlamı katar.

Sınav süresi bitmiştir.
Her canlı ölümü tadacaktır.
Kazanmak için çalışılmalıdır.

c)Cümleye olasılık anlamı katar.

O, şimdi beni düşünüyordur.


2.Ek-Eylemin Hikayesi;

Okuldaki en yakın arkadaşımdı.
Çocukken daha mutluyduk.

3.Ek-Eylemin Rivayeti;

Onların evleri Adana’daymış.
Mevsimlerin en güzeli sonbaharmış.

4.Ek-Eylemin Koşulu;

O, ONURLU BİR İNSANSA SUSSUN.
Hastaysa hemen doktara gitsin.
(Ek eylemlere olumsuzluk anlamını ‘’değil’’ sözcüğü katar.)
Çocuk çok güzeldi. (Olumlu)
Çocuk çok güzel değildi. (Olumsuz)


YAPILARINA GÖRE EYLEMLER

Yapılarına göre eylemler üçe ayrılır.

1-Basit (Yalın) Eylemler
2-Türemiş Eylemler
3-Bileşik Eylemler

1-BASİT (Yalın) EYLEMLER

Kök biçimindeki eylemlerdir. Gel-di / Koş-muş / Al-acak-lar-mış
Yukarıdaki eylemlerde bulunan çekim eklerini çıkarıp eylemi okuduğumuzda yapım eki almadığını görürüz. Kaç-mış-lar- ------

-Basit / Kaç-ır-mış-lar------Türemiş

2.TÜREMİŞ EYLEMLER

Bir addan ya da eylemden yapım eki yardımıyla türetilmiş eylemlerdir.
Baş-la-dı------Addan eylem
Gör-ün-dü-----Eylemden eylem

3.BİLEŞİK EYLEMLER

Özellikleri;

YAZIM AÇISINDAN

1.Ad bileşiklerinde, bileşiği oluşturan sözcükler,her zaman bitişik yazılırken; eylem bileşiklerinin kimi bitişik kimi de ayrı yazılır.

Hanımeli
Zeytinyağı
Gecekondu
Uyurgezer
Mutlu olmak
Rica etmek
Hissetmek
Sabretmek

Yapısal Açıdan

a.Bir ad +Bir yardımcı eylem

hasta ol-mak
hisset-möek

b.İki eylem

ölebil-mek
giriver-mek
bakakal-mak
düşeyaz-mak

c.Bir eylem + Bir eylemsi

göreceği gel-mek
gideceği tut-mak

d.Bir eylemsi + Bir yardımcı eylem

anlatacak ol-mak
dinlemez ol-mak

e.Deyimleşme

Bir ad + Bir eylem
Kafa tut-mak
Göze gir-mek

f.Deyimleşme

Birden fazla ad + Eylem
Etekleri zil çal-mak
Ağzının payını ver-mek

Anlam Açısından

a.Gerçek + Gerçek

Hasta olmak, rica etmek, sabretmek,
Mutlu olmak, kabul etmek, affetmek

b.Mecaz + Mecaz (Deyimleşme)

Kulak asmamak
Küplere binmek

Eylemler (Fiiller)
 

ANLAMCA KAYNAŞMIŞ BİLEŞİK EYLEMLER


Sonu eylemle biten deyimler, anlamca kaynaşmış bileşik eylem sayılır.

YAPI

Ad + Eylem

Bileğine güvenmek
Gözünü korkutmak

Ad (Bazen birden çok) + Eylem

Etekleri zil çalmak
Kırkından sonra saz çalmak
Ağzının payını vermek

ANLAM

Mecaz + Gerçek

Bileğine güvenmek
Gözünü korkutmak

Gerçek + Mecaz

Deniz tutmak
Derdine yanmak

Mecaz + Mecaz

Burnundan solumak
Ağzını bozmak
Gözden düşmek
Göze girmek

İkiden fazla sözcükle kurulan deyimlerde tüm sözcükler mecaz anlamlıdır.

Etekleri zil çalmak
Ağzının payını vermek
Kulağına küpe olmak


KURALLI BİLEŞİK EYLEMLER

1.Eylem + Eylem
(Değişken) (Ayni)

1.Yeterlilik Eylemi

Yöntem

Eylem kökü + (-e)(-a) bil - mek

Cümleye kazandırdığı anlamlar

Gücü yetme

-Başarma anlamı

İnsanlarla iletişim kurabiliyorum

-Olasılık anlamı

Seni bir daha görebilirim + (olumlu)
Seni bir daha gör-me-y-e-bilirim (olumsuz)

Geniş zaman kipinin soru biçimi belli bir istekle ilgili rica bildirir.

Kitabınızı ödünç alabilir miyim?

Yeterlik Eyleminin Olumsuzu

Eylem kökü + (-e)(-a) + (-me)(-ma)


2.Tezlik Eylemi

Eylem kökü + -i ver –mek

Cümleye kazandırdığı anlamlar

Tezlik

Öğretmen zili çaldığı anda içeri giriverdi.
Hakemin düdüğüyle maç başlayıverdi.

Beklenmezlik

Koca ağaç tepemize yıkılıverdi.

Önemsemezlik

Çocukları yalınayak dışarı salıvermişler.
Saçını, sakalını gelişigüzel bırakıvermiş.

Kolaylık + Tezlik

Soruları on dakikada çözüverdim.
Problemi, kalem kullanmadan çözüverdi.

Olumsuzu

Fiil kökü + (-me)(-ma) + i (-maz)(mez)

Gitmeyiver
Almayıver
Görmeyiver

Eylem kökü + i + ver + (-maz)(-mez)

Bakı-ver-mez-sin


3.Sürerlik Eylemi

Sen düşünedur...
Sen şu çocuğa bakadur, ben geliyorum.
Fiyatları görünce donakaldı.
Boğaz Köprüsü’nde intihar girişimi alışılageldi.

Olumsuzu kullanılmaz.

Bazı ikilemeler cümleye sürerlik anlamı katar.
Pop müziğini oldum olası sevemedim.
O takım, bildim bileli ikinci ligdedir.
Bu kente, oldu bitti ısınamadım.


4.Yaklaşma Eylemi

‘’Neredeyse, az kalsın’’ anlamını verir.

Bileğim burkuldu, düşeyazdım.
ÖSS sonuçlarına bakarken heyecandan öleyazdım.

Olumsuzu kullanılmaz.

ÇOCUK DÜŞEYAZDI.

Düştü düşecekti / neredeyse / az kalsın düşecekti. Biçimleri kullanılır.



Eylemsilerin Eylemlerle Oluşturduğu Bileşik Eylemler

1- İsteklenme Eylemi ; Çocuğun annesini göreceği geldi

2- Beklenmezlik Eylemi; Sinirleneceğim tuttu.


Eylemlerin Yardımcı Eylemlerle Oluşturduğu Bileşik Eylemler

Başlama Eylemi; Biz, bu yerden gider olduk
Bitirme Eylemi; İstemezdim ama bağırmış oldum
Yeltenme (Davranma)Anlamı; Sorulara matematikten başlayacak oldu ama....

Sanma (Olasılık) Anlamı; Şu anda sınavda terliyor olmalı.