Cedidcilik, Cedidcilik Hareketi

CEDİDCİLİK

Cedidcilik,Rusya Türkleri arasında 19yüzyılın sonlarında başlayan,eğitim ve kültür alanında yenileşme hareketiTemelde,modern eğitim yöntemlerini ve kurumlarını yerleştirip,ulusal dili ve kültürü korumayı amaçlamıştır1905 Devrimi'ni izleyen yıllarda daha da yaygınlaşmış ve Rusya Türklerinin ulusal kimlik kazanma çabalarında önemli rol oynamıştır

19yüzyılın ikinci yarısında Rusya Türkleri arasında okuryazarlık oranı oldukça düşüktüEğitim görenlerin çoğunluğunuda medrese bitirenler oluşturuyorduUsul-i cedidin (yeni usul/cedidcilik ) amacı temelde modern eğitim yöntemleri ile okuma -yazma öğretmek ve başıboş mahalle okullarının yerine düzenli bir programa bağlı ilkokullarının açılmasını sağlamaktıBöylece öğrencilere din bilgilerinin yanı sıra fen dersleri de okutulacaktıCedidcilik başlangıçta yalnızca eğitimde reform hareketiydiAma asıl gelişmeyi 1905 Devrimi'nden sonra göstererek toplumsal ve siyasal bir harekete dönüştü

Cedidcilik hareketi ilk olarak Kırım'da ortaya çıktı1783'te Rusların eline geçen Kırım,göçler nedeniyle önemli nüfus kaybına uğramıştıSonuçta bir yandan Türklerin nüfusu azalırken bir yandan da eğitim kurumlarının sayısında gerileme oldu19yüzyılın sonlarına doğru bir önder olarak ortaya çıkan eğitimci ve gazeteci Gaspıralı İsmail Bey,1881'de yayımladığı Tavrida gazetesinde ulusal bir eğitimin geliştirilmesini ,öğretim yöntemlerinde reform uygulanmasını ,Rusya'daki bütün Türklere yönelik ortak bir dilde yayın yapılmasını,Müslüman yaşam biçiminin modernleştirilmesini ve kadınlara özgürlük tanınmasını istedi1883'te de Tercüman gazetesini çıkararak dilde sadeleşmeyi savunduRusya Türkleri için ortak ilkeler çevresinde birleşmenin gerekliliğini "dilde,fikirde,işte birlik" biçiminde özetleyen Gaspıralı ,1884'te ilk usul-i cedid okulunu açtı: eğitim ve öğretim kurumlarını yaygınlaştırmak ,yoksul öğrencilere okuma olanağı sağlamak amacıyla da ilk Cemiyet-i Hayriye'yi kurduBu girişim,daha sonra bütün Rusya Türkleri arasında yayılan Cedidcilik hareketinin başlangıcı oldu

Türklerin Rusya'daki önemli merkezlerinden olan Kazan,1552'de Rusların eline geçmiş ve İdil Tatarlarının eğitim ve kültür yaşamı büyük ölçüde gerilemeye başlamıştıGenede özellikle 19yüzyılın ortalarında yeni eğitim kurumları açıldıBu gelişmeye koşut olarak eğitim kurumları açıldıBu gelişmeye koşut olarak eğitim kurumlarında reform çabaları başladı18 ve 19yüzyıllarda Tatar edebiyatının ve yenileşme hareketinin başlıca temsilcileri,Nimetullah bin Beşir (ö1800) Sadeddin bin Abdülmecid,Otuz İmeni Abdürrahim (1754-1834) ,Mevle Kolıy,Taceddin Yalcığıloğlu ,Ebu'l -Menih Şemseddin Sufi,Hibetullah İşan,Adilşah Molla ve Abdünnüsir Kursavi (1771-1812) idiKazan Türkleri arasında uyanış hareketinin önderi olan Abdünnasir Kursavi,geleneksel İSlam bilginlerinin düşüncelerinin eskidiğini öne sürerek yapıtlarında yeni düşünceler geliştirdiBunun üzerine mollaların ve "işan" denen,şeyhlerin tepkisiyle karşılaştıŞihabeddin Mercani (1818-89) ve İbrahim Half (ö1929) tarih araştırmalarıyla ,Hüseyin Feyizhani (1828-66) ve Abdülkayyum Nasıri (1824-1902) dilbilim ,edebiyat ve etnografya çalışmalarıyla yenileşmeye önemli katkılarda bulundular

Azerbeycan'daki yenileşme hareketinin öncüleri ise Abbaskulu Ağa,Feth Ali Ahundzade,Hasan Bey Zardabi (18371907) ve şair Seyid Azim Şirvani'ydiUlusal kalkınmanın ancak modern eğitim yoluyla gerçekleşebileceğini savunan Abbaskulu Ağa,Nasihatname adlı yapıtını yalın Türkçeye çevirerek bir Türk eğitim kitabı durumuna getirdiHasan Bey Zerdabi ise 1875'te ilk Azeri gazetesi olan Ekinciyi çıkardıCemiyet-i Hayriyeyi kurdu ve Aleksandriyevski adıyla ilk Türk kız ortaokulunu açtı

Kaynak;AnaBritannica cilt 7 sayfa 355 frmsinsinet için derlenmiştir

19yüzyılın ortalarına değin Tatar kültürünün etkisinde kalan Kazaklar,Kazan Türklerinden de etkilenerek eğitim ve kültürde yenileşme içine girdilerYenileşmenin öncülerinden olan Çokan,Velihanov (1835-65),Tatarlaşmaya ve İslamlaşmaya karşı çıktıİlk Kazak ders kitabının yazarı eğitimci İbrahim Altınsarı (1841-89),Kazak folkloru konusundaki araştırmalarıyla yenileşme düşüncesinin gelişmesine katkıda bulunduAbay Kunanbay ise (1845-1904) eğitimin Kazak dilinde yapılmasını savundu19yüzyılın ikinci yarısında Rusların egemenliğine giren Kırgızların 1905'e değin kendi edebiyatları ve eğitim kurumları gelişmemiştiDin adamları ve zenginler Tatar ve Özbek medreselerinde öğrenim görüyorlardıTürkistan'da ise Cedidciliğin ilk savunucusu Ahmed Daniş'ti(1827-1904)Hareketin gelişmesinde Tercüman'ın ve Kazan ile Azerbeycan'da Cedidciliği savunan benzeri yayınların etkisi olduTürkistan'daki ilk usul-i cedid okulu 1900'de Buhara'da açıldıBunu 1901'de Taşkent'te ve 1903'te Semerkant'ta açılan okullar izledi


20yüzyılın başlarında artık bütün Rusya usul-i kadimciler (eski usulcüler) olarak adlandırılan ve mollalar ile işanlardan oluşan tutucu bir kesim tarafından engellenmeye başlamıştıTutucular Rusya Türklerinin birliğini yalnızca İslamda görüyor ve Cedidciliği dine aykırı buluyorlardıYenileşmenin halkın Rusyalaşmasına yol açacağını ileri sürerek okullarda fen derslerinin okutulmasına karşı çıktılarve zaman zaman işi cedidcileri çarlık yönetimine ihbar etmeye kadar vardılarCedidciler hükümetten de destek görmedikleri için yeni usul-i cedid okullarının açılmasında parasal zorluklarla karşılaştılarönceden açılan okullarsa Rus hükümetince sık sık kapatılıyorduBuna karşın Cedidcilik,medreseleri de etkileyebilecek kadar gelişme gösterdi

Cedidciler,1905 Devrimini destekledilerve devrimden sonra kurulan Duma'ya (parlamento) temsilci göndermeyi başardılar1905 Devrimini izleyen yıllarda gericiliğe karşı mücadele ettiler ve sol siyasal hareketler içinde yer almaya başladılarBöylece,cedidciler ile tutucular arasındaki görüş farklılıkları büyük bir mücadeleye dönüştüÖrneğin,Buhara'da Lakay aşireti reisi İbrahim bey yakaladığı cedidcilerin kulaklarını kesmekle övünüyorduTutucular cedidcileri dinsizlikle ve sosyalist olmakla suçladılar1912'de çok sayıda cedidci öğretmen tututlandı ve Rus hükümeti usul-i cedid okullarını "devrim ocakları " olarak görmeye başladıAma cedidciler daha da güçlenerek siyasal örgütler kurdularDüşüncelerini yaymak için de Urta Aziya'nın Umgüzarlığı ,Terakki ,Yurt gibi yeni dergi ve gazeteler çıkardılarÖte yandan Rusya Türkleri arasında Türkçülük,İSlamcılık gibi akımlar gelişmeye başladıCedidciler arasında bu akımları temsil eden Yusuf Akçura,Cedidcilik hareketi içinde yer almış ünlü Türkçü düşünürlerdendiJön Türklerden etkilenerek oluşturulan Genç Buharalılar ,Genç Tatarlar,Genç Sartlar gibi siyasal hareketlere de katılan cedidciler,1917 Devrimine doğru milliyetçilikten Bolşevikliğe kadar uzanan geniş bir yelpaze oluşturuyorlardı

Cedidcilerin bir bölümü 1917 Devrimi'nde Bolşevikleri destekledilerve devrimden sonra Bolşevik yönetimin organları içinde yer aldılarAma devrimi izleyen yıllarda cedidci sosyalistler de Rusya Türkleri sorununa temelde ulusal haklar açısından yaklaştıkları için,parti ve yönetim kademelerinden uzaklaştırıldılar1924'te Türk Sovyet cumhuriyetlerinin kurulmasından sonra cedidcilerin etkinlikleri de son buldu


Kaynak;AnaBritannica cilt 7 sayfa 355 frmsinsinet için derlenmiştir