Türkler, Islamiyetten önce Türkler, Müslüman Türkler, Günümüzde Türkler

TÜRKLER





Türkler,İS 6yüzyılda Orta Asya'da Göktürk'ler adıyla bir federasyon çatısı altında birleşmiş göçebe topluluklarla dil ve tarih birliği içinde olan halklarBüyük çoğunluğu Asya'da yaşarDilleri ( bakTürk Dilleri) dışında en önemli kültürel bağları İslam dinidirSibirya'nın doğusunda yaşayan Yakutlar,Rusya'nın Volga bölgesindeki Çuvaşlar ve Romanya,Bulgaristan,Moldova ve Ukrayna'ya dağılmış Gagauzlar dışında Türklerin büyük çoğunluğu MüslümandırTürkiye Türkleri 20yüzyılda bağımsız bir ulusal devlet biçiminde örgütlenmiş,Kıbrıstaki Türkler ise 1983'te Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'ni kurmuşlardır1991'de SSCB'nin dağılması sonucunda Azerbaycan,Kazakistan,Kırgızistan,Özbekistan ve Türkmenistan'ın bağımsızlıklarını kazanmaları Türk kökenli halkların tarihinde yenibir dönüm noktası,olmuşturÇin'de yaşayan Türkler çeşitli özerk siyasal birimler altında toplanmıştır

"Türk" adının kökeni konusunda konusunda değişik görüşler vardırArminius Vambery bu adın "türe-mek" fiilinden "-ka" sonekiyle türediğini öne sürerBuna karşılık Ziya Gökalp "Türk " adının "töre" sözcüğünden "-k" nispet ekiyle türediğini savunurbuna göre "Türk" adı "töreli olan" anlamına gelirFriedrich Wilhelm Karl Müller "Türk" sözcüğünün uygur metinlerinde güç,kudret anlamını taşıdığını,gene güç anlamındaki "erk" sözcüğüyle yan yana kullanıldığını belirtirAlbert Von Le Coq ,Vilhelm LP Thomsen ve Gyula Nemeth de "Türk"ün güçlü anlamını taşıdığı görüşündedir

İSLAMİYETTEN ÖNCE TÜRKLER;

Türklerin atalarını Asya'da yaşamış öteki atlı göçebelerden ayırmak kolay değildirİÖ 1000 dolaylarında bugünkü Kuzey Çin'den batıya doğru Ötüken Dağlarına,Kem Irmağına ,Kögmen Dağlarına,Akdağ ve Aladağ'ın eteklerine ve oradan Turan Ovası ile Kama ve İtil ( Volga) ırmakları kıyılarına kadar,birbirine bağlı göçebe ve yarı göçebe topluluklarının sıralandığı sanılmaktadırKimi tarihçilere göre bunlardan bazıları ,Örneğin,Ordos,Ötüken-Orhun ,Sibirya ve Altay kültür çevreleri birbirine özellikle yakındırbunlar aynı ya da yakın kabile topluluklarının ürünüdürUygurlar,Basmıllar,Kırgızlar,Oğuz lar ve Kıpçakların bu dönem kültürü içinde yer aldığı öne sürülebilir

Klasik tarihçiler Türklerin tarihini Asya Hunlarıyla başlatırGerçekten de Asya'ya konfederatif yapıdaki kandaşlık birliğine Hunlar öncülük etmiştirAma Hunlar ile Türk halklarının ne ölçüde yakınlaştığı tam açıklığa kavuşmamıştırOmelian Pritsak'ın araştırmaları Hun dilinin Türk dilleri ile Moğolca arasında yer aldığını ve bir olasılıkla Türk dillerine daha yakın olduğunu,Eski Bulgarca ve Çuvaş diliyle yakın bağları bulunduğunu,dahası Osmanlı Oğuzcası ve Yakutçayla leksikolojik ve morfolojik bağları olduğunu ortaya koymuşturBu bulgular Hunların oluşturduğu toplumsal yapıda Oğuzların önemlibir ağırlık taşıdığını ,geriye gidildikçe Hunlar ve Oğuzlar arasında etnik bir yakınlaşmadan söz edilebileceğini göstermektedirAyrıca Hun konfederasyonunun doruğunda hüküm süren Mete'nin (Mao-dun) mitoslaştırılarak onun özelliklerini Oğuz Kağan'la bütünleştirildiği sanılmaktadır

"Türk" adı ilk kez,Çinlilerin Tukyu olarak andığı Göktürklerle birlikte ortaya çıktıGöktürkler kendilerini "Türk budun" ( bodun) terimiyle adlandırıyorduİS 6yüzyılda Avarların egemenliği altında olan Göktürkler 552'de Avarları yenerek Oğuz,Tölös,Kırgız,Karluk,Türgiş ve Tatar boylarını büyük bir federasyon altında birleştirdilerBundan sonra Göktürk egemenliği daha geniş alanlara yayıldı628-657 arasında Göktürk egemenliği gitgide zayıfladıGöktürkelere bağlı topraklar Çinlilerin eline geçti682'den sonra İlteriş Kağan'ın önderliğinde Göktürk birliği yeniden canlanmaya başladıAma sonunda Uygur,Karluk,Kırgız,Basmıl ve öteki Türk kabile birliklerinin bağımsızlık hareketleri sonucunda dağıldı

Göktürklerin eski egemenlik alanının doğu kesiminde Uygurlar,batı kesimindeyse önce Türgişler,ardından da Karluklar egemen olduSulu Kağan yönetimindeki Türgişlerin ordusu Müslüman Emevi ordusunu yenilgiye uğratarak durdurdu726'da Sulu Kağan Emevi kuvvetleri karşısında yeni bir başarı elde etti730'a değin Türklerin üstünlüğüyle süren savaşlar daha sonra Emeviler lehine gelişti733'te Emevi güçleri üstün geldi

724-840 arasında Uygur hanı Türklerin büyük kağanı sayılıyorduKarlukların hanı da "yabgu" olarak anılıyorduama 840'tan sonra Karlukların eski gücü kalmadıUygurların büyük bölümü Doğu Tian Shan"daki eski Uygur ülkesine göç etmek zorunda kaldıÖtekilerse Çin sınırına doğru göç ett846'dan sonra Gansu yöresine göç edenler Sarı Uygurlar adıyla anıldıDoğu Türkistan'daki Turfan yjnüne göç eden Uygurlar Kaşgar,Beşbalık ( Bişbalık) ,Kuça,Hami gibi önemli kentler kurdular

Kaynak;AnaBritannica cilt 30 syf369 frmsinsinet için derlenmiştir

Daha 8yüzyılda Uygurları etkileyen Budacılık,bir tür resmi din durumunda olan Maniciliğin yanı sıra yaygınlık kazandıayrıca Nasturi Hıristiyanlık ve İslam da ekti alanı bulmaya başladıManicilik yanı sıra yaygınlık kazandıayrıca Nasturi Hıristiyanlık ve İslam da etki alanı bulmaya başladıManicilik Türk topluluklarının yerleşik yaşama ve ticari ilişkilere yönelme doğrultusunda etkiledisanatsal etkinliklerini zenginleştirdiÖte yandan Budacı Uygurlar,kalıntıları günümüze değin ulaşan tapınaklar yaptılarBatıdaysa Karluklar Çu,Tokmak ve Talas yöresinde 930'a değin egemen oldularözellikle 766-840 arasında en güçlü dönemleri yaşadılar

Avrupa'daki başlıca Türk topluluğu Hazarlar,Batı Hun egemenliğinin sona ermesinin ardından Karadeniz'in kuzeyinde geniş bir alanda 7yüzyılın başlarında 10yüzyılın ikinci yarısına değin hüküm sürdüler8yüzyıl ortalarında yahudiliği benimsedilerHazarlar 11yüzyıla doğru Slavlar karşısında Kırım yörelerine çekilmek zorunda kaldılarAma Hazarların ardından,Hunlar döneminden beri İtil ve Kama ırmaklarının kavşağında yaşayan Bulgar Türkleri ( Uygurların 6yüzyıldan sonra Hunlarla kaynaşmış kolu)etkin olmaya başladı9yüzyıldan sonra Slavlaşarak Hıristiyanlığı benimseyen Kama Bulgarlarının egemenliğine 1236'da Altın Orda Devleti son verdiBuna karşılık İtil Bulgarlarıysa (Volga Bulgarları) 10yüzyıldan sonra Müslüman olduBizans kaynaklarının "Türk" diye andığı Macarlarla birlikte davranan Türk boylarıysa Macarların Hıristiyanlığı 10yüzyıl ertesinde de varlığını korudu14yüzyıldan sonra Macarların arasında eridi

Peçenekler,Oğuzlar ve Kıpçaklar 10yüzyıl başlarından sonra art arda Karadeniz'in kuzeyinden batıya yönelerek Balkanlar'a geldilerKaşgarlı Mahmud 11yüzyıldaki Türk boylarından söz ederken Oğuz,Kıpçak,Uygur,Karluk,Kırgız,Yağma,Çigil,Bulgar ve Başkırt adlarını anıyorduBunlar arasında en kalabalık olanlar Oğuzlar ve KıpçaklardıMüslümanlaşma süreçleri 11yüzyılın başlarında büyük ölçüde tamamlanan Oğuzlar bu yüzyılın ikinci yarısından sonra Seyhun boylarından Ön Asya'ya ,Kıpçaklarda İrtiş bölgesinden Karadeniz'in kuzeyine yöneldilerPeçenek boyu ve daha önce Karadeniz'e yönelmiş olan Oğuz boyları 1071'deki Malazgirt Savaşı sırasında Alparslanın güçlerine katıldılarOğuzlar Batı Türklerin büyük çoğunluğunun öncelini oluşturuken ,Kıpçaklar da Karadeniz'in kuzeyi ile Tuna arasındaki öteki Türk boylarını erittikten sonra Doğu Avrupa Türklerinin en büyük kolunu oluşturduBatıya yönelik göçlere karşın değişik Türk topluluklarının büyük bölümü Orta Asya'da kaldıÇağatayların ve Özbeklerin zamanla kaynaşması Doğu Türklerinin temelini oluşturduTürkistan'a dönen Kıpçaklar da bu yapıya katıldı

MÜSLÜMAN TÜRKLER;

Müslüman Türklerin yönetimindeki ilk beylikler Mısır ve Suriye'de Toluniler (868-905),İhşidiler (935-969) ve Azerbaycan'da Sucuoğullarıydı(892-930)Ama bu beyliklerin yönetimindeki halklar Türk değildiUyruklarının çoğunluğu Türk olan ilk siyasal birlik,Yağma,Tuksı,Çigil gibi Türk boylarını birleştirdikten sonra 870'lerden sonra hem devletleşme hem de İslamlaşma süreçlerini birlikte yaşayan Karahanlılardı1041'deki bölünmeden sonra Doğu Karahanlı Devleti 1140'ta yıkıldıBatı Karahanlı Devleti ise 1211'e değin varlığını korudu

Aynı dönemde Horasan,Afganistan ve Hindistan'da ,büyük çoğunluğu Türk olmayana halklar üzerinde hüküm süren (963-1186) Gazneliler de Müslüman bir Türk HanedanıydıOğuzların Kınık Boyundan gelenlerin kurduğu bir başka Müslüman Türk devletine ,Büyük Selçuklulara 1040'ta yenik düşerek Kuzey Hindistan'a çekildikten sonra Gazneli Devleti Gurlularca yıkıldıve Delhi Sultanlığına (1206-90) dönüştüBu devlette Halaciler 1290-1320,Tuğluklular 1320-87 arasında hüküm sürdü

Harezm ,Horasan,İran,Irak ve Suriye'ye egemen olan Büyük Selçuklular hızlı bir devletleşme sürecinden geçerek siyasal aygıtı bütün kurum ve kurallarıyla erken bir dönemde oluşturdularMalazgirt Savaşı'nın ertesinde Türklerin Anadolu'ya göçü hızlandıSelçuklu ailesinden 1Süleyman Şah Bizanslılardan İznik'i alarak Anadolu Selçuklu Devletini kurduAynı dönemde Anadolu'da bugünkü Niksar,Malatya,Sivas ve Kayseri,dolaylarında Danişmendliler (1071-1178) ,Erzurum- Kemah ve Divriği yöresinde Mengücekler (1072-1277),Hasankeyf,Mardin ve Harput'ta Artuklular (1098-1408) hüküm sürdü

Genel bir Oğuz ayaklanmasıyla sarsılan Büyük Selçuklular Musul (Zengiler),Azerbaycan,(İldenizliler),Şam ( Togteginliler),Erbil (Begteginliler) ve Fars'ta (Salgurlular)atabeglikler biçiminde parçalanarak dağıldıSelçukluların bir kolunun 1118'de Irak'ta oluşturduğu özerk hükümdarlık da 1194'te yıkıldıBüyük Selçukluların yerine geçen,Sultan Melikşah'ın Harezm valisi Anuştigin'in kurduğu Harezmşahlar Devleti 1231'de Moğol istilasıyla yıkıldı1243'te İlhanlılara yenilen Anadolu Selçukluları 1318'e değin ancak bağımlı biçimde varlığını sürdürebildiÇöküş döneminde uç bölgelerdeki Türkmen boyları bağımsızlıklarını kazanarak beylikler kurdularBunlardan birinin genişlemesiyle 13yüzyılda oluşan Osmanlı Devleti siyasal,ekonomik ve toplumsal kurumlarıyla kalıcı bir sentez gerçekleştirerek çokuluslu bir imparatorluğa dönüştü20yüzyıla değin varlığını koruyan bu devlet modern Türkiye'nin önceli oldu

Mısır'da Eyyubi yönetiminin ardından 1250'de kurulan Türk kökenli Memluk hanedanı gerek askeri gücü gerek kültürel hanedanı gerek askeri gücü gerek kültürel etkinliği bakımından önem kazandıMoğolların büyük konfederasyonunun 1227'de dağılmasından sonra Moğol yönetiminde kurulan,Kuzeybatı Asya ve Doğu Avrupa'da Altın Orda Devleti,Türkistan'da Çağatay Hanlığı,İran'da İlhanlı Devleti birçok bakımdan Türklerle iç içe yapıdaydılarAltın Orda Devleti 15yüzyıl ortalarında Kazan,Kırım,Nogay,Sibirya ve Astrahan hanlıklarına bölündübu hanlıklar da Ruslara yenik düşerek dağıldıÖzbeklerin Türkistan'da kurduğu hanlık da daha sonra Hive,Buhara ve Hokand hanlıkları biçiminde sürdübunlar 19yüzyılın ikinci yarısına değin yaşadıDoğu Türklerinin çeşitli boyları günümüzdeki Sibirya ve Altay Türklerinin öncelini oluşturdu


Kaynak;AnaBritannica cilt 30 syf369 frmsinsinet için derlenmiştir

GÜNÜMÜZDE TÜRKLER;

Günümüzde Batı Türkleri Doğu Avrupa,Türkiye,Azerbaycan ve Kıbrıs'ın yanı sıra Irak ve Suriye'nin kuzeyinde yaşayan Türk kökenli halklardan oluşurDoğu Türkleri ise Kazakistan,Özbekistan,Kırgızistan ve Türkmenistan yanı sıra Rusya Federasyonu'na bağlı bazı yönetim birimleri ile Çin'in batısındaki Sinkiang Uygur Özerk Bölgesinde yaşayan Türk halklarının içine alır

Türkiye Türklerden sonra en büyük nüfuslu Türk topluluğu Özbekistan ve Afganistan'da yaşayan ÖzbeklerdirBir başka kalabalık topluluk olan Kazakların çoğunluğu Kazakistan'da yaşarSinkiang Uygur Özerk Bölgesi ile Komşu Gansu ve Qinghai yönetim bölgelerinde de büyük bir Kazak topluluğu vardırKırgızistan da yaşayan Kırgızların da küçük bir kolu Çin'in batısında toplanmıştırÇoğunluğu Türkmenistan'da yaşayan Türkmenlerin İran ve Afganistan'ın yanı sıra Türkiye,Suriye,ve Irak'ta da kolları vardırAzeriler Azerbaycan ile İran'ın Doğu ve Batı Azerbaycan illerinde yaşarEski bir Türk kabilesi olan Halaçların soyundan gelenler de İran'ın Kum ilinde toplanmıştırÖzbekistan 'da özerk bir Cumhuriyette yaşayan Karakalpaklar Kazaklarla yakından ilişkilidirRusya'ya bağlı özerk bir Cumhuriyette yaşayan Tatarların kökeninin Kıpçaklara dayandığı sanılır ,ama Bulgarlarla da ilişkili olabilecekleri öne sürülürTatarların bir başka grubu 1944'te Kırım Yarımadasındaki yurtlarından göç ettirilerek Özbekistan'a yerleştirilmiştir

Rusya'nın Avrupa kesiminin doğusunda yaygın biçimde dağılmış olan Başkırtların burada özerk bir Cumhuriyeti vardırbir bölümü de Ural Dağlarının ötesinde yaşarRusya'nın Kafkasya kesiminde yaşayan Karaçaylar ile Balkarların yüzyıllar boyunca iç içe geçtikleri Osetlerden ayırt edilmesi çok güçtürBu iki halk da IIDünya Savaşı sırasında Orta Asya'ya göç ettirilmiş ama daha sonra yurtlarına dönmüştürHakaslar Rusya'da kendi adlarıyla anılan bir özerk Cumhuriyetinde yaşayan Kumukların kökenleri açıklığa kavuşturulabilmiş değildirGene Dağıstan ile Rusya'daki Karaçay-Çerkez özerk yönetim biriminde Nogaylar yaşamaktadırSinkiang bölgesi dışında Orta Asya Cumhuriyetlerinde yaşayan bazı Uygur grupları da vardır

Yakutlar,dilleri dışında,Sibirya'daki öteki komşu halklarla kültürel bakımdan iç içe geçmiştirgeleneksel dinleri şamanizmdirOrtodoks Hıristiyan olan Çavuşlar ,Slavlar dışında Volga bölgesinde yaşayan en kalabalık topluluklardan biridirÖteki Ortodoks Türk topluluğu Gagauzlar Romanya ve Kuzeydoğu Bulgaristan'ın yanı sıra Moldova ile Ukrayna'da toplanmıştırHazarların soyundan gelen Yahudi Karaimler pek çok ülkeye dağılmıştırÖte yandan gene Orta Asya Cumhuriyetleri ve Çin'de yaşayan Moğol kökenli kimi halklar bazı Türk dillerini (örnTuvinler) ya da Moğol dil öbeğinin Türkçeyle bağlantılı dillerini (örnBuryatlar ve Kalmutlar) konuşurlarbu halkların dinleri Budacılık ve Şamanizmin karışımıdır


Kaynak;AnaBritannica cilt 30 syf369 frmsinsinet için derlenmiştir