Âzerî Türkçesi Edebiyatı - Azerbaycan Edebiyatı

Âzerî Türkçesi Edebiyatı

Oğuzca adıyla anılan Batı Türkçesi zamanla iki ana devreye ayrılmıştır

Bu ayrılma, Batıda Osmanlı Türk Edebiyatını meydana getirirken, Doğuda da Âzerî Türk Edebiyatı teşekkül etmiştir Aslında gerek Doğu, gerekse Batı Oğuzcası 13, 14 ve 15 yüzyıllarda pek farklılık göstermez Selçuklular'dan sonra ortaya konulan edebiyatta her iki Oğuz ağzının temelini teşkil eden dil unsurları mevcuttur

Onun içindir ki, Eski Anadolu Türkçesi diye adlandırdığımız Batı Türkçesi'nin ilk zamanlarında ayrılık görülmez ve bu devir Türkçesi her iki ağzı birleştiren bir husûsiyete sâhiptir Fakat zamanla Oğuz Türkçesi içinde ortaya çıkan iki dâire, belirli dil unsurlarını kendilerinde umumileştirerek, ayrılma yoluna gitmiştir Bu ayrılma, ilk zamanlar pek ileri değildir

Hattâ, tarih içinde güçlü ve devamlı bir edebiyat olan Osmanlı Edebiyatı, sadece Âzerî sahasında değil diğer Türk illerinde de kendisini hissettirmiştir Bu irtibat sadece kültür sahasında olmamış, Osmanlı, yeri geldikçe son zamanlarda bile elinden gelen yardımı bu Türk ülkelerine esirgememiş, Türkçe'nin ve Türk Edebiyatının gelişmesinde mühim rol oynamıştır

Hattâ Halîlî gibi meşhur şâirler Osmanlı sarayı tarafından da himâye edilmiştir Âzerbaycan'ın siyâsî ve kültür tarihinde Osmanlı'nın bu bakımdan mühim bir yeri vardır Bütün Türk dünyasında olduğu gibi, Âzerbaycan ile olan münasebet, bugünkü kardeş Türk Dil ve Edebiyatının temelini teşkil etmiştir Bu noktadan hareket eden Gaspıralı İsmâil ve diğer Türk kültür birlikçileri, Türk dünyasını tek bir yazı dilinde birleştirmek fikrinde, kısa zamanda başarıya ulaşmışlar ve Osmanlı Türkçesi'nin tek bir yazı dili olmasını istemişlerdir

Bu ise Osmanlı Türklüğünün, diğer Türk illerini görüp gözetmelerinin ve onlara duydukları yakınlığın neticesinden başka bir şey değildir Sırf bu irtibatı koparmamak için bazı Osmanlı şâirleri Doğu Türkçesinde (Çağatay Türkçesi) gazeller bile yazmışlardır Zamanla ayrılmaya başlayan Âzerî Türkçesi, dil coğrafyası itibariyle Doğu Anadolu, Güney Kafkasya ve Kafkas Âzerbaycanı, İran Âzerbaycanı, Kerkük ve Irak-Suriye Türklerini içine almaktadır Âzerî Edebiyatı, daha çok şiir dili olarak kuvvetliliğini kurmuştur Bu bakımdan Âzerî sahasında Türk Edebiyatının çok kuvvetli şâirleri yetişmiştir

Âzerî sahası Türk Edebiyatı, 14 yüzyıldan başlayarak günümüze kadar pekçok şâir, nâsir ve sanatkâr yetiştirmiştir

Azerbaycan Edebiyatı

Türk dünyasının Azerbeycan, İran, Doğu Anadolu, bölgelerinde gelişerek XIV yüzyılda Kadı Burhaneddin, Kadı Darir, Seyyid Nesimi, XV yüzyılda Habibi, XVI yüzyılda Hatayı ve en büyük şairimiz Fuzûli gibi sanatçılar yetiştiren edebiyatımızın zengin bir koludur Anadolu Türkçesi'nden XIII yüzyılda ayrılmaya başlayan Azeri Türkçesi ilk önemli yazılı ürünlerini XIV yüzyıldan sonra vermeye başlamıştır Bu edebiyatın ilk örneklerini Horasan'dan gelen halk şairleri vermişlerdir Bunlar genellikle

Türk dünyasının Azerbeycan, İran, Doğu Anadolu, bölgelerinde gelişerek XIV yüzyılda Kadı Burhaneddin, Kadı Darir, Seyyid Nesimi, XV yüzyılda Habibi, XVI yüzyılda Hatayı ve en büyük şairimiz Fuzûli gibi sanatçılar yetiştiren edebiyatımızın
zengin bir koludur

Anadolu Türkçesi'nden XIII yüzyılda ayrılmaya başlayan Azeri Türkçesi ilk önemli yazılı ürünlerini XIV yüzyıldan sonra vermeye başlamıştır Bu edebiyatın ilk örneklerini Horasan'dan gelen halk şairleri vermişlerdir Bunlar genellikle sözlü eserler olduğu ve çoğu yazıya geçirilemediği için, zamanla sahiplerinin adları unutularak halka mâl olmuş ve Anonim Halk Edebiyatı'nın bir dalı olan Bayat'ları meydana getirmişlerdir Bayat'lar Anadolu Türkçesi'ndeki Mani'lerin karşılığıdır

Azeri Edebiyatı'nın bilinen ilk şairi Hasanoğlu isimli bir sanatçıdır XIII yüzyıl ile XIV yüzyıl başlarında yaşayan Hasanoğlu, şiirlerinde Pir Hasan mahlasını kullanmıştır

XIV yüzyılın tanınmış isimleri Erzurumlu Darir, Kadı Burhaneddin ve Seyyit Nesimi'dir Bu yüzyıl, Azeri Edebiyatı'nın belirgin bir gelişme gösterdiği devredir XV yüzyıl, Azeri Edebiyatı için pek parlak sayılmaz Bu yüzyılın tek tanınmış ismi Habibi'dir

Azeri Edebiyatı en parlak devrini XVI yüzyılda yaşamıştır Çünkü bu yüzyılda Fuzuli gibi dev bir sanatçı yetiştirmiştir XVI yüzyıldan sonra XIX yüzyıla kadar Azeri Edebiyatı'nda bir duraklama görülür XVIII yüzyıl sonlarına doğru gelişmeye başlayan milliyetçilik hareketine paralel olarak, Azeri Edebiyatı'nda yeni bir canlılık dikkati çeker

Yeni dönem Azeri Edebiyatı'nın ilk öncüsü Vedadi'dir Onun yanı başında ünlü şair Vakıf dikkati çeker XIX yüzyılda Vakıfı Mirza Feth Ali ve Zekir izler Mirza Feth Ali Avrupai edebiyat türlerini Azeri Edebiyatı'na getiren ilk sanatçı olarak tanınır Bu hususta o Anadolu Türk Edebiyatı'ndan bile önde gelir

Azeri Edebiyatı Tarihi'nin son büyük halkasını Sabir teşkil eder 1961 de doğan ve 1911 de ölen bu çok ünlü Azerbeycan şairi, Türk-İslâm dünyasında cehaletle savaşan bir sanat felsefesine sahiptir 1920’den sonra bağımsızlığını yitiren Azerbeycan ile birlikte edebi hayat da derin bir suskunluğun içine gömülmüştür