Siyasal Yönetim Biçimleri

Siyasal Yönetim Biçimleri



Demokratik Yönetim Bu, pek çok batılı ulusun benimsediği yönetim biçimidir ve halkın yönetime katılmasını kapsar Demokrasi sözcüğü, halk ve iktidar anlamına gelen Yunanca demos ve kratos'dan gelir Halk, birbirinden farklı iki ya da daha çok siyasal parti arasından hangisinin ülkeyi yöneteceğine karar vermek için düzenli olarak yapılan seçimlerde oy verir (bak SEÇİM; SİYASAL PARTİLER) Seçilen yönetim, bireylerin haklarını güvence altına alan anayasa ve yasalar çerçevesinde (bak Anayasa) davranmak zorundadır ABD Başkanı Abraham Lincoln'in sözleriyle, demokratik yönetim "halkın, halk tarafından, halk için yönetimi"dir

Demokratik yönetimlerde kuwetler ayrılığı ilkesi benimsenmiştir Kuwetler ayrılığı ilkesi, yönetim organlarının birbirinden ayrılmasını öngörür Buna göre, yürütme (başkan ya da bakanlar kurulu) yasaları uygular, yasama (parlamento) yasaları yapar ve yargı (mahkemeler) yasalara uygun davranılmasmı sağlar Bu sistemle, yasama, yürütme ve yargı güçleri birbirinden ayrılmış ve böylece karşılıklı olarak birbirlerini denetlemeleri sağlanmıştır Oysa otoriter yönetimler, yönetim organlannm ve yetkilerinin tek elde toplanması demek olan kuwetler birliği ilkesini kabul eder

Demokratik yönetimi başka yönetim biçimlerinden ayıran temel özelliklerden biri de bireysel özgürlükler, yönetimi eleştirme özgürlüğü, basın özgürlüğü, seçme ve seçilme özgürlüğü gibi özgürlükleri tanımasıdır Bu temel haklar ve özgürlükler başka yönetim biçimlerinde güvence altına alınmamıştır

Demokratik yönetimin örgütlenmesi ülkenin siyasal ve tarihsel geleneklerine göre değişir Ama temelde iki ayn yönetim modelinden söz etmek olanaklıdır Bunlar başkanlık sistemi ve parlamenter sistemdir (bak Parlamento)
Başkanlık sistemi ilk kez ABD'de ortaya çıkmıştır Yürütme gücü olarak başkanın doğrudan seçimle işbaşına geldiği başkanlık sistemi ABD'nin yanı sıra Latin Amerika ve başka bazı ülkelerde de uygulanmaktadır Ama toplumsal ve tarihsel koşullan nedeniyle ABD dışındaki ülkelerde bu sistemin otoriter yönetime dönüşme tehlikesi vardır
Parlamenter sistemin ilk örneği ise İngiltere'de görülmüştür Bu yönetim biçimi seçimle işbaşına gelen parlamentoya dayanır Farklı siyasal partiler iktidara gelmek için genel seçimlere katılır

Bu seçimler sonunda mecliste çoğunluğu kazanan parti iktidar olur Genellikle bu partinin önderi başbakan olarak bakanlar kurulunu oluşturur Avam Kamarası ve Lordlar Kamarası olarak iki meclisten oluşan İngiliz Parlamentosu'nda yalnızca Avam Kamarası için seçim yapılır İngiltere' de devlet başkanı kral ya da kraliçe olmakla birlikte, gerçek siyasal iktidar seçimle işbaşına gelen parlamentonun elindedir

Sosyalist Yönetim Bu yönetim biçimi SSCB, Çin, Küba ve Doğu Avrupa ülkelerinde yürürlüktedir 1989'daki siyasal ve toplumsal değişikliklere kadar, sosyalist yönetimlerde halk yalnızca tek partinin, yani komünist partisinin adaylan için oy kullanabilirdi Bu nedenle de, seçimler "serbest" değildi Bireylerin ve basının yönetimi eleştirmesi hoş karşılanmazdı Bu uygulamalanyla demokratik yönetimden aynlan sosyalist ülkeler, 1989'da başlayan bir dizi değişim içine girdiler Bireysel özgürlükler, basın özgürlüğü, çok partili yaşam, serbest seçim gibi daha önce yalnızca demokratik yönetimlere özgü birçok hak ve özgürlük sosyalist yönetimlerce de benimsenmeye başlandı

Otoriter Yönetim Otoriter yönetimler çağımızda, genellikle askeri bir darbe ya da iç savaş sonucu bir kişi ya da bir grubun yönetimi zorla ele geçirmesiyle ortaya çıkmaktadır Bazı Latin Amerika ve Afrika ülkelerinde olduğu gibi, bazen de yürürlükteki başkanlık sistemi demokratik mekanizmaların işletilememesi nedeniyle otoriter yönetimlere dönüşebilmektedir

İktidarı zor yoluyla ele geçirenler daha sonra yeni kurdukları sisteme uygun yasal düzenlemeleri de yaparlar Bu yönetimlerde yasama, yürütme ve yargı gücü doğrudan iktidarın denetimindedir Bireysel hak ve özgürlükler, basın ve eleştiri özgürlüğü yoktur ya da çok kısıtlanmıştır Seçimler ya ertelenir ya da serbest seçim ilkelerine uyulmaz

Yönetim Kademeleri

Ülkelerin tümünde ulusal yönetimin altında çeşitli yönetim kademeleri vardır Yönetim birimleri, büyüklük ve önemlerine göre, örneğin ABD ile Kanada'da eyaletlerden, Sovyrtler'de cumhuriyetlerden, Türkiye, İngiltere ve Fransa'da illerden oluşur; daha küçük bölgesel ya da yerel birimler, belediye yönetimleri, kent, ilçe ve köy yönetimleri de vardır Yerel yönetim birimleri okul, hastane, sosyal yardım hizmetleri, yol, imar planları, doğum kayıtlan gibi yerel işlere bakar Bölgesel yönetimler yerel gereksinimlerin karşılanmasına çalışır

Demokrasilerde küçük yönetim birimleri merkezi ya da federal sistem içinde örgütlenmiştir Merkezi sistemde iktidar, bölge yönetimlerine ne kadar yetki tanınacağına karar verir İngiltere, Fransa, Japonya ve Türkiye merkezi sistem içinde örgütlenmiş ülkelere örnektir

Federal sistemde ise eyaletler, kendi istekleri dışında ellerinden alınamayacak belirli yetkilerle donatılmıştır Federal sistemin uygulandığı ülkeler arasında Kanada, Avustralya, Meksika, İsviçre ve ABD sayılabilir Federal sistem ABD'de gelişmiştir 1776'da İngiltere'den kopan 13 eyalet, başlangıçta kendi bağımsız yönetimlerini oluşturdu 1781'de de gevşek bir konfederasyon (yani, eyaletler birliği) kuruldu, ama her eyalet kendini bir ulus gibi görmeyi sürdürdü

Konfederasyonun büyük sorunları çözümleme yetkisi yoktu Önderler bütün eyaletlerin ancak birlikte davranarak çözebilecekleri sorunlarla karşılaştıklarında, güçlü bir merkezi yönetim oluşturmaya karar verdiler 1789'da onaylanan ABD Anayasası'yla eyaletler bazı yetkilerini korudu; federal yönetimlere, savunma gibi bütün ülkeyi ilgilendiren sorunlara ilişkin denetim yetkisi de verildi

Yerel Yönetimler
Yerel kamu hizmetlerinin o bölgenin toplumsal, ekonomik, coğrafi gereklerine uygun olarak yerine getirilebilmesi için oluşturulan yerel yönetimler genellikle merkezden yönetim ve yerinden yönetim olmak üzere iki ayrı örgütlenme biçimi gösterir Yasama organının çıkardığı yasalar, hükümetin ve bakanlıkların aldıkları kararlar, merkezde ve taşrada siyasal yönetimin bir parçası olan yönetim birimleri tarafından ülkenin en uzak köşelerinde bile uygulanır Buna merkezden yönetim denir Bu yönetim türünde kamu hizmetleri, yukarıdan aşağıya hiyerarşik biçimde düzenlenen yetki ve sorumluluklar çerçevesinde yerine getirilir

Öte yandan, belirli bir bölge içinde bir arada yaşayan insanların ortak gereksinmelerini karşılamak üzere, genellikle o yörede yaşayan halk tarafından seçilen, belediye gibi yerel yönetim birimleri oluşturulmuştur Kentleşmenin getirdiği sorunlar bu tip yerinden yönetim birimlerinin önemini artırmıştır Merkezi yönetim, ülkede ulusal birlik ve bütünlük sağlandığı ölçüde yerel yönetimlerin güçlenmesine izin vermiştir

Yerel yönetimlerin yetki, sorumluluk ve kuruluş biçimleri ülkeden ülkeye önemli farklılıklar gösterir Avrupa'da başlıca üç tip yerel yönetim uygulaması görülür Bunlardan İngiliz sistemi, İngiliz Uluslar Topluluğu ülkelerinin çoğunda yürürlüktedir Bu sistemde merkezi yönetim yerel birimlere belirli görev ve yetkiler vermiştir ve seçilmiş kurullar ulusal yönetimin gözetimi altında yerel düzeyde iş görür

İkincisi Fransız sistemidir Bu sistemde ulusal yönetim yerel birimler üzerinde güçlü bir denetim kurar Fransa 90 ile bölünmüştür Her il, ulusal yönetimin atadığı bir vali tarafından yönetilir Kentlerde ya da bucaklarda, seçmenler belediye başkanlarını ve belediye meclislerini seçerler Bunlar yıllık bütçeyi onaylamak ve yalnızca yerel sorunları ele almak üzere yılda dört kez toplanır Ama merkezi yönetim, içişleri bakanı ve vali aracılığıyla polis, eğitim ve maliye gibi önemli konulan doğrudan denetler Pek çok ülke Fransız sistemini benimsemiştir

Üçüncüsü ise sovyet sistemidir Bu sistemde Sovyetler, her yönetim düzeyinde asıl yönetim organı olarak çalışır Kent sovyeti ulusal sovyetin temsilcisidir Bu yönetim biçimi sosyalist ülkelerin çoğunda yürürlüktedir

Türkiye'de Siyasal ve Yerel Yönetim

Türk siyasal yönetim modeline Batı Avrupa demokratik yönetimleri kaynaklık etmiştir 19 yüzyılın ilk yarısında Tanzimat ile başlayan, siyasal yönetim kurumlarını güçlendirme çabası, 1876'da ilk anayasanın onaylanmasıyla sonuçlandı Padişahın yetkilerini belirleyen ve "din devleti" yapısını güçlendiren bu anayasa, daha demokratik bir yönetime yönelmede başarılı olamadı 1908'de II Meşrutiyet'in ilanından ve anayasanın yeniden düzenlenmesinden (1909) sonra, egemenliğin padişah ile halk arasında, bir ölçüde paylaşıldığı yeni bir dönem başladı

Kurtuluş Savaşı sırasında ilan edilen 1921 Anayasası'nda egemenliğin kayıtsız şartsız ulusa ait olduğu düşüncesi yer aldı Bu anayasa ile yasama yetkisi meclise geçti Daha sonra 1924 Anayasası ile Türkiye Cumhuriyeti'nde yasama ve yürütme yetkisi Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne bırakıldı Ardından laiklik ilkesi de benimsendi Ama 1946'da çok partili sisteme geçilinceye kadar ülkede parlamenter demokrasinin yerleştiği söylenemez

Bu tek partili dönemde, demokratik yönetimin temel ilkelerinden olan, birden çok siyasal partinin katıldığı serbest seçim ilkesi uygulanmadı
1961 Anayasası Türkiye'de parlamenter yönetimin tüm kural ve kurumlarıyla yerleşmesini sağladı Bu anayasada Türkiye Cumhuriyeti insan haklarına dayalı, milli, demokratik ve laik bir devlet olarak tanımlandı

Günümüzde Türkiye'de egemenlik ulusundur Ulus bu egemenliği anayasanın belirlediği yetkili organlar aracılığı ile kullanır Bu yetkili organlar, yasama görevini yürüten meclis, yürütmeyle görevli cumhurbaşkanı ve başbakan önderliğindeki bakanlar kurulu ile yargı görevini yürüten bağımsız mahkemelerdir {bak Bakanlar Kurulu, Başbakan; Cumhurbaşkanı Anayasa Mahkemesi en üst yargı organıdır {bak Anayasa Mahkemesi) Ayrıca Devlet Planlama Teşkilatı, Devlet Denetleme Kurulu, Danıştay, Sayıştay gibi çeşitli kurum ve kuruluşlar da bulunmaktadır

Merkezi yönetim, yönetsel görev ve uygulamaları yaygınlaştırabilmek için tüm ülke çapında örgütlenmiştir Türkiye'de siyasal yönetim kademeleri, sırasıyla iller, ilçeler, bucaklar ve köyler olarak coğrafi bölümlere ayrılmıştır En büyük yönetsel birimler olan 73 ilin başında devletin, hükümetin ve bütün bakanlıkların temsilcisi durumunda olan valiler bulunur İlçelerin başındaki kaymakamların ise devleti temsil etme yetkisi yoktur Kaymakam, bir devlet memuru olarak valinin denetimindedir Bucakların başında bulunan bucak müdürleri de kaymakam gibi devlet memuru olarak görev yaparlar

Türkiye'de yerel kamu hizmetlerinin yerine getirilmesiyle görevli yerel yönetim kuruluşları, il özel idareleri, belediyeler ve köyler olarak üçe ayrılır İl özel idareleri, il sınırlari içinde merkezi yönetimce yürütülen tarım, bayındırlık ve sağlık gibi hizmetleri yerine getirmekle görevlidir İl özel idaresinin başı ve yürütme organı validir
Belediyeler, yörelerinde yaşayan halkın gereksinmelerini karşılamak amacıyla kurulmuş yerel yönetimlerdir

Belediyeler Kurtuluş Savaşı sırasında zarar gören yerleşim birimlerinin onarılması ve o yöredeki insanların en temel gereksinimlerini karşılamak üzere kurulmuştu Günümüzde bazı büyük kentlerde kent sorunlarının çözümü için, anakent belediyeleri oluşturulmuştur Belediyelerin yönetimi her beş yılda bir seçilen başkan ve belediye meclisinin elindedir Ayrıca, hizmet türüne göre kurulmuş sürekli birimleri de vardır Belediyelerin başlıca etkinlikleri imar, temizlik, su, kanalizasyon, sağlık, zabıta, kent içi toplu taşıma, kültür, dinlenme ve itfaiye hizmetleri gibi alanlardadır Başka bir yerel yönetim kuruluşu da köylerdir Köydeki yönetim organları köy derneği, köy ihtiyar meclisi ve muhtardır Merkezi yönetimin köydeki temsilcisi ve yürütme organı muhtar, karar organı da ihtiyar meclisidir