Tanzimat’Ta Tiyatro Toplulukları

Tanzimat’ta Tiyatro Toplulukları

Bu dönemin tiyatro topluluklarına ayırdığımız bu bölümde konunun ağırlığı 1870’te on yıllık bir tekel almış Osmanlı Tiyatrosundadır Ancak daha Ermenice oynamakla birlikte Türkçe de gösteriler vermiş olan daha önceki topluluklardan da söz açmak gerekmektedir Ayrıca Osmanlı Tiyatrosu yöneticileri ve sanatçıları bu dönemlerde yetişmişlerdirTam bir tiyatro topluluğu olmayıp cambazlık, Ortaoyunu benzeri gösteriler yapan ilk profesyonel topluluklardan Ohannes Kasparanyan’ın kurduğu topluluktan sözaçmak zorunlu olmuştur 1846 yılında Beyoğlu’nda komiser Muhsin Beyin yüreklendirmesiyle toprak satın alındı, ve tahtadan Avrupa biçimi bir oyun yeri kuruldu, aynı yılın Mayıs ayında gösteriler başladı Daha çok sirk, kaba güldürüler, Ortaoyunu ve benzeri gösterilerdi Giderek Dram da oynanmaya başlamıştı

Topluluğun çalışmaları 1866 yılına dek sürdü; Kasparanyan’da 1867’de öldü Aramayan topluluğu tiyatro binaları kurması, ilk profesyonel topluluk olması, ayrıca Türk geleneksel tiyatrosuna yakın bir üslupta oyunlar vermesi ve Gedikpaşa Tiyatrosunun tiyatro temsilleri için kullanılmasında önemli bir adım atması bakımından ilginç ve anılmaya değer bir topluluktur

Kasparanyan topluluğunun Türkçe gösterimler verip vermediğini bilmiyoruz Bunun için Sırapyan Hekimyan’ı beklemek gerekir Öğrenimini İtalyan okulunda ve Venedik’te tamamlayan Hekimyan 1857’de yazdığı oyunları bir kitapta topladı1856’da daha sonra tiyatroculukta önemli kişiler olan sanatçılardan bir topluluk kurdu Önce İtalyanca ve Türkçe gösterimler verdi Halka verdiği bu gösterimleri sonra sarayda da sundu

Vaspuragen topluluğunun İzmir’deki çalışmaları sürerken İstanbul’da tiyatro etkinliği sönüktü Bedros Magakyan yeni bir topluluk kurdu Magakyan’ın türkçe oyunlarıda olduğunu biliyoruz Öte yandan, Ortaköy-Hasanköy çalışmaları sürüyordu Şark Tiyatro’sunun kimi oyunları ortaya geçti Saray Şark Tiyatrosuna yardım etti Altunduryan Kardeşler Alkazar binasını yıkıp yeni bir Tiyatro kurdular adı gene Şark Tiyatrosu oldu 1866-67’de saray çevresi Şark Tiyatrosuna karşıydı Ulusçu yazar Mikael Nalbantyan’ın ölüm yıldönümünün kutlaması töreninde siyasal bir anlam görülerek Şark Tiyatrosu kapatıldı

Osmanlı Tiyatrosu topluluğunun başlangıç ve sona erişinin kesinlikle belirtilmesi büyük güçlükler gösterir Çünkü Asya Kumpanyası çalışırken Osmanlı Tiyatrosu

vardı ve Türkçe oyunlar da oynuyordu Başlangıç olarak Asya kumpanyası’nın ilk Türkçe gösteri verişini de ortaya koyabiliriz Ancak burada topluluğun adı Osmanlı Tiyatrosu değildir Güllü Agop’un başında bulunduğu toplulukla Türkçe gösteri vermesi de bir başlangıç olamaz, çünkü Vaspurungen Tiyatrosu da Türkçe oynamıştı, bunun başında da Güllü Agop vardı Belki en sağlam tarih Osmanlı tiyatrosu’na asıl gücünü veren 1870 yılında 10 yıllık Türkçe gösteri verme tekelinin tanınışı olabilir Bunun gibi Osmanlı Tiyatrosu’nun sona eriş tarihi de karmaşıktır bu tarih on yıllık tekelin sona erişi olabilir

Gedikpaşa Tiyatrosu, önceleri tiyatroya da yer verilien bir cambazhane gibi kurulmuş üste 1859’da hükümet burayı İstanbul tiyatrosu adıyla tanıyarak ,bir de onbeş yıllık tekel vermişti Bina zaman zaman değişikliğe uğradığı gibi, yöneticileride zaman zaman değişti Bu tarihlerde Osmanlı Tiyatrosu bir topluluğun değil, bir tiyatronun adıydı 1866 yılındaki gösterimlerinde Türkçe olup olmadığını bilmiyoruz Bina yeniden yapıldıktan sonra bu gösterimler sürüp gitti Keork Karabetyan’ın çevirdiği César Borgia’nın Gedikpaşa’daki Osmanlı Tiyatrosu’nda oynayacağı duyrulmştur Tiyatro-yi Osmani’nin tiyatronun adı olduğunu, oyunu bu tiyatroda Asya kumpanyasının oynayacağını ve Fransızca’dan çevirenin Karabet Papazyan Efendi olduğunu öğreniyoruz Güllü Agop’un artık Asya Kumpanyası adını bırakıp, Osmanlı Tiyatrosu adını benimsediği duyurulardan anlaşılmaktadır Leyla ile Mecnun’un oynanışıda duyulmuştur

1870 yılı bu dönem için önemli bir yıldır Tiyatrolara ödenekler verme, ayrıca yüreklendirme, isteklendirmenin yanısıra, dönemin başlarında bir ulusal tiyatro kurulması fikri vardı Bu fikrin girişimcisi Ali Paşa idi Darülfünun’dan Ali Suavi Efendi, 28 Aralık 1869’da Sadrazam Ali Paşa adına ve onun verdiği yetki ile birkaç yüksek görevli ile birkaç tanınmış kişiyi çağırıyor Bunlar arasında Türk, Ermeni, Bulgarlar vardı Toplantının amacı, birlikte düşünerek, anlaşarak bir tiyatro kurmaktır Tiyatronun adını “Tiyatro-yi Sultani” olması kararlaştırılıyor Tasarıya göre bu tiyatroda seçkin ve ahlaka uygun oyunlar ve tregedyalar Türkçe, Rumca, Bulgarca ve Ermenice oynanacaktır Girişim için Pay senedi çıkaracaklar, ayrıca tiyatroyu kurmak için hükümetten 6Daire bölgesinden arazi istiyorlarAncak, bu girişimden sonuç alınamamıştır bunun yerine Güllü Agop’un Osmanlı Tiyatrosu’na on yıllık bir tekel verilmişti

Osmanlı Tiyatrosu Türkçe oynatma tekeli almakla birlikte Ermenice gösterimler de veriyordu Basın genellikle bu yıllarda Osmanlı Tiyatrosu’nu destekliyordu 1872-73 Osmanlı Tiyatrosu’nun parlak yıllarıdır 1872 yılında Osmanlı Tiyatrosu o zamanlar Nestor Noci’nin yönetimindeki Fransız tiyatrosun’da, Comete Barboloni, Comte de Grimberhe, Ahmet Vefik Paşa ve başka önemli kişilerin koruyuculuğunda gösterimler veriyordu

Seyircilerin çoğunlukla Harbiye ve Tıbbiye öğrencileriyle subaylardan oluşması basında hoşnutluk yaratmıştır Telif oyunlarında büyük gelişme görülmüştür Tiyatroda Türk yazarları oluşturduğu Dil ve Dramaturgluk çalışmaları yapan Tiyatro Komitesi bu dönemde kurulmuştu 1874 yılı Güllü Agop’un topluluğu içinde iki tehlikeli rakibin belirdiği yıldır Güllü Agop 1870’ten başlamak üzere on yıl içinde Türkçe komedya, dram, tragedya ve vodvil oynatmak tekelini elinde tutuyordu İşte bir yandan bu tekelin müzikli oyunları kapsamadığı bu bakımdan opera,operet bir topluluk, öte yandan tekelin yanlız metne dayanan oyunları içerdiği savıyla Tulat tiyatrosu ortaya ortaya çıktı Avrupa’da bu tekelin kapsamadığı oyun türleri yeni yeni tiyatroları türediği çok görülmüştür

Güllü Agop’un tekelini bozan ilk topluluk besteci Dikran Çuhacıyan’ın kurduğu Opera tiyatrosu topluluğu idi Kırk elli öğrenci ile kendi esri olan Arif’in Hilesi müzikli oyun provalarına başlamıştı Güllü Agop tekelini ileri sürerek bunu davayla engellemek ister

1875 yılında Güllü Agop’un tekeline karşı çıkan ikinci rakibin Tulat tiyatrosu olduğunu söylemiştik 1875 yıllında ilgin bir habere rastlıyoruz: Hamdi Efendi yönetiminde Zuhuri Kolu, Moliére’e öykülenen gösterimlere başlamış Aksaray’da bir sıra locası olan 300 kişilik yeni bir tiyatroda, bir İtalyan orkestrasıyla temsiller veriyordu Erkekler kadın rollerinide oynamaktaydılar Nitekim gazetelerde bundan sonra “Hamdi Efendi idaresiyle Hayalhane-i Osmani” başlığı altında duyurulara sık sık rastlıyoruz Ortaoyunculardan oluşan Hayalhane-i Osmani topluluğunun kuruluşu ayrıca tiyatro tarihimizde önemli yeri olan Tulat tiyatrosunun da başlangıcıdır 1876’da Güllü Agop’un Osmanlı tiyatorsu, bozulmaya, gerilemeye yüz tutmuşturÖnce pandomino toplulukları artmıştır Bir ara Gedikpaşa’daki topluluğunun Güllü Agop yerine başka bir yönetimin altına girdiği görüyoruz Kimi duyuruların başında bu gösterimlerin Güllü Agop’un izniyle olduğu belirtilmektedir Bu arada konumuzun dışında kaldığı için üzerinde durmadığımız Ermeni toplulukları da kurulup dağılıyordu Güllü Agop 1877 ortalarına dek yönetimini Dikran Kalemciyan’a bırakmıştı 1877 Türk-Rus savaşının patlak verdiği yıldır Güllü Agop’un topluluğu bir yandan müzikli gösterimleri yürütürken bir yandan da savaşa uygun düşecek vatanseverlik oyunları ve şarkıları sahneliyordu

1878-79 döneminde Güllü Agop gösterimleri sürmektedir Türk-Rus savaşı sona ermiş, barış görüşmeleri sırasında Rus askerleri bir süre Edirne’de kalmıştır İşte bu sürede Güllü Agop’un oyuncularının hemen hepsi Edirne’ye gitmişlerdi 1879 yılında önemli bir olay, o yıllıarda Bursa valisi olan Ahmet Vefik Paşa’nın girişimiyle Bursa’da bir tiyatro kurulmasıdır İstanbul’dan gelen tiyatroculardan Fasulyeciyan, Holas, Fasulyeciyan’ın karısı, Küçük İsmail, Ahmet Fehim, Triyans, Tospatyan, Hiranuş ve başkaları 1879’da kurulan tiyatro Ahmet Vefik Paşa’nın azledilmesiyle 1882’te kadar sürer Bu tiyatroda, bu tiyatroya katılmış sanatçıların anılarına göre Moliére’in tüm oyunları gösterilmiştir

Yeniden 1879 yılına dönersek Güllü Agop gösterimleri sürüyordu 1880 yılı Güllü Agop için hem on yıllık tekelin, hem de Gedikpaşa Tiyatrosuyla sözleşmesinin sona erdiği yıldır 1881 yılında Güllü Agop’un artık yönetimi bıraktığı basında çıkan yazılardan ve Güllü Agop’un bunlara verdiği cevaplardan anlaşılıyor Tiyatro, Mınıkyan yönetimindedir 1881’de beklenmiyen bir olay, belki de Güllü Agop’un tekelinin sona erişiyle ilgili olabilir Belediyenin Üsküdar ve Kadıköy’de Türkçeden başka dilde gösterimleri yasaklamış olmasıdır Gerekçesi Tam anlaşılamamış olan bu yasağın ne kadar sürdüğü bilinmemektedir 1882’de Mınıkyan Güllü Agop ile birleşti Tiyatro yaşamı Şehzadebaşı’na kaymıştır

Mınıkyan’la Küçük İsmail’in birlikte çalıştıkları dönem üzerine elimizde bir Güzel Elen el ilanı bulunmaktadır Topluluğun adı Osmanlı Tiyatrosu Osmanlı Dram ve opera Kumpanyası’dır 1892’nin önemli bir olayı Şahinyan’ın kurduğu operet topluluğudur Topluluk duyurduğu oyunlardan ancak bir kaç tanesini ortaya koyabilme olanağı bulmuş, sonrada dağılmıştır Bu geçici girişimlerin yanısıra Mınıkyan topluluğu kendi oyun dağları ve oyuncu kadrosunu ile gösterimlerini sürdürüyordu Abdi’nin Handehane-i Osmani, Kel Hasan’ın Hayalhane-i Osmani Kumpanyası’nın yanısıra KomikArif Efendi’nin Lübyatı Osmani Kumpanyası adını verdiği topluluğun 1894’te duyurularına rastlıyoruz