Dünya Edebiyatı-Çek Ve Slovak Edebiyatı

Çek dili mahdut bir sahada görüşülmektedir Uzun seneler düşman tahakkümü altında yaşamış olan bu milletin mazisi, tarihin derinliklerinde kaybolmuştur Bu yüzden Çek edebiyatı diğer milletlerin edebiyatı gibi tekemmül ve inkişaf edememiş ve dünya edebiyatında mahdut bir çevrede almıştır Bu millette edebiyat istidatı da yok gibidir Çek edebiyatı tahakkümü altında yaşamış olduğu Alman edebiyatı tesiri altında kalmıştır Bu memlekette doğan ve bir çok eserler meydana getiren bir çok Alman şairler yetişmiştir
Modern Çek edebiyatı tamamıyla yepyeni bir şey olmayıp tarihi değişmenin nisyana gömdüğü edebî mevzuların yeniden tedviniyle meydana gelmiştir Çek dilindeki ilk yazılar teşrih bendlerden ibarettir Bu türlü yazılar ilk defa XIi asırda görülmeğe başlamıştır Çek kompozisyonlarının ilk numunesi “Bize Allah Acısın,, adlı bir ilâhidir Bu ilâhinin yazıldığı tarih ve müellifin kim olduğu malûm değilse de, epiyçe eski bir tarihte, aglep ihtimal XIi asırda bu ilâhi, kiliselerde, kralların tahta çıkı­mda ve harplerde okunan millî bir marş halini almıştır Eski millî Çek edebiyatı “Libussa [1]„ Çeklerin Alman ve Polonyalılara karşı kavgalarını tazim ve tebcil eder Bunlar tanınmış Königinhof ve Grünberg yazıtları olup Çek bilginlerinden Vaclof Hanka (1791) tarafından 1817 de bir kilisenin kubbesinde keşfedildi Bu yazıtlar üzerinde Çek Cumhur reisli­ğinde bulunmuş, mühim bir politika muharriri ve Panslavizimin baş müdafii olan Masaryk de incelemeler yapmıştır
XIVi asra doğru Çek edebiyatı ehemmiyetli bir terakki göstermiştîr Bu sıralarda bir çok manzum veli menkabeleri ile efsaneler, dramatik parçalar ve aynı zamanda Çek saz şairlerinin şiirleri görüldü Bu devrin başlıca simalarından biri Smil Flosta idi Bu zat "Yeni Meclis,,i 1934te yazdı Jan Hııss (1369-1415) Çek lisanının ilk Reformatoru'dur
|1| Libussa (Libusa) Prag'ın efsanevi kurucusu (700 tarihlerinde) ve kral Krok'un en genç kızıdır Onun ölümünden sonra Bohemya kraliçesi oldu Prezemysi ile evlendi ve 1306 tarihine kadar Bohemya’da hükümran olan Prezemyo sülalesinin kadın müessisi oldu
Bu zat Çek lisanını Lâtince ve Cermence’den temizledi Prag şivesini esas ittihaz ile bir standart Çek yazı dilini tesiste en mühim rolü oyna­dı Lâtin ismi Comenius ile tanınmış filozof Comensky Çek lisanıyla “Allegorie,, mahiyetine "Dünyanın Labyrinth„ ini yazdı
XVI ı asır, ekseriya Çek edebiyatının en parlak bir devri diye tanınır Fakat bu asırda sadece nesre ehemmiyet verilmişti Diğerleri meyanında bu devrin meşhur adamlarından biri, tarihi eserleriyle, telif ettiği lügatleriyle ve tab'ını organize etmiş olmasıyla şöhret bulan Daniel Adam'dır
1620 de (Weissen Berg-Beyaz Dağ) muharebesi neticesi Çekler istik­lâlini kaybetti ve bu yüzden Çek şiiri derin bir uykuya daldı Bu mağlu­biyet neticesinde bir çok Çek, vatanlarını terk etmek mecburiyetinde kaldı Bu meyanda Çek lügatim telif etmiş olan Komensky de vardı
Çek dili yeni hükümdarlarca hiçte rağbet görmedi Josef II in em­riyle Çek lisanı mekteplerde ve dairelerde kullanılması yasak edildi Çekçe kitaplar yakıldı ve yok edildi Rivayete göre Konias otuz bin eser yak­mıştır Bu şerait altında Çek edebiyatı 18 inci asrın ikinci yarısına kadar devam etmiş olan bir inkraz ve inhilâl devresine girdi Lisan hususunda verilen emirler tasavvur edilemeyecek kadar aksi bir tesir yaptı Bu siya­si tazyik, şiiri yeni bir mecraya sürükledi Çek dili menfaatine bir gay­ret ve himmeti teşvik etti Bu teşvik Çek intibahım meydana getiren amillerden biri oldu Çek uyanış devrinin ilk öncülerinden ve formal meselelerle meşgul olmuş olan Josef Dobrovsky (1829)dır Onun mesaisi Josef Jungmann'ın yazdığı lügatle tamamlandı Bu zat bir çok tercemeler yaptı Bu devrin en büyük şairi “Slavanın Kızı,, destanıyla şöhret kazan­mış Jan Kollar (1793 -1852) dır Bu eser Sonett şeklinde kaleme alın­mıştır Goethe'nin bir muakkibi, halk sarkılan şairi Celakowsky'dir Karl Hyneck Mache Çek lirik ve epik şiirlerinin örneklerini “Mai„ unvanlı eserinde toplamıştır Jan Neruda da “Prag Halk Hayatının,, küçük taslak­larını çizer Svatopluk Czech millî destan olan “Jan Ziska„yi yarattı Jaroslaw Vrchlicky (1853 -1912) milletine dünya edebiyatının en güzide­lerini armağan etti Onun Produktiviteti efsanevî mevzulardır
XIX u asır ortalarına doğru Çek intibah edebisi artık iptidai de­virlerinden çok uzaklaşmıştı Çek edebiyatının inkişafı (1820 - 62) Dozena Nemcova'nın 1855 de neşrettiği “Büyük Anne,, pek mühim bir merhale teşkil etti Bu roman Çek köylü hayatını pek canlı bir şekilde tasvir eder Bu devrin edebiyatı, gerek nesir ve gerek şiirde tamamıyla halktan alınmış unsurlarla doludur Vitezslav Halek üsluptaki inceliği ve sadeli­ği ile temayüz etti “Akşam Şarkıları,, “Tabiatın Ortasında,, ve “Bizim Köyün Masalları,, gibi şiir koleksiyonları yazdı XIX i asır sonlarına doğru Çek romancılığı, Fransız ve Rus edebiyatının tesiriyle bir realizm devrine girdi Bu temayülün dikkate değer öncülerinden biri (1860-1927) K Capek idi Cinayet ve haksızlıkların bir etüdü olup 1908 de çıkan ilk eser Müntakim, Kaspen Len eserlerinin en seçkini telâkki olunur 1916 da burjuvazinin inhilâlini tasvir eden “Türbin,, i 1920 de harp yılları hikâyelerini ihtiva eden canlı bir koleksiyon “Ad Hoc„i ve daha bir çok eserleri intişar etti Capek suni insan (W U Roboter) i ile modern Prag sahnesinde büyük muvaffakiyetler kazandı Frama Sranck (1877) lirik bir şairdir Nesri daha ziyade liriktir 1910 da çıkan “Gümüş Rüzgâr,, adlı romanı harikuladedir
Jirasek de “Huss,, dramıyla büyük muvaffakiyetler kazandı Son yirmi sene içinde epeyce bir muvaffakiyet kazanmış olan diğer bir çek dramcısı Frantisek Langer dir “Bir iğne Deliğinden,, (1923) atlı komedisi ile psi­kolojik faciası “Kenar Mahallelerde,, (1925) en çok muvaffak olduğu eserleridir
Geçen harpte bir çok Çek müellifleri bizzat harbe iştirak etmişler ve yaşadıkları hayatı harpten dönünce yaşamışlardır Bu edebiyatın putperestane lideri SK Neumann'dır Frantisek Hulka, J Hasek kayda değer bu nevi muharrirlerden bir kaçıdır
Çek münekkitleri arasında en mühim mevkii TGMasaryk (1850 -1937 F Salda (1897-1936) ve Arne Novak (1880-1939) işgal eder
Slovak dilinin edebî bir dil olarak kullanıldığı yahut kullanabilmek teşebbüsünde bulunduğu ilk edebî eser “Delikanlı Rene'nin Maceraları,, adlı romandır ve 1783 de Bratislava da neşrolunmuştur Müellif Josef Ignac Bojza (1754-8836) adlı bir papazdı Bu vadîde en fazla emek sarf eden Antonin Bernolot dır 1787 de Bratislava da neşrettiği “Desserta tio Philogico - Critica de Literis Slavorum,, adlı eserinde diğer İslav mil­letler gibi Slovakların da bir yazı diline sahip olmağa hakları olduğunu iddia etti

Stur, Hurban, Hodza Slovak edebiyatına yardımda bulunmuşlardır Bunlar meyanında “Marina,, adlı uzun romantik şiirlerin müellifi O Braxatoris (1820 - 62) temayüz etmiştir XIX yüzyıl ortasından itibaren Slovak yazın tarihi Slovak dilinin edebî bir dil olarak tesisi etrafında mücade­leler görülür Nihayet mücadeleler Slovaklar lehine bir neticeye varabildi Vajansky (1847 - 1916), Martin Kukucin, Gregorova Slovak dilinde bir çok edebî eserler yarattılar 1930 da Slovak yazını bir intikal devresi ge­çirdi Şairlerinden E B Lukac (1900) bir kaç cilt şiir neşretti Novemesky (1904) ve J B Ponican (1902) komünist davasında en ileri gelen iki şairdir
Nesre gelince Milo Urkan (1904) yabancı memleketlerde yer tutan ve okunan ilk Slovak romanını yazmakla temayüz etti İvan Norveth (1904) “Arupaya ve Bize,, adlı bir kısa hikâyeler koleksiyonu (1930) da yayınladı Bu eserin yazarı Slovak edebiyatına bir kompozisyon havasını sokmak maksadını isdidaf eder
Bugünkü durum:
Çekoslovakya ikinci dünya savaşı içinde beş sene kadar Alman bo­yunduruğu altında kaldı Birinci dünya savaşı ile ikinci dünya savaşı arsında çiçeklenen milli şarkılar, kahramanlık menkıbelerini terennüm eden türküler ve edebiyat ikinci dünya savaşı içinde alınanların çek milliyet­çiliğini takip etmek için sarf ettikleri çalışma yüzünden duraksamış fakat buna mukabil bu ulus milli birliğin timsali sayılabilecek müziğe sarılarak iç duygularını terennüm etmişler ve bu hâl, bu kitle için hakiki bir can kurtaran olmuş ve hemen herkes yegâne teselliyi melodilerde bulmuştur Almanların yenilmesi üzerine Çekoslovakya’nın Alman boyunduruğundan kurtulup Rus işgali altına girmesi, edebiyatı bambaşka bir yöne sürükle­miş ve yazın da -bu ideolojinin tesiri altında- kâh İslavlık ve kâh Bolşe­viklik terennüm etmeğe başlamıştır Bunun da ne kadar süreceği bugün­den kestirilemez

Alıntı