Aruz Ölçüsüyle Yazılan Halk Şiiri Nazım Biçimleri

Aruz Ölçüsüyle Yazılan Halk Şiiri Nazım Biçimleri

Halk şiirinde aruz ölçüsüyle düzenlenmiş şiirler de vardır Bunlar Divan edebiyatının Halk edebiyatına etkisiyle oluşmuştur Halk edebiyatında özel bir adla anılan ve aruzla oluşturulan bu yoldaki nazım biçimleri şunlardır:

-Divan (Divani)

-Selis

-Semai (Hece ile yazılanların yanında aruzla yazılan semailer de vardır)

-Kalenderi

-Satranç

-Vezn-i âhar

Divan (Divanî)

Aruz ölçeğinin "Fâilâtün Fâilâtün Fâilâtün Fâilün" kalıbıyla düzenlenir Ayaklı(yedekli) divan biçimi de vardır; divanın gazel biçiminde düzenlenmiş olanlarında her dizenin altına Fâilatün Fâilün parçasının eklenmesiyle oluşur

Mehmet Fuat Köprülü, divanların hece ölçüsünün 8+8 kalıbına uyduğunu bildirmektedir Divanlar ya gazel ya da murabba, muhammes, müseddes biçimlerinde olur Musammat divanlarda vardır

Dörtlüklerden oluşan divanların kafiye şeması şöyledir: aaba- ccca- ççça

Bu şema, ilk dörtlüğün uyak durumuna göre değişebilir

Aaaa-bbba-ççça

Abab-cccb-çççb

Aaab-cccb-çççb

Divanın bir de ayaklı divan ya da yedekli divan adı verilen çeşidi var

Selis

Halk edebiyatında aruz ölçüsü kullanılarak yazılan şiirlerdir Genellikle 19'uncu yüzyıl aşıkları tarafından kullanılan selisin en fazla yazılan tipi gazeldir Hece ölçüsünün on beşli kalıbına da uyan selislerin en belirgin özellikleri farklı bir ezgiye sahip olmalıdır

Selis, aruzun " fe'ilâtün(fâilâtün) fe'ilâtün fe'ilâtün fe'ilün" kalıbıyla yazılan gazellere denir Murabba, muhammes, müseddes biçimiyle yazılmış selisler de vardır Uyak düzeni, divan, semai ve kalenderi de olduğu gibidir

Semai

Aruz ölçüsünün "Mefâîlün Mefâîlün Mefâîlün Mefâîlün" kalıbıyla yazılırBunun da ayaklı(yedekli) biçimi vardır; semainin gazel biçimi ile düzenlenmiş olanlarında, her dizenin altına Mefâîlün Mefâîlün ya da Mefâîlün Feûlün parçasının eklenmesiyle oluşur

Gazel, murabba, muhammes, müseddes biçiminde yazılırlar Uyak düzenleri, divan ve seliste olduğu gibidir Semailer, hece ölçüsünün 8+8 kalıbına da uyarlar

Semailer üç türlüdürler:

1 Gazel, murabba, muhammes, müseddes, biçiminde olanlar

2 Musammat semai: Aruzun aynı kalıbında olan, fakat her beyiti dört parçadan meydana gelen semailerdir

3 Ayaklı(yedekli) semai

Kalenderî

Halk şairleri tarafından aruzun mef'ûlü mefâ'îlü mefâ'îlü feûlün kalıbıyla gazel, murabba, muhammes, müseddes biçiminde söylenen şiire denir Özel bir ezgiyle okunur Ezgisi bakımından düz kalenderî, Acem kalenderisi, Emrah kalenderisi gibi çeşitlere ayrılır Kafiye düzeni divan ve semaî ile aynıdır Bu tür şiirler 3+4+3+4 veya 7+7 şeklinde ondört heeceli iken, sonradan yerine aruz vezninin geçtiğini ileri sürenler vardır

ÖRNEK KALENDERÎ: Tokatlı Nurî

KALENDERİ

İçtin mi a cânım yine mestâne durursun

Gamzen gibi âşıklara bîgâne durursun

Kimden söz işittin ki celâ hakkına dâir

Böyle güzelim hâtırı vîrâne durursun

Geç şâhım otur başımın üstünde yerin var

El bağlı efendim kime divâne durursun

Bir çift idiniz vuslat-ı devlette geçen gün

Nettin eşini ey peri bir dâne durursun

Sen al ile başımdan alıp aklımı şimdi

Ey rind-i felek-meşreb edibane durursun

Öldürmek ise Nûri kulun kasdına böyle

Çek hançeri öldür a paşam ne durursun

Satranç

Aruz ölçeğinin "Müfteilün Müfteilün Müfteilün Müfteilün" kalıbıyla ve musammat gazel biçimiyle düzenlenir

Satranç, musammat beyitlerinden oluştuğu için her dize iki eşit parçaya bölünür ve iç uyak bulunur İç uyaklarına göre uyak şeması şöyledir: abab-cccb- çççb

Satranç hece ölçüsünün 8+8 kalıbına da uyar

Vezn-i âher

Aruz ölçüsünün "Müstef'ilâtün Müstef'ilâtün Müstef'ilâtün Müstef'ilâtün" kalıbıyla düzenlenir

Vezni aherde her dize, ilkle uyaklı, dört esit parçaya bölünmüştür Bir bentteki dizelerin her parçası ayrı harfle gösterilirse, bendin şeması şöyle olur:

Abcç

Bcçd

Cçde

Çdef

Birkaç bentten oluşan bir vezn-i aherin uyaklarının genel şeması, divan, selis, semai ve kalenderinin aynıdır Üçlüklerden kurulu vezn-i aherin genel uyak şeması ise şöyledir: Aab- ccb-ççb