Pegmatitlere Bağlı Maden Yatakları Nedir

Pegmatitlere bağlı maden yatakları nedir

Mağmatik eriyiklerin kristallenmesi sırasında, sıcaklık 800oC' ye doğru indiğinde, silis, sodyum, potasyum ve aluminyum'ca zengin, kolay uçucu bileşen içeriği yüksek, artık eriyikler kalmaktadır Sıcaklığın daha da düşmesi ile bu eriyik içinden, belirtilen elementlerden oluşan kuvars, alkali feldispat, Na'ca zengin plajiyoklazlar, muskovit ve biyotit gibi minerallerin oldukça iri kristaller halinde kristallendikleri görülür ve bu evre pegmatitik evre olarak adlanır

Pegmatitler, ilişkili oldukları plütonik kütle ile benzer mineralojik bileşimlere sahip, ancak yapısal ve dokusal özellikleri bakımından farklılıklar gösteren iri kristalli magmatik kayaçlardır Pegmatitler, özellikle iri kristalli olmaları ile karakteristik olup 25-75 m büyüklükte kuvars, 2-14 m kadar uzunlukta spodümen, 55 m kadar uzunlukta beril, 5 m2 kadar genişlikte muskovit, 7 m2 kadar genişlikte biyotit, 60 kg ağırlıkta topaz ve 10 ton kadar ağırlıkta mikroklin kristallerine rastlanmıştır (Smirnov, 1976; s-120)



Mineralojik bileşim bakımından pegmatitlerde, silikatlı mineraller hakim olup muskovit, feldispat, kuvars, florit, beril, topaz, spodümen, petalit, lepidolit gibi endüstriyel hammadde ve süstaşı olarak değerlendirilebilen mineraller ile Li, Cs, Rb, U, Th, Be, B, Nb, Ta, C (grafit), Sn ve W gibi elementler üretilebilmektedir

Pegmatitik yataklar, ortomağmatik yataklara benzer şekilde mağmatik eriyiklerden itibaren oluştukları halde, dokusal özelliklerindeki farklılıklar ve element içerikleri dikkate alınarak, genellikle ayrı bir grup olarak düşünülmektedirler Ancak, pegmatitlerin, yer yer metamorfitlerle, metasomatik alterasyonlarla ve karbonatlı kayaçların dokanağında skarn zonlarında da gelişebildikleri gözlenmektedir

Her türlü mağmatik kayaca ait pegmatitlerin bulunması mümkün gözüküyorsa da büyük çoğunluğu, granitik bileşimlidirler Alkali ve çok az da olsa mafik ve ultramafik bileşimde olanları da bulunmaktadır Ayrıca, yankayacı asimile ederek bileşimleri değişmiş (hibritik) ve içerdikleri silisi çevre kayaçlara vererek silisçe fakirleşmiş (desilicated) pegmatitler de bulunmaktadır

Granitik pegmatitlerde, feldispatlar, kuvars, ve biyotit, ana mineraller olup değişik miktarlarda muskovit, turmalin, topaz, beril, lepidolit, florit, apatit gibi mineraller ile, bazı eser elementlerin, radyoaktif elementlerin ve nadir toprak elementlerinin mineralleri gözlenebilmektedir

Alkali pegmatitler, mikroklin veya ortoklaz, nefelin veya sodalit, haekmanit, natrolit, arfvedsonit, aksesuar apatit, analsim gibi mineraller ile Zr, Ti, Nb ve nadir toprak elementlerinin minerallerini içermektedirler

Ultramafik ve mafik kayaçlarla ilişkili pegmatitlerde, bazik ve nötr plajiyoklazlar (anortit, bitovnit, labrador ve andezin), ortorombik piroksen (bronzit) ve az miktarlarda olivin, amfibol ve biyotit, bazan da apatit, granat, sfen, zirkon, titanomanyetit, manyetit ve çok ender olarak pirotin, pentlandit ve kalkopirit gözlenebilmektedir

Alüminyumca zengin çevre kayaçları asimile etmiş hibritik pegmatitler, andaluzit, sillimanit, disten gibi alüminyumlu mineraller ile, alüminyumca aşırı doyma halinde korund içermektedirler

Karbonatlı kayaçları asimile etmiş, potasyum, magnezyum ve demirce zengin pegmatitler ise hornblend, piroksen, titanit, skapolit gibi mineralleri içerebilmektedirler

Ultramafik ve karbonatlı kayaçlar içine sokulum yapmış ve silisçe fakirleşmiş pegmatitler ise kuvars içeriklerinin düşük ve plajiyoklaz içeriklerinin yüksek olması ile karakteristiktirler

Pegmatitler, ilişkili oldukları plütonik kütlenin üst kısımlarını oluşturan veya en dış kısmını kuşatan oluşumlar şeklinde gözlenebilecekleri gibi çevre kayaçlar içine girmiş sokulumlar (dayk ve stoklar) şeklinde de gözlenebilmektedirler

Bileşim ve iç yapı özelliklerine göre ise pegmatitler, basit (ayrımlanmamış) ve kompleks (ayrımlanmış, zonlu) olmak üzere iki kısma ayrılırlar Basit pegmatitler, homojen bir mineralojik bileşime sahip olup, ana bileşen olarak alkali feldispat ve kuvars içermektedirler Kompleks pegmatitler ise karmaşık bir mineralojik bileşime sahip olup farklı minerallerce zenginleşmiş zonlar içerebilmektedirler (Şekil 37) Bu pegmatitler, dıştan içe doğru kenar zonu (border zone), çeper zonu (wall zone), geçiş zonu (ara zon / intermediate zone), çekirdek ( core zone) şeklinde 4 veya 5 farklı zona ayrılabilmektedirler (Şekil 38 ) Ancak bu zonları hakim mineral içeriklerine mineral ismi verilerek te tanımlamak mümkündür