Yer Kabuğunu Etkileyen Levha Hareketleri

Yer kabuğunu etkileyen levha hareketleri



Alman bilim insanı Alfred Wegener 1912 yılında, bütün kıtaların 250 milyon yıl önce tek parça halinde dev bir kıta olduğunu öne sürdü Ona göre bu dev kıta daha sonra küçük kıtalara bölünmüş ve bunlar da zamanla birbirlerinden ayrılmışlardır Wegener bu soruları, kıtaların okyanus tabanı üzerinde kaynağını öne sürerek cevaplamaya çalışsa da bu görüşüne çoğu bilim insanı katılmadı İlerleyen yıllarda Hary Hammond Hess bilimsel araştırmalarının bir sonucu olarak kıtaların hareketi yanın da okyanus tabanın da hareketli olabileceğini öne sürdü Çünkü okyanus tabanı yayılması olarak atlandırılan bu teorisi kıtaların hareketini açıklamaktaydı Çünkü bilim insanları kıtaların ayrılmasına dünyamızın ateş kürede bulunan ve magma olarak adlandırılan sıcak ve akışkan bir madde bu hareketliliğe neden olduğunu keşfetmişlerdir

Yerkurenin katmanları arasındaki sıcaklık farkından kaynaklanankonveksiyon hareketi de; yer kabuğunun üst katmanlarında, bir bütün halinde olmayan ve levha olarak adlandırılan tabakaları surekli hareket ettirmektedir Yerküremiz büyük bir yap-boz gibi birbirini tamamlayan bu levhalardan oluşmaktadır Levhaların surekli hareket halinde olması,dev kıtayı bölmüş ve yeni oluşan parçalar da bu hareketler nedeniyle yavaş yavaş birbirlerinden uzaklaşarak günümüzdeki kıtaları oluşturmuştur

Yer kabugunu etkileyen levha hareketleri 50 0Yer kabugunu etkileyen levha hareketleri 50 1Yer kabugunu etkileyen levha hareketleri 50 2

Bilim insanları, belli bir süre sonra kıtaların levha hareketleri sonucunda birleşerek gelecekte tek bir kıta haline geleceğini öne sürmektedirler Geçmiş zamanlarda da defalarca dev kıtalar olmuş ve konveksiyon hareketlerinin etkisiyle bu kıtalar da tekrar ayrılmıştır Günümüzde yer kabuğunda hareket halinde bulunan, yedi tane büyük, çok sayıda da küçük levha bulunmaktadırBir levha üzerinde, sadece okyanus bulunabileceği gibi sadece kıta ya da hem kıta hem de okyanus bulunabilir

Bulunduğu yere göre okyanusal levha, kıtasal levha ya da okyanusal-kıtasal levha olarak adlandırılan bu levhalarınbüyüklüğü, birkaç yüz km2den milyonlarca km2ye kadar değişebilir

Yer kabugunu etkileyen levha hareketleri 50 3

Levha hareketleri üç farklı bicimde gercekleşir; yukarıdaki şekillerden birincisindeki gibi birbirlerinden uzaklaşabilir, ikincisindeki gibi birbirlerine yaklaşabilir ya da üçüncüsündeki gibi birbirlerine yatay olarak aynı ya da zıt yönde sürtünebilir

Levha hareketleri sürekli olarak devam eden bir süreçtir Bu hareketlilik sonucunda levha sınırlarında; kısa zaman dilimlerinde ani ve şiddetli, uzun zaman dilimlerinde yavaş ve sürekli şekil değişiklikleri meydana gelir Bu değişiklikler levhaların türlerine ve hareket biçimine göre yeni okyanusların, kıtaların, sıra dağların ve volkanların oluşmasına neden olur

Levhaların Yaklaşma Hareketi Kıtasal Levha ile Kıtasal Levha Yaklaşılması

Bu levhaların yoğunlukları azdır Bunlar yaklaşarak çarpıştıklarında levha kenarlarındaki yer kabuğu, çok büyük kıvrımlar oluşacak biçimde yukarı doğru itilir Milyonlarca yıl içinde gerçekleşen bu olay sonucunda kıvrımlı sıradağlar oluşlur Ancak bu hareket çok güçlüyse dağ oluşlumu gerçekleşlmez ve yer kabuğu eğilebilir, yatık bir hâl alabilir ya da kırılabilir

Okyanusal Levha ile Kıtasal Levha Yaklaşılması

Bu levhalar bir araya geldiğinde okyanusal levha kendisine göre daha az yoğun olan kıtasal levhanın altına doğru dalar Bu hareket nedeniyle yüzeyde bir hendek (çukur) oluşur Bu olayın meydana geldiği alan dalma-batma bölgesi olarak adlandırılır Diğer yandan ateş küre içinde giderek daha derine inen okyanusa levha ise eriyerek magmaya karışır Magma da zayıf noktalardan yeryüzüne doğru yükselerek yukarıda volkanları oluşturur Bu tür levha sınırlarında üstte kalan kıtasal levhadaki yer kabuğunun sıkışması nedeniyle dağlar da oluşulabilir Yer kabugunu etkileyen levha hareketleri 50 4

Okyanusa Levha ile Okyanusa Levha Yaklaşılması Bu levhalar bir araya geldiğinde ikisi de birbirinin altına dalmaya çalışır Sonunda yoğunluğu fazla olan levha dalmayı gerçekleştirir Bu hareket nedeniyle derin hendekler oluşur Dalmayı gerçekleştiren levha battığı noktada ateş küre ile temas ederek erir ve magmaya karışır Magma da okyanus tabanında bulduğu zayıf noktalardan yeryüzüne doğru yükselmeye başlar ve yukarıda volkan dizilerini oluşturur

Levhaların Uzaklaşma Hareketi

Ateş küredeki konveksiyon hareketi zaman zaman da iki levhanın birbirinden uzaklaşmasına neden olur

1 Ateş kuredeki konveksiyon hareketi nedeniyle iki levha zamanla birbirinden uzaklaşır

Yer kabugunu etkileyen levha hareketleri 50 5

2 Aralarında bir çukur oluşur ve ateş küredeki magma, oluşan bu çukurdan yukarı doğru yükselir ve burada soğur

Yer kabugunu etkileyen levha hareketleri 50 6

3 Soğuyan magma levha kenarlarında katılaşarak yeni bir okyanus tabanı oluşturur Okyanuslardaki bu tabanlar da yayılma sırtlarını meydana getirir

Yer kabugunu etkileyen levha hareketleri 50 7

Okyanus tabanında iki levhanın birbirinden uzaklaşmakta olduğu sınırda, magmanın çoğu levha kenarlarında katılaşıp kalırken bir kısmı da çatlaklardan yüzeye ulaşarak yayılma sırtları olarak adlandırılan volkanik sıradağları meydana getirir Sürekli olarak bicim değiştiren okyanus tabanları zaman zaman yok olsa da bunların yerine yenileri oluşur Milyonlarca yıldır devam eden levha hareketleri, bundan milyonlarca yıl sonra da günümüzdeki okyanusların şeklinin değişmesine ya da yeni okyanusların oluşmasına neden olacaktır

Levhaların Yanal Hareketi

İki levha eşit ya da farklı süratlerle aynı yönde ya da zıt yönde kayarak hareket edebilir Levhaların bu hareketi yanal hareket olarak adlandırılır Bu tür levha sınırlarında kısa zaman dilimlerinde ani ve şiddetli şekil değişiklikleri meydana gelir Yanal hareket sırasında bir levha diğerine dayandığında arada kalan kayalar sıkışarak yerlerinden oynar ya da kırılır Bu olaya deprem denir Depremlerin büyük bir bölümü levhaların bitişme yerleri üzerinde olur Genellikle depremler bir dakikanın altında bir süre ile sınırlı kalır, fakat üç dakika kadar süren depremlere de rastlanmıştırUnutmayalım ki, depremden korunmanın ve zararlarını en aza indirmenin önemli yollarından birisi de depremle ilgili doğru bilgilere sahip olmaktır

Fay: Yer kabuğunda oluşan arazi kırığıdırBu kırığın başlama ve bitme noktası arasındaki mesafeye fay hattı denir

Merkez Üssü:

Deprem dalgalarının yeryüzüne en kısa

yoldan ulaştığı yerdir

Odak Noktası:

Yer altında depremin meydana geldiği noktadır

Deprem Dalgası:

Odak noktasından çevreye doğru yayılan

titreşimlerdir

VOLKANLAR(YANARDAĞLAR)

1963 yılında, izlanda açıklarında avlanmakta olan balıkçılar, denizden duman yükseldiğini gördüler ve bir teknenin yandığını düşündüler Ancak gerçekte gördükleri duman değil, denizin altında püskürmekte olan bir volkandan çıkan buhar ve küllerdi

Volkan tepesinin deniz yüzeyine ulaşılmasıyla birlikte şiddetli bir püskürme meydana geldi Bu olaydan sonraki dört yıl içinde volkan aralıklarla püskürmeye ve yükselmeye devam etti Böylece günümüz deSurtsey (Sörtsey) olarak bilinen volkanik ada oluştu

Ateş kürede artan basınç nedeniyle yeryüzüne doğru hareket eden magma yüzeye çıkmak için farklı yollar bulur Bacadan geçen magma

kraterden dışarı püskürür

Sıcak ve akışkan olan lavlar dağın yamaçları boyunca akarken gaz, toz, kül ve volkan bombası (sert lav parçaları) gibi maddeler de büyük bir bulut oluşturur Bu bulutun patlaması ile birlikte kül ve volkan bombaları çok yükseklere çıkabilirEtrafa dağılan volkan gazı temelde buhar,karbon dioksit ile diğer gaz ve tozlardan meydana gelir ve çürük yumurta gibi kokar

Patlamanın şiddetinden etrafa kara bulutlar çöker Volkandan çıkan bu gaz, toz ve kül bulutu suyla karışırsa çamur akıntısı (lahar) denilen bir çamur nehri oluşur

Yer kabugunu etkileyen levha hareketleri 50 8

Volkanik patlamalarda gaz, toz ve buhar bulutları çok yükseklere çıkabilirKrater volkanın ağzıdır Baca magmanın yeryüzüne çıkmak için takip ettiği yoldurLav yeryüzüne çıkan magmaya denir Lavın soğumasıyla volkanik taşlar oluşur

Yeryüzünü incelediğimizde levhaların uzaklaştığı ya da yakınlaştığı sınırlarda volkanik ada ve dağ oluşumlarını görebilirizAncak bazen levha sınırlarından uzak noktalarda da volkanik oluşumlar gözlenmektedir Sıcak nokta olarak adlandırılan bu yerler magmanın yer kabuğunun uyguladığı basıncı yenerek yeryüzüne ulaştığı noktalardır

Halen sıcak nokta üzerinde bulunan Hawaii (Havai) Adaları bu oluşumun güzel bir örneğidirVolkanik oluşumlar sonucunda meydana gelen bir diğer yeryüzü şekli de volkanik göllerdir Bu göller volkanik patlamalar sonucunda oluşan kraterlerin yağışlarla dolmasıyla meydana gelir

Fotoğraftaki Meke gölü bunun güzel bir örneğidir

Yer kabugunu etkileyen levha hareketleri 50 9

Volkanlar bir yandan yer kabuğunu etkileyerek çeşitli yeryüzü şekilleri meydana getirirken bir yandan da aşağıda verilen Pompei (Pompeyi) örneğinde olduğu gibi bizim hayatımızda olumsuz etkilere sebep olmaktadır