Diyarbakırdaki Hanlar Ve Özellikleri

Diyarbakırdaki Hanlar ve Özellikleri

Anadolu'nun coğrafik yapısı yol güzergâhlarının belirlenmesinde etkili olmuştur İçteki yüksek yayla*lar Akdeniz ve Karadeniz kıyılarına paralel uzanan doğuda birleşen sıradağlar batıda alçalarak oluşan Ege ve Akdeniz vadileri ve iklimsel büyük farklılık*ların en önemli sebebi olarak özetlenebilir Bu yüzey şekillerinin uzanış yönü doğu-batı doğrultulu bir yol sistemi olarak belirmiş kuzey-güney doğrultulu yol*lar ise ancak teknik imkanların çoğaldığı daha son*raki dönemlerde gelişebilmiştir

Anadolu Selçukluları devrinde gelişen düzenli yol sistemleri ve bu yollar üzerinde sağladıkları güvenli seyahat imkânı Diyarbakır'ın ticari amaçlı gelişi*minde önemli etkenlerden birisi olmuştur Diyarba*kır'ın önemli yollar üzerinde bulunması bazı yapıla*rın gelişmesine neden olmuştur Bunların başında hanlar gelmektedir Diyarbakır'da bulunan hanlar Osmanlılar döneminde yapılmış olup bu devrin mi*marisinin en güzel örneklerindendir Bu yapılardan günümüze ancak üç tanesi ulaşabilmiştir Bunlar; Deliller Hanı (Hüsrev Paşa Hanı) Hasan Paşa Hanı ve Çifte Han'dır

HÜSREV PAŞA HANI (DELİLLER HANI)

Diyarbakır'da ayakta kalmış hanlardan Hüsrev Pa*şa Hanı H 934 yılında Diyarbakır'ın ikinci Osmanlı valisi olan Hüsrev Paşa tarafından yaptırılmıştır De*liller Hanı olarak da bilinen yapının bu adı almasının nedeni hacı adaylarına rehberlik yapan delillerin bu*rada konaklamasıdır Han karşısındaki geniş alana da Hacılar Harabesi denilmektedir

Oldukça geniş bir alanı kaplayan hanın ortasında kareye yakın geniş bir avlusu bulunmaktadır Bu av*lunun etrafında bulunan ve iki katlı revaklı geçişle*rin arkasında yer alan han odaları ile tek kaili bir ahır kısmından meydana gelmiştir Avlu ortasında bir şadırvan bulunmaktadır Girişle ve girişin tam karşısında bulunan merdivenler üst katla bağlantıyı sağlamaktadır Odaların revaklı geçişlere ve oradan da avluya açılan kapılarının yanında bir de pencere bulunmaktadır

Hanın ahır ve depo olarak kullanılan ikinci kısmı*na güneydeki bir han odasının geçit olarak kullanı*lacak şekilde düzenlenmesi ile geçilmektedir Ahır kısmında tek sıra halinde dizilmiş pencereler bu bö*lümün aydınlatılmasını sağlamaktadır Hanı dıştan tek yönde sınırlayan dükkânlar ahır kısmının caddeye bakan yüzeyinde devam etmektedir Dışarıdan ba*kıldığında ahır kısmı tek kat odaların yer aldığı ana bölüm çift kat olarak yükselmektedir Yapı siyah ba*zalt taş ve beyaz kalker taşının beraber kullanılması ile oluşturulmuştur

Yeniden kullanım karan alınarak günümüz koşul*larına uydurulmak istenen bu han Vakıflar Genel Müdürlüğü'nün yardımları ile 1984 yılında 49 odalı ve 103 yataklı otel haline getirilmiştir Beş yıldızlı bir otel haline getirilen bu yapıda avlu ana mekân ola*rak kullanılmaktadır Sabah kahvaltısı öğle yemeği açık bar ve özellikle yazın akşam yemeği için avlu kullanılmaktadır

Daha önce deve ve atların gecelediği ve yaklaşık 6-7 m yüksekliğinde ahır olarak yapılmış birim gü*nümüzde kapalı restoran olarak kullanılmaktadır

Restaurant 300 kişi kapasiteli olup yalnız otel müşterileri değil yerli halkın da yemek yeme amacıy*la kullandığı bir mekân durumundadır

Kış aylarında müşteri sayısı % 30-40 civarında olmasına karşın yaz aylarında (özellikle Diyarbakır ik*limini göz önüne alarak Nisan başlarından Ekim so*nuna kadar süren sıcak hava yaz döneminde yedi aylık bir süreyi kapsamaktadır) bu oran % 70 civa*rındadır

Odalarda ve restaurantta bulunan pencereler ha*valandırma için yetersiz olmasına karşın bu sorun havalandırma bacaları ile çözümlenmiştir

Yapıda kalorifer tesisatı yapılarak ısınma sorunu*na çözüm bulunmuştur Banyo ve WC eklenemeyen adalar personele ayrılarak kullanılmaktadır

Hüsrev Paşa Hanı (Deliller Ham)

Cadde üzerindeki cephede bulunan dükkânlar tu*ristik amaçlı alışveriş imkânına sahiptir

Giriş katında iki kol idarî bürolar şark odası oyun odası bar olarak düzenlenmiş diğer iki kol ise yatak odalarına ayrılmıştır

Otelde konaklayan turistlerin oranı % 20 yabancı % 80 yerli turist ağırlıklıdır

HASAN PAŞA HANI

Diyarbakır'da ayakta kalmış hanlardan ikincisi olan Hasan Paşa Hanı Osmanlılar zamanında Diyar*bakır'da valilik yapmış olan Sokullu'nun oğlu Vezir-zâde Hasan Paşa tarafından 1572-1575 yılları ara*sında yaptırılmıştır Hasan Paşa Diyarbakır'da ilk olarak kuyumcular için bir çarşı yaptırmıştır Daha sonra Ketenciler adıyla bilinen ancak günümüze ula*şamamış çarşıyı yaptırmıştır Kuyumcular Çarşısı'nda yapılan hasır bilezikler haplar kişnişli gerdanlıklar avizeler hançerler vb parçalar Ketenciler Çarşısındaki dükkânlarda satılırdı Hasan Paşa bu iki çarşıya ticaret için gelenlerin gecelemeleri için bir han da yaptırmıştır

Hasan Paşa Hanı Deliller Hanı'ndan sonra Diyar*bakır'daki ikinci büyük handır Bu hanın güney ve batı kapılarında tarihî iki yazıl bulunmaktadır Hanın batı cephesi allı beşik tonozlu dükkânlarla üst katın*da taşan iki süslü pencereyle dışarı açılan orta kısmı yapının genel çizgilerini tamamlamaktadır Deliller Hanı'nın sade görünümlü üst katına karşılık bu ha*nın köşelerinde başlıklı sütuncuklar üzerinde boşalt*ma kemerleri ve köşelere rastlayan pencerelerde mukarnaslı başlıklar yer almıştır Bazalt ve kalker taşı*nın beraber kullanılması ve kalker taşının yatay ola*rak yerleştirilmesi yapıyı olduğundan da uzun gös*termektedir

Yapıyı en üstte taş konsolların üzerine olurmuş bir silme sınırlamakta ve arkasında han odalarının kub*beleri görünmektedir Ancak bakımsızlıktan dolayı üst örtü yok olmuştur Daha sonra yapılan yanlış bir müdahale ile tuğla kubbelerin üzerine beton döküle*rek yalıtılmaya çalışılmıştır

Yapının batı kapısı içeriye doğru genişlemektedir Basık kemerli bir kapıdan geçildikten sonra beşik to*nozlu bir kısım gelmekte ve buradan avluya ulaşıl*makladır Girişin solundaki ve karşısındaki merdi*venler üst katla bağlantıyı sağlamaktadır Avlunun ortasında altı sütuna oturmuş üstü kubbeli bir şadır*van yer almaktadır

Hasan Paşa Hanı

Alt kat odaları sivri kemerli revaklarla avluya açıl*maktadır Ayrıca bu handa dikkati çeken diğer bir özellik üst katta avluya doğru taşan konsolların bu*lunmasıdır Yine üst katta da revaklar bulunmakta ve bu revakların arkasında odalar yer almaktadır Oda*lar bir kapı ve pencereyle avluya açılmaktadır

Hasan Paşa Hanı'nın bodrumunda gelen kervanla*rın hayvanları için ahır kısmı bulunmakladır 1613'te buraya gelen Polonyalı Simeon gördüğü bu yapıyı üç katlı kagir 500 beygiri barındırabilecek iki ahırlı şadırvanlı pek çok odalı bir yapı olarak tarif etmektedir

Hasan Paşa Hanı'nın avlusunda bulunan altı sütuna oturmuş

Bugün Hasan Paşa Hanı'nın giriş katı ticari amaç*lı kullanılmaktadır Üst kat tamamen boş bırakılma*sı dolayısıyla yer yer tahrip olmuş ve yıkılmalar baş*lamıştır Bodrum katta bulunan ahır bölümü ise de*po olarak kullanılmaktadır

ÇİFTE HAN

Günümüze kadar ulaşmış hanlardan üçüncüsü olan Cifle Han'ın kesin yapım tarihi ve kim tarafından yaptırıldığı bilinmemektedir Eldeki belgelerden XVI yüzyıldan kalma ve Osmanlı yapısı olduğu an*laşılmaktadır

Han ilk yapımı sırasında çift han olarak düşünülmüş ancak Cumhuriyet dönemi ile birlikte yol çalışması sırasında ikincisi yıktırılmıştır Bütünüyle günümü*ze kadar gelebilseydi Diyarbakır hanları içinde biri birine bitişik çifte han biçimiyle değişik bir uy*gulama örneği teşkil edecekti

Siyah bazalt taşlan yapılmış olan bu yapı iki katlıdır Ortada bir avlusu ve avlunun üç tarafın*da basık kemerli revakları bulun*maktadır Hana giriş kapısının bi*raz ilerisinde soldan bir merdiven üst katla bağlantıyı sağlamakta*dır Üst kattaki han odalarının önünde de revaklar bulunmakta*dır Odaların avluya bakan yüzle*rinde bir kapı ve bir pencere yer almaktadır Hanın giriş katı depo olarak kullanılmakta üst kat ise hiç kullanılmamaktadır Girişin karşısında bulunan kolun üst kat*ta revaklı geçişleri yıkıldığından üst katta bu kola ulaşılamamakta*dır Bodrumda ahır bölümü bu*lunmakladır Bu han Deliller Ha*nı ve Hasan Paşa Hanı'na göre da*ha yalın ele alınmıştır

Hasan Paşa Hanı'nın avlusunda bulunan altı sütuna oturmuş kubbeli şadırvan

Çeşitli medeniyetler zamanında yapılmış han ve kervansaraylar gibi konaklama yapılan o döne*min şartlarına uygun olarak ker*vanların konaklama yeri olsun di ye yapıldığından günü*müzde bu işlevini kaybet*mişlerdir Bunun yanı sı*ra tarihî yapının çevre*sinde oluşan yeni yapı*laşmalar ve meydana ge*len bozulmalarla birlikte yapının yapılış amacı dı*şındaki bir kullanım do*ğa şartlan ve yapıların terk edilerek boş bırakıl*ması oldukça süratli bir eskimeye ve yok olmaya neden olmaktadır

Deliller Hanı (Rüstem Paşa Hanı] otele dönüştü*rülerek tekrar yaşama ka*vuşturulmuş olmasına karşın Çifte Han ve Ha*san Paşa Hanı yapılış amaçlarının dışında kul*lanılmaktadırlar Oysa Suriçi'nin merkezî bir noktasında bulunan bu hanlar oldukça değerli bir yere sahiptir

KAYNAKLAR

Bey:>anoğlu Ş 1937 Başlangıçtan Akkuyııntulara Kadar Anıtları ire Kitabeleri tle Diyarbakır Ta*rihi Diyarbakır Belediyesi Di*yarbakır'ı Tanıtma Yayınlan: 1 1 C Ankara

Binan C Ş 1990 13 Yüzyıl Ana*dolu Kervansarayları Koruma Ölçütleri Üierine Bir Araştırma Yayınlanmamış Doktora Tezi İTÜ İstanbul

Mâm Ansiklopedisi 1994 Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araşhrma-ları Merkezi Yayını <î C İstan*bul

Kejartlı D T 1995 Diyarbakır'da Turizm Potansiyeli re Hasan Paşa Hanının Konaklama Amaçlı Kullanımının İrdelen*mesi yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi YTÜ istanbul

Sözen M 1971 Diyarbakır'da Türk Mimarisi Diyarbakır'ı Ta-mtma ve Turizm Demeği Yayı*nı: 21 lbs Gün Matbaası İs*tanbul

Hanlar

Hasan Paşa Hanı:

Diyarbakır'ın en büyük hanlarından olan Hasan Paşa Hanı bazı tamiratlar görmüş olmasına rağmen bugün de ayaktadır Diyarbakır valilerinden Hasan Paşa taralından 1572-1575 yılları arasında inşa etti*rilmiş olan bu han Diyarbakır'ı ziyaret eden sey*yahların da hemen dikkatini çekmiş ve han hakkın*da seyyahlar önemli bilgiler vermişlerdir

1612 yılında Diyarbakır'ı ziyaret eden Polonyalı Simeon şehre geldiği zaman indiği Hasan Paşa Hanı'nı

" Muazzam kârgir bir bina olan bu hanın 500 beygiri barındırabilecek yer altında iki ahırı renga*renk demir parmaklıklarla çevrilmiş çok güzel ha*vuzu üç kat üzerine birçok kârgir odaları vardı"

diyerek çok güzel bir şekilde tanıtmıştır Yine daha sonraki tarihlerde Diyarbakır'a gelen Evliya Çelebi [1654-1655) İnciciyan (1804) ve J S Buckingam (1815) Hasan Paşa Hanından önemle bahsetmişler*dir" Bunlardan Buckingam'm 1815 yılı için verdiği bilgiler arasında hububat piyasasının burada toplan*dığı hakkındaki kaydı XIX yüzyılda da bu hanın büyük bir öneme sahip olduğunu göstermektedir"

Ulu Cami'in doğusunda ve cadde üzerinde olan Hasan Paşa Hanı'nın XIX yüzyılın ilk yarısında da Diyarbakır'ın en önemli hanlarından birisi olduğu görülmektedir 3 Ekim 1792 tarihinde Diyarbakır va*lilerinden Abdi Paşa'nın kethüdası Nuh Beğ zimme*tinde olan 54 bin kuruşu ödemediğinden bütün mal*ları bu handa hıfz edilmiştir 25 Aralık 1802 tarih*li bir fermandan Diyarbakır'da eceliyle vefat eden Di*yarbakır valisi Zühtü İsmail Paşa'nın eşyalarının yine Hasan Paşa Hanı'nda toplandığı anlaşılmaktadır" 5 Ağustos 1843 tarihli bîr arzda da muhtemelen 1833 yılında Diyarbakır'da vuku bulan yangın esnasında Fransız rahiplerinden birinin eşyalarının kurtarılarak burada saklandığı görülmektedir Bütün bu belge*ler Hasan Paşa Hanı'nın incelenen dönemdeki öne*mini ortaya koyduğu gibi Diyarbakır'a dışardan gelip bu handa vefat eden tüccarların tereke kayıtları da Hasan Paşa Hanı'nın önemli bir tüccar ham olduğu*nu göstermektedir67

Temmuz 1724 tarihli bir hüccetten "Şehit Mehmed Paşa evkafından" olduğunu tespit ettiğimiz hanın XIX yüzyılda yan hasılatının Rağibiyye Medresesi'ne ait olduğu görülmektedir Diyarbakır ulemasın*dan Küçük Ahmed ve Hacı Mehmed Ragıb Efendi 1840 tarihli arzlarında söz konusu hanın yan hası*latının Rağibiyye Medresesi'ne ait olduğunu ancak 1833 yılından beri askere kışla ittihaz edildiğini be*lirterek 7 senelik icarın yarısı olan 3000 kuruşun ödenmesini ve hanın askerden tahliyesini istemişler*dir Bununla birlikte 11 Nisan 1842 ve 7 Eylül 1842 tarihli Vilayet Masraf Defteri'nden anlaşıldığı üzere Hasan Paşa Hanı'ndaki askerler buradan tahli*ye edilmemiş ve ikamet etmeye devam etmişlerdir Ancak söz konusu defterlerden 6 ay için 400 kuruş olmak üzere hanın icarının ödendiği anlaşılmaktadır

Deliller Hanı:

Mardin kapısı'nın hemen karşısında olan bu han 1527 yılında Diyarbakır valilerinden Hüsrev Paşa ta*rafından yaptırılmıştır Buraya Deliller Hanı adı ve*rilmesinin sebebi İslâm ülkelerinden Hicaz'a gitmek üzere toplanan Hacı adaylarını götürecek delillerin bu handa kalmalarından kaynaklanmaktadır Gördü*ğü bir kısım tamiratlarla bugün de ayakta kalmış sa*yılı hanlardandır"

Evliya Çelebinin de bahsettiği üzere oldukça faz*la sayıda odası bulunan Deliller Hanı 20 Haziran 1603 tarihli bir vakfiyede "Mardin kapusu Menzil Han" şeklinde geçmektedir Söz konusu handa XIX yüzyılda Hacı adayları ve delillerin yanı sıra 1817 tarihînden itibaren askerlerin de kaldığı görülmekte*dir II Mahmud ve bunu takibeden Tanzimat döne*minde ise Deliller Hanı büyük ölçüde askerin ikame*tine tahsis edilmiş ve depolarına askeri malzemeler konulmuştur Temmuz 1841 tarihinde Kerim Paşa Livası'nın 2 Alayı'nın eşyaları Deliller Hanı yüklüğün*de bulunmaktaydı Bu handa 1842 tarihinde önemli sayıda asker kaldığından 11 Nisan 1842 tarihli Vilayet Masraf Defteri'ndeki bir kayda göre 893 ku*ruş sarf edilerek harap olan yerleri tamir edilmiştir" Deliller Hanı 1891 yılında Diyarbakır'ı ziyaret eden Arifi Paşa'nın verdiği bilgilere göre bu dönem*de de şehrin önemli hanları arasındaydı

İbrahim Paşa Hanı:

1810 (H 1225) tarihli Şcyhzâde ibrahim Paşa vak*fiyesinden anlaşıldığına göre Salos Mahallesi'nde Muallak Mescidi'nin alt tarafında ve Deva Hamamı yanında idi Adı geçen vakfiyiye göre ibrahim Paşa Hanı

"fevkânî kırkbir oda ve tahtanî kırk oda ve ahur ve fevkani ve tahtanı hâricinde bir sağır dükkân ve dâhilinde bir sağır dükkân ve oniki masura âb-ı Hamravat'dan ma-i cârisiyle havuz ve havlu"

dan müştemildi İbrahim Paşa tarafından 1810 tari*hinden önce inşa edilmiş olmalıdır

İbrahim Paşa Hanı 5 mart 1816 tarihli bir hülâsa*dan anlaşıldığı üzere tüccar hanı olarak inşâ edil*mişti Ancak Diyarbakır valilerinden Emin Paşa za*manında askere mahsus hanlar boş dururken bu handaki tüccarlar çıkartılarak hana askerler yerleşti*rilmiştir Bunun üzerine ibrahim Paşa 9 Ekim 1815 tarihinde bir arz sunarak bu durumun düzeltilmesi*ni istemiş ve 5 Mart 1816'da "mûcebincç emr-i âlî" gönderilmiştir Nitekim 1829 tarihli bir hüccette İbrahim Paşa İlanı'nda tüccarların kaldığı görülmek*tedir Bu da söz konusu hanın tekrar tüccar hanı ol*duğunu ispat etmektedir

Bugün için ayakta olmayan bu han hakkında di*ğer kaynaklarda da herhangi bir bilgiye rastlanma*mıştır Dolayısı ile ne zaman yıkıldığı tespit edileme*miştir

Tütün Hanı:

Abdal Mahallesi'nde Deva Hamamı'nın bitişiğinde ve arkasındaydı 1810 (H 1225) tarihli İbrahim Paşa vakfiyesinden bu tarihten önce ve İbrahim Paşa ta*rafından inşa ettirildiği anlaşılan Tütün Hanı

" sağ tarafında yedi adet oda ve sol tarafında se*kiz adet oda ve İki ahur ve üç memşa ve sol tara*fında hamam külhanı ve havlu"

yu ihtiva eden küçük bir handı Şeyhzâde İbrahim Paşa tarafından evladiyet üzere vakfedilen han hak*kında başka bir bilgiye sahip değiliz Çifte Han: Hasan Paşa Hanı'nm güneyinde ve Mardinkapı sı'ndan gelen caddenin sağında sokak arasındadır Birbirine bitişik iki handan meydana gelen bu hanın ne zaman inşa edildiği kesin olarak bilinmemektedir Bugün için sadece bir kısmı ayakta olan Çifte Han'ın yıkılmadan (ince tamamı Borsa olarak kullanılmaktaydı

1810 (H 1225) tarihli bir vakfiyede Çifte Han'ın tümünün fizikî durumunu aydınlatan önemli bilgiler mevcuttur Bu vakfiyeye göre Çifte Han

" Sulu Gözde yukarıda otuz oda ve tahtında yirmidokuz oda ve bir havuz ve iki ahur ve biri sağır biri kebîr ve bir mağaza mülhakatından beş adet dükkân ve memşa ve susuz Gözde yukarıda yirmi altı oda ve tahtında yirm'ıbir oda ve bir kahve dük*kânı ve memşa ve üç adet terzi dükkânı ve kapu arası içinde iki dükkân ve bir ahur ve memşa iki mağaza ve su kuyusu ve mülhakatından dört dük*kân"

dan meydana gelmekteydi 1810 tarihinde Çifte Han'ın "40 sehm itibariyle 16 sehm ve guruş da 16 para" yani °/o 40 hissesi Şeyhzâde İbrahim Paşa'nın mülkü olup evlâdiyet üzere vakfetmiştir

1804 yılında Diyarbakır'ı ziyaret eden İnciciyan'ın önemli hanlar arasında saydığı Çifte Han 1842 ta*rihinde 4872 kuruş sarf edilerek tamir edilmiş ve as*kerin ikametine tahsis olunmuştur XIX yüzyılın ikinci yarısında da önemini koruyan Çifte Han gü*nümüzde ise bu özelliğini kaybetmiştir

Rüstem Paşa Hanı:

1539-1542 tarihleri arasında Diyarbakır valiliği yapan Rüstem Paşa tarafından yaptırılmış olmalıdır Söz konusu han Rüstem Paşa adından başka Yenikapı adıyla da bilinmekleydi Yenikapı'nın dışarıdan girişle sağ tarafında bulunan handan günümüze bir şey kalmamıştır

Melek Ahmed Paşa Hanı:

Rumkapısı yakınlarında idi Melek Ahmed Paşa 1591 yılında Diyarbakır'da cami ve medreseden başka bir de ev inşa ettirmiştir Bu evi Dilaver Paşa tarafın*dan daha sonra hana çevrilmiş ve XIX yüzyıla kadar gelmiştir 11 Nisan 1842 tarihli Diyarbakır masraf defterinden bu hanın ma'mûr olduğu ve içerisinde sü*vari askerinin ikamet ettiği anlaşılmakladır Ne za*man harap olduğu ise bilinememektedir

Kayseriye Hanı:

22 Ekim 1565 tarihli İskender Paşa vakfiyesinde vakfın gelir kaynakları sayılırken vakfa ait emlâkin yanında olması sebebiyle adı geçen Kayseriye Hanı'nın İskender Paşa Camii ile Yeni Hamam yakınla*rında olduğu anlaşılmaktadır 1577 tarihli bir vak*fiyeden ise söz konusu hanın 12 hücre 1 hela 4 dükkân 1 mahzenden oluştuğu ve evlâdiyet üzere vakfedildiği görülmekledir incelediğimiz döneme ait belgelerde ismine rastlanmayan hanın ne zaman harap olduğu bilinmemektedir

İpekoğlu Hanı:

iskender Paşa Camii'nin batısında ve Penbeciler Çarşısında idi 4 Mart 1676 tarihli vakfiyede "îpekoğlu Hanı dimekle ma'rûf Bengi han"şeklinde ge*çen söz konusu han 54 oda 1 dükkân 1 ahır ve su kuyusunu ihtiva etmekteydi Yine aynı vakfiyede bu hanın Hacı Mustafa Çelebi'nin mülkü olduğu ve ev*lâdiyet üzere vakfedildiği görülmektedir

Ocak ortaları 1799 tarihli bir vakfiyede adına rast*ladığımız han XIX yüzyılın ikinci yansında da var*lığım sürdürmüştür I Dünya Harbi sırasında harap olduğu sanılmakladır

Han-ı Cedîd:

Şubat orlalan 1569 (Evâhir-i Şaban 976) tarihli Behram Paşa vakfiyesinde Behram Paşa tarafından camiin arka tarafında bir de han inşa ettirilmiş oldu*ğu görülmektedir Söz konusu hanın fevkani ve 33 odası ve avlusunda bir de havuzu bulunmaktaydı59 XIX yüzyıla ail belgelerde ismine rastlanmayan ha*nın ne zaman harap olduğu bilinmemektedir

Yukarıda saydığımız hanlardan başka Osmanlı dö*nemi Diyarbakır şehrinde varlığını tespit ettiğimiz ancak haklarında fazla bilgi sahibi olmadığımız 10 han daha bulunmaktadır Yerleri kesin olarak tespit edilemeyen bu hanlar ise şunlardır:

Sipahioğlu Hanı (1842) Fatih Mehmed Paşa Evkafından Halid Ağa Hanı (I842) Şevketlü Han (1723) Gümüşhaneli Defterdar Hanı (1844) muhtemelen Ulu Cami yakınlarında olan Börekçiler Hanı (1799) Yeni kapı yakınlarında Alaca Han (1676) îskerderoğlu Hanı (1842) Palancılar Çarşısı'nda Karakaş Hanı (1800) ) îshakoğlu Hanı (1817) ve İçkale'de olan Zincir Han (1837)

Diyarbakır şehrinde bulunan hanlar özellikle 1840 tarihinden sonra önemlerini kaybetmeye başlamış*lardır Yukarıda da belirtildiği üzere hanların büyük bir holümü bu tarihten sonra askerin ikametine ay*rılmıştır Mart 1840 tarihli vilayet masraf defterinde Diyarbakır'da bulunan askerin ikamet eylediği hanların tamirine ayrılan para 53341 kuruş olup vilayet masraflarının en büyük kalemini oluşturmaktaydı"" Dolayısıyla bu tarihten sonra hanların ticarî özellik*lerini kaybettikleri söylenebilir Bu ise şehrin ticari hayatında olumsuz bir rol oynamıştır Ancak bu du*rumun Osmanlı devleti genelinde uygulanan yeni askeri politikanın (Redif Eskerî Teşkilâtı) bir sonucu olduğunu ve aynı zamanda ülke genelinde olduğu gibi Diyarbakır'da da ticarî hayatın eskisine oranla durgunlaştığını göstermesi açısından da önem taşıdı*ğını belirtmek gerekir