Tunceli Sosyal Yapı

Tunceli sosyal yapı

İlimizdeki gelenek ve görenekler günümüzde toplumsal ve ekonomik yapıda meydana değişikliklere paralel olarak artık kaybolmaya yüz tutmuştur Kent ve kasaba merkezlerinde gelenek ve görenekler büyük ölçüde değişime uğramıştır Ancak kırsal kesimde günümüzde az da olsa halen bir takım geleneksel unsurlara rastlanılmaktadır

Evlenme Gelenekleri

İlimiz ve ilçelerinde küçük farklılıklarla da olsa aşağıda anlatılan evlenme gelenekleri geleneksel bir köy düğününü ifade etmektedir Ancak günümüzde toplumsal yapı çok hızlı bir değişiklik yaşadığından kent merkezleri bir yana köylerde dahi aşağıda anlatıldığı şekilde bir düğün görmek hemen hemen olanaksız gibidir Ancak geçmişte de kalsa bilinmesi açısından geleneksel bir evlenme olayı aşağıda anlatıldığı gerçekleştirilmektedir

Kız İsteme (Dünür Gitme)

Evlenmeler geleneğe göre görücü usulde yapıldığı için erkek tarafı beğendiği kızın ailesine dünür gönderir "Allah'ın emri peygamberin kavli ile" kızı ailesinin büyüğünden ister Eğer yanıt olumlu ise iki taraf arasında söz kesilir ve aralarında nişanın şartları konuşularak bir tarih üzerinde anlaşmaya varılır

Nişan

Erkek tarafı nişan hazırlıklarını gördükten sonra belirlenen tarihte ileri gelen bazı yakınları ile birlikte kızın tarafına gider İki taraf arasında sohbet devam ediyorken uygun bir ortamda erkek tarafı tekrar Allah'ın emri ile kızı oğlana ister Olumlu yanıt geldikten sonra nişan için getirilen takılar takılır Şerbet içilir daha sonra kız babasından şartlarının ne olduğu başlık parası isteyip istemediği sorulur Kız babası günün şartlarına göre belli oranda başlık ister Oradaki cemaat erkek tarafının mali durumuna göre itirazda bulunur ve başlık parasının makul bir düzeye indirilmesi istenilir Neticede arabuluculuk yapan hatırlı kişilerin yardımı ile başlık konusunda uzlaşma sağlanır Kız tarafı aldığı bu başlık parasının büyük bir bölümü ile kızının çeyiz ve düğün masraflarını karşılar Daha sonra düğün günü konuşulup karara bağlanır ve arkasından misafirlere kız evi tarafından yemek verilir Anlaşma sağlanmadan kız tarafının yemeği yenmez aksi takdirde yemek protesto edilir Nişana uzaktan gelinmiş ise o gece misafir kalınır Yakın ise herkes evine döner

Düğün

Düğün gününden birkaç gün önce erkek tarafından kız evine elçi gönderilir Herhangi bir olumsuzluk olup olmadığı sorulur Engel bir durum yok ise davetiyeler (mum) özel görevliler kanalı ile dağıtılarak düğün günü duyurulur Geleneğe göre düğünler davul-zurna eşliğinde üç gün üç gece devam eder Düğünlerin Salı günü başlayıp Perşembe günü akşamı bitirilmesine özen gösterilir veya Cuma günü başlar Pazar günü akşamı son bulur Düğün Salı günü başlayacaksa en geç bir gün önceden iki tarafın anlaştığı şekilde bir veya iki adet küçükbaş hayvan tereyağı şeker çay tuz ve yeterince un erkek tarafınca hazırlanır ve kız evine gönderilir Davetliler erkek tarafına giderlerken düğün evinin dışında davul-zurna ekibince karşılanır O sırada davulun üzerine para atılır Akşam yemeğinden önce davul-zurna kapı kapı gezip komşuları düğüne davet eder Salı günü erkek tarafı kendi çevresine kız tarafı da kendi çevresine akşam yemeğini verir ve davul-zurna eşliğinde eğlenirler Çarşamba günü erkek evinin bayanlarından asgari beş-altı kişi geleneksel giysileri içerisinde atlara binerek kalabalık bir davetli gurubu ile birlikte gelini almak üzere kız tarafına giderler

Kız tarafı erkek tarafından gelen davetli gurubunu karşılarken her aile gücüne göre üç ile beş kişilik guruba sahip çıkarak sen bu akşam benim misafirimsin der ve misafirini evine götürür Bir çay içirerek konaklama yerini gösterir Daha sonra beraberce düğün evine giderler Düğün evine çevreden giden becerikli davetliler tarafından çeşitli seyirlik oyunları düzenlenir ve davul-zurna eşliğinde yöresel halk oyunları oynanır Akşam olunca herkes davetli olduğu eve giderek akşam yemeğini yer ve isteyen tekrar düğün evinde eğlenmeye gider İsteyen konakladığı evde istirahat eder

Sabahleyin kız tarafı gelini hazırlarken bir yandan da kızın çeyizleri genişçe bir odada cemaatin önünde açılıp sayım dökümü yapılır Bu arada bilir kişilere sorularak eşyaya değer biçilir ve bir tutanakla karşılıklı imza altına alınır Ancak eşyanın değeri genelde normalin hayli üzerinde fiyatlarla yazılır Bunun amacı ileride eşler arasında bir huzursuzluk ya da ayrılma durumunda gelinin kendi eşyasını alabilmesidir Bu bir bakıma bir çeşit sosyal güvence olarak kabul edilmektedir

Daha sonra hazırlıklar tamamlanır ve davul-zurna ekibi gelin çıkarma havasını çalmaya başlar ve bir yandan atlar hazırlanarak gelin beklenir Tam bu sırada gelinin kardeşi ya da bir yakını gelin için hazırlanan ata binerek bahşiş ister Bahşişini almadan attan inmez Daha sonra gelin geleneksel giysileri içerisinde ata bindirilir Adetlere göre gelinin bindiği atla arkadan gelen yengenin atı arasından uğursuzluk sayıldığından kimsenin geçmemesi sağlanır Bunun için güvenilir bir kişiye atın kuyruğu tutturularak yol boyunca yürütülür

Erkek tarafına gelindiğinde gelinin atı bir köy damının altında bekletilir Damat sağdıcı ile birlikte evin damına çıkar ve elindeki elmayı gelinin başına atar Yanında harmanlayıp götürdüğü şeker buğday bozuk para gibi karışımı aşağıda bekleyen topluluğun üzerine serpiştirir Bolluk bereket ve mutluluk getirmesi dileği ile atılan yiyecek ve paraları kapmak için çocuklar birbirleriyle yarışarak toplamaya çalışırlar Nihayet damat damdan indikten sonra köyün gençleri tarafından espri olsun diye bazen sulanır bazen de tekme tokatla gerdeğe gönderilir Ertesi gün gelinin evinde duvak açılır ve hanımlar yüz görümlüğüne giderler Böylece evlilik süreci tamamlanır

Sünnet Düğünü ve Kirvelik

Sünnet Düğünü

Sünnet gününden birkaç gün önce kirveye haber verilir ve davetiyeler dağıtılır Düğün günü gelen davetliler davul-zurna ile karşılanır Gün boyunca eğlenilir O akşam düğün sahibi gelen davetlilere ve komşularına bir yemek ziyafeti verir Sabahleyin erken saatte kahvaltı yapıldıktan sonra çocuklar sünnete hazırlanarak bir odaya alınır Odanın ortasına honça denilen ekmek tahtası onun üzerine de bir tepsi bırakılır Tepsinin üzerine hiç kullanılmamış bir havlu serilerek sünnet takımları içerisine konulur Önde sünnetçi olmak üzere davetliler kıbleye dönerek dualar okurlar Hayırlı olması dileği ile hazırda bulunanlar tarafından tepsiye para atılır Daha sonra oda tenhalaştırılarak kirve sünnetçi çocuğun babası ve bir görevli odada bırakılır Çocukların kirvesi olan kişi yerini aldıktan sonra çocuk kucağına oturtulur ve sünnetçi tarafından sünnet gerçekleştirilir

Sünnet bittikten sonra eller yıkanır Geleneğe göre el yıkanırken en üstte babanın eli onun altında kirvenin elleri olmak üzere üst üste tutulur Hiç kullanılmamış bir sabunla eller aynı anda yıkanır Bu toplu yıkamadan sonra eller tek tek ayrıca yıkanır Bu şekildeki yıkama kirvelerin bir aile haline geldikleri anlamına gelir Kirvelik sonucu yeni kurulan bu aile dostluğunun saadeti temennisiyle dualar okunur ve davetliler çocukları görüp tebrik ettikten sonra ayrılırlar Sünnet düğününden bir süre sonra kirve çocuklara ve aile fertlerine çeşitli hediyeler alarak onları sormaya gelir Düğün sahibi ise kirvenin getirdiği hediyenin bir kat fazlasıyla kendisine iade eder

Kirvelik

Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da çok köklü bir gelenektir İki aile arasında kirvelik törenleri yerine getirilip bağ kurulduktan sonra artık birbirleri için kutsal sayılırlar Kirvelik koşullarının yerine getirilmesi için ailelerden biri diğerine oniki imam anlamına gelen oniki kuruşu vererek arada "Hz Muhammed ve Ehlibeyt dostluğu"nu kurar ve ikrarını yerine getirir Dargınlıklar ve düşmanlıklar kirvelik sayesinde dostluğa dönüşür Kirvelik eski önemini korumamakla birlikte bugün bile toplumsal barışın sağlanmasında önemli bir rol oynamaktadır

Cenaze Törenleri

Tunceli toplumunun önemli gelenek ve göreneklerinden birisi de cenaze törenleridir İnanışa göre Allah'tan gelen ölüm haktır Ölümden hemen sonra ölünün çenesi bağlanır Elleri de göğsünde bağlanır Ölüm hadisesi duyulduktan itibaren kapı komşular ve yakın akrabalar toplanarak herkes elinden gelen yardımı yapmak için bir hizmet yarışına girerler Bir yandan mezar hazırlanırken bir yandan da cenaze yıkanıp tabuta yerleştirilir Genelde kadınlar sesli bir şekilde ağıt yakarlar Defin öncesinde hocanın önderliğinde cenaze namazı kılınır Hoca dua okurken törene katılan herkes tabutun üzerine para atar Toplanan para ile hocanın ücreti ve araç gereç masrafları karşılanır Defin işleminden sonra hizmeti geçen insanlara gerek ölü evinde gerekse komşu evlerinde hazırlanan yemekler törene katılanlara ikram edilir Daha sonra ölü sahibine başsağlığı dilenir ve herkes dağılır Ölü sahibi üçüncü günde bazı yiyecekler hazırlayarak mezara gider dualar okunur Ayrıca ölüm olayının kırkıncı gününde ölü sahibi hayrını verir Bu nedenle helva pişirilip mezar ziyaret ediler ve yine dualar okunur

Yörede "insan öldüren Hakkın binasını yıkmış gibidir" inanışı hakim olduğu için katil olanlar ne cemaate alınır ne de Cem'e

Doğum Adetleri

Doğum sırasında komşu kadınlar ve genç kızlar doğumun olduğu eve giderek çeşitli oyun ve eğlencelerle hastayı sabaha kadar eğlendirmeye çalışırlar Bu eğlenceler üç gece devam eder Eski geleneğe göre kırsal kesimde yeterli sayıda ebe-hemşire olmadığı için bu görev genellikle tecrübeli köylü kadınlar tarafından yerine getirilir Doğan bebeğin göbek bağı bu tecrübeli kadın tarafından kesilerek ebelik görevi yapılmış olur Günümüzde doğum olayı imkânlar ölçüsünde modern tıbbın gereklerine göre yerine getirilmeye çalışılmaktadır

Yörenin eski kültüründe erkek çocuk isteği ailede ağır basar Çocuğu olmayanlar ve Çocuğu olup ta değişik hastalık nedeniyle kısa sürede ölen aileler tarafından dilek tutulup ziyaretlere gidilir Çocuğu olmayanların çocuğu olması ve çocukları olup ta kısa sürede ölen ailelerin çocuklarının yaşaması için adaklar adanır Dileklerinin kabul olması halinde bu aileler tarafından adaklar yerine getirilir ve kurbanlar kesilir Ancak ifade edilmeye çalışılan bu inanışlar günümüzde çok az yerine getirilmektedir

Diş Hediği

Çocuk ilk diş çıkardığı zaman buğday haşlanarak diş hediği hazırlanır Bu hedik komşulara dağıtılır Komşularda hedik kabına çeşitli hediyeler koyarak çocuğa gönderir ve tebrik ederler

Niyaz Kaçırma

Diğer bir adı da köstek kaçırmadır Yeni gezmeye başlama döneminde çocuğun ailesi tarafından niyaz denilen yağlı ekmek hazırlanır ve kolayca kopacak bir pamuk ipliği ile yürümeye başlayan çocuğun ayağına bağlanır Çok hızlı koşan bir genç bu ekmeği tepsiyle birlikte kaparak kaçırır Kaçıran genci diğer gençler yakalamak için kovalarlar sonra yanına gelerek niyazı yerler Bundan maksat çocuğun çevik ve hareketli olmasını dilemektir

Dini İnanışlar ve Halkın Moral Değerleri

İlin yüzde doksanı Alevi-Bektaşi inancına sahiptir Alevilik Hz Muhammed'in ve Hz Ali'nin düşünceleri ve felsefesinin toplum inancına yerleşmesi ve buna bağlı olarak ta ehli-beyt sevgisi olarak ortaya çıkmıştır Genel anlamda Alevilik çağdaş bir yaşam biçimidir Kadın-Erkek eşitliğinden yana olmaktır Tek eşlilik benimsenmiştir Her türlü güzel sanata değer verilir Hakka adalete eşitliğe birliğe kardeşliğe ve insan sevgisine dayanır Alevilik "Eline Beline Diline" sahip olmayı gerektirir

Tunceli Aleviliğinde yörede bulunan ocak ve ziyaretlere inanç çok yaygındır Herkes bir Seyyid'e (Pir-Rehber) talip olarak bağlıdır Pir gittiği her köyde taliplerini toplar Dargın olanları barıştırır Akşam olunca cem törenleri düzenler Cem törenlerine katılanların herkesle barışık gönül temizliği içinde olmaları gerekir Aksi takdirde cem'e alınmazlar Tekrar suç işleyenin evine gidilmez kendisiyle konuşulmaz ve topluma teşhir edilir İbadetler dört kapı kırk makam üzerinden yürütülür Bu kapılar sırasıyla "Şeriat" "Tarikat" "Marifet" ve "Hakikat" kapılarıdır

Cem

Bir ibadet tarzıdır Birlik ve beraberliği sağlama barıştırma yargılama ve yargı sonucunda ceza veya ödüllendirme şeklinde amaçlar taşıyan bir ibadet bütünüdür Cem töreninde 12 İmam zikredilir ve Hz Muhammed'in miraç olayı anlatılır Kırklar cemaati taklit edilir ve halka namazı kılınır Ayn-i Cem'in önemli bölümlerinden biri de Zakir'in saz çalıp okuduğu deyiş ve nefeslerle yürüttüğü Semah'tır

Cem'e başlamadan önce mürşit veya pir tarafından toplanan cemaatin içinden 12 görevi yerine getirecek hizmetliler seçilir Bu hizmetlilerden bazıları kapıcı çırakçı halife aşçı niyazcı saki çavuş zakir ve kurbancı olarak değişik görevleri yerine getirirler Cem esnasında zakirlik görevi Pir'e düşer Pir sazı ile deyişler ve ozanlardan nefesler söyler Pir söylerken cemaat can kulağı ile dinler Cem'de tanrıya yakarışlar ve dualarda bulunulur Bu arada 12 İmamların Allah-Muhammed-Ali'nin adlarının geçtiği nefes ve deyişler söylenirken gözyaşı dökülür Bu arada saki cemaate su ve dem dağıtır Cem'e katılanların getirdiği niyazlar dağıtılır yemekler yenilir ve gülbenk denilen dualar verilerek semah sona erdirilir Cem esnasında kurallara uymayan suç işleyen olursa gözcü tarafından Pir'e söylenir ve törenin sonunda yargılanıp değişik cezalar verilir Nihayet Pir'in verdiği bir dua ile tören son bulur

Cemaat içerisinde suç işlemiş olanlarda yargılanır Yargılama sonunda suçun çeşidine göre suç işleyenler değişik cezaya çarptırılırlar Bu sırada cemaatin "Pir Cömerttir" türünden yalvarmaları sonucunda suçlu bir daha kabahat işlememek kaydıyla af olunur veya cezası hafifletilir Bir sonraki cem töreninde verilen cezanın bedeli niyaz getirme şeklinde yerine getirilir Ancak yalan söyleme zina hırsızlık ve cinayet gibi suçlara en ağır cezalar verilir

Cem'de gönül kırmak şehvete dalmak hor bakmak kibirli olmak haram lokma yemek kötü söz söylemek yasaktır

Cem'de okunan dualar nefesler ve deyişlerin hepsi öz Türkçe olarak okunmaktadır

Muharrem Ayı (12 İmam) Orucu

Oruç 12 gün tutulup her günü bir imam içindir Akşam yatsıdan başlar yirmidört saat sonra iftar açılır Oniki gün boyunca iftarda su yerine ayran gibi sıvılar alınır Onikinci gün aşure çorbası yapılır İçine oniki tat verecek yiyecekler konulur Daha sonra yapılan aşure çorbası kapı komşuya dağıtılır

Hıdırellez

Hızır orucu her yıl zemheride 22 Ocak ayının ve 11 Şubat tarihleri arasına denk gelir İnanca göre Hızır Nebi bir melektir Zemzem suyunu bulup içtiği için ölmemiş dünyaya baki kalmıştır Yedi deryalar üstündedir İnsanlar dara düştüklerinde yardımına koşar Kışın çıkmasına 25 gün kala oruç tutulur Hızır orucu üç gün sürelidir