Mönüler Hakkında

MÖNÜLER HAKKINDA

Vücudumuzdaki sistem ve dokuların sağlıklı ve düzenli işleyebilmesi için ihtiyaç duyulan besin unsurları protein karbonhidrat yağvitaminler madensel maddeler ve suyun belirli miktarlarda ve en fazla özenle hazırlanmış yemekler bile gelişigüzel zamanlarda çeşit ve oranlarına dikkat edilmeksizin yeterli miktarlardan fazla alınırsa vücuda istenilen yararı sağlamaz Bu bakımdan beslenme ilkeleriyalnızca besinleri tanımak ve yiyecek hazırlamada çeşitli kuramsal bilgileri edinmek değil bu bilgilerin en iyi şekilde uygulanmasını ve yiyecek maddelerinden en iyi şekilde yararlanma bilincine sahip olunmasını gerektirmektedir

Bu nedenle değişik yiyecek maddelerinin içerdikleri besin unsurlarına ve vücudun günlük ihtiyacına göre yeterli miktarları ve birbirini tamamlayacak şekilde düzenlenen çeşitleri gözönünde bulundurarak mönü "yemek listesi" ve öğün "yemek zama-nı"nm tespit edilmesine aynı oranda önem verilmelidir

ÖĞÜN KAVRAMI

İnsanların beslenmelerini bir düzen içinde gerçekleştirmeleri gerekir Besin maddelerinin yenilme zamanlarındaki belirsizlik ve düzensizlikyetersiz ve dengesiz beslenmenin ilk nedenlerinden birisidir Vücudun bu maddelere olan ihtiyacı açlık dediğimiz olayla anlaşılmaktadır Açlık alman besin maddelerinin sindirilmiş olduğu ve yeni besin maddelerine ihtiyaç duyulduğunu bildiren doğal bir işarettir Bir yöndeöğün kavramı doğal bir olay olan açlık duygusu ile belirlenmekte ve çeşitli alışkanlıklarla koşullanmaktadır Bugün sindirim organlarının etkinlikleri ve belirli yiyecek maddelerinin sindirilme süreleri etraflıca tespit edilmiştir

Normal bir insanın normal koşullar altında 3-5 saatte proteinli yemekleri 1-3 saatte karbonhidratlı yemekleri ve 4-6 saatte yağlı yemekleri sindirdiği ve arta kalanı vücuttan attığı anlaşılmıştır Yemek zamanlarını ortalama olarak altışar saatlik aralarla tespit etmek mümkündür Bununla birlikte yemek zamanlarının belirlenmesinde çeşitli hayat şartları ve alışkanlıkların mide salgıları üzerinde etkili olduğu bilinmektedir Bu konuda önemli olan yemek saatlerinde düzeni koruma duyarlığıdır

Görülüyor ki sindirim fonksiyonunu tamamlayan midenin yeniden çalışmaya hazır olduğunu belirleyen salgılar açlık duygusunu oluşturmakta ve yemek zamanını belirlemektedir Ancak açlık duygusu her zaman vücudun gerçek besin ihtiyacının bir belirtisi sayılmamalıdır Zira çeşitli nedenlerle açlık duygusunun her oluşumunda veya başka sebeplerle gelişigüzel besin maddelerinin alınmasıvücut için gerekli besin unsurları üzerinde durulmasını engelleyecek ve gerçek bir yarar sağlamayacaktır

Düzensiz zamanlarda alman besin maddeleri sindirilme imkânı bulmayacağı dolayısıyla vücuda bir yarar sağlamayacağı gibi mide ve bağırsakların düzenli çalışmasını engelleyerek de zararlı olur Yiyeceklerin sin-dirilmemesi halinde besin maddelerinin besleyici özelliklerinden söz edilebilmesi mümkün değildir

Çeşitli araştırma ve alışkanlıklar günlük beslenmede üç ana öğün zamanı belirlemiştir Bunlar sabah öğle ve akşam zamanlarıdır Vücudun günlük beslenme ihtiyacının bütününü bu üç zaman kesimine bölerek her zaman kesimi içinde alınacak besin maddelerinin öğün başına düşen miktarı hesaplanabilir Bununla birlikte insanların yaşları cinsleri özellikleri günlük etkinlik ve uğraşları göz önünde bulundurularak sabah öğle ve akşam öğünlerine düşen besin maddeleri oranı genel olarak aşağıdaki şekilde öngörülmüştür:

? Sabah öğünlerinde günlük besin ihtiyacı %25

? Öğle öğünlerinde %40

? Akşam öğünlerinde %35

Vücudumuzun sağlığı bütün öğün zamanlarına gereken önemin verilmesini ve her üç öğün zamanında da temel besin unsurları içeren yiyecek maddelerinden en az birinin bulundurulmasını zorunlu kılmaktadır

Bir insan vücudu çocukluk hamilelik ağır çalışma diyet gibi özel durumlar dışında ortalama olarak günde 44 gram protein 100 gram karbonhidrat 25 gram yağ 15 gram tuz 3 gram potasyum 600 gram fosfor 350 gram magnezyum 9 miligram demir 200-800 miligram kalsiyum vücut ağırlığının beher kilosu başına 1 mikrogram iyot 10-15miligram çinkove 24 miligram (A) vitamini 70 miligram (C) vitamini 04 miligram (B[)025-05 miligram(B2) vitaminlerine ihtiyaç duyar Öte yandan insan vücudunun ana unsurlarından olan su ihtiyacının düzenlenmesi ve vücudun su dengesinin korunması da önem taşır Vücuttaki 1 gram su buharlaşmasının 06 kalori değer kaybına neden olduğu dikkate alınırsa su ihtiyacının da dikkatle gözetilmesi zorunluğu ortaya çıkar Su ihtiyacı çeşitli şartlarda değişmekle birlikte bunun insan vücudunun bir günde kaybettiği kadar olduğu anlaşılmıştır Bu miktar yine ortalama olarak 1-15 litre olarak hesaplanmaktadır

SABAH KAHVALTISI

Günlük öğün planı içinde ilk olarak çok önem verilmesi gerekli bir öğün zamanı olan "kahvaltı" adı verilen sabah öğünüyle gıda alırız Gerçekten sabah alman besinler günümüzün tümünü etkiler Akşam öğününden sonra başkaca gıda maddesi almayan vücut sindirim etkinliğini tamamladığı ve yeni besin maddeleri için mide salgılan faaliyete başladığı için sabah öğününün ihmal edilmesi halinde o günün uğraşları için hazırlıksız ve dayanıksız kalacaktır Kahvaltıda günlük besin ihtiyacının yukarıda belirtildiği üzere %25 tutarında belirli bir miktarının alınmaması diğer öğünlerde beslenme yüklenmesine de yol açacağından vücudun sindirim sistemine baskı yapılmasına neden olacak ve alman besinlerin vücuda yararlı hale gelmesi engellenecektir Yani kahvaltı yapılmaması ya da gelişi güzel bir kahvaltı ihtiyaç duyulan besin unsurlarından önemli bir kesimin sağlanamamasına yol açar Bu takdirde günün ilerleyen saatlerinde açlık daha çabuk duyulur ve kalori bakımından zengin olmakla birlikte diğer besin unsurları yönünden noksan yiyeceklerle yetinilir Bunun sakıncalarına yukarda değinilmiştir Gerçekte sabah kahvaltısı iyi beslenmenin ilk adımıdır Bu sebeple kahvaltı alışkanlığını tüm aile fertlerine benimsetmek zorunluluğu mutlaka duyulmalıdır

Sabah kahvaltılarında düşünülebilecek yiyecek maddeleri çok çeşitlidir Bu çeşitler arasında değişiklikler yaparak benzer besin unsurlarını sağlama imkânı olduğu gibi şartlar elvermiyorsa çeşit için zorlanmaya gerek yoktur İyi bir kahvaltı en az üç gruptaki besin maddelerini kapsamalıdır Buna göre geliştirici ve onarıcı besin maddeleri (süt peynir yumurta) koruyucu besin maddeleri (meyve ya da meyve suları) ve enerji veren besin maddeleri (ekmek tereyağ reçel) bir kahvaltıda hazır bulundurulabilecek yiyecek maddeleri olarak düşünülebilir Bir örnek vermek gerekirse tereyağ sürülmüş bir dilim ekmek bir bardak süt ya da 1 adet yumurta ve yarım portakal veya greyfrut suyu 350 kalori değeri sağlar Belirli bir kahvaltı listesi vermeden önce kahvaltılarda yenile-bilecek besin maddelerine topluca bir göz atılmasında yarar vardır Bunlar:

Süt çay sütlü çay limonlu çay sütlü kahve kakao sütlü kakao ekmek peksimet bisküvi simit kek yumurta beyazpeynirkaşarpeyniri zeytin (siyah ya da yeşil) tereyağı (margarin) reçel (marmelât) tahin-pekmez bal yoğurt sucuk sosis salammeyveler-meyve suları portakal suyu greyfrut suyu üzüm suyu domates suyu ayran ve muzlu süttür

Sabah kalvaltılarmda alışkanlıklarımız ne olursa olsun özellikle çocukların ve gelişme çağındaki gençlerin süt içme alışkanlığını kazanması sağlamalıdır Sabah kahvaltılarında en mütevazi ya da en fazla imkânlara sahip bütçelere göre hazırlanmış olsun temel besin unsurlarım içeren yiyecek maddelerinde ayrıntıya ilişkin yiyecek çeşitleri bulundurmak dışında önemli değişiklikler yoktur

ÖĞLE VE AKŞAM YEMEKLERİ

Günlük besin gereksinmesinin dörtte biri sabah karşılandığına göre öğle ve akşam öğünlerinin de dikkatle planlanması zorun-luğu anlaşılacaktır Yukarıda öğle yemeklerinin besin ihtiyacının %40'ını karşılayacak biçimde düzenlenmesi gerektiği belirtilmişti Bu düşüncenin sebepleri ortadadır; günlük enerjinin gerektirdiği besin unsurlarının çoğunluğunu en fazla gerek duyulduğu bir zamanda sağlamak ve vücudun dinlenme zamanlarında sindirim organlarını yormaktan kaçınmak Ancak günümüzün hayat şartları çalışma zorunda olan kimseleri öğle öğünlerinde genellikle çalışma yerlerinde sağlanan yiyeceklerle yetinmeleri zorunluğuyla yüz yüze bırakmaktadır Bu durum göz önünde bulundurularak beslenme oranlarında değişiklik düşünülebilir ve beslenme dengesinin korunması sağlanabilir

Öğle ve akşam öğünlerinde yemek listesi planlanması vücudun ihtiyaçları yanında başka etkenler altında da bulunmaktadır Bu etkenler:

? Aile bütçesinin imkânları

? Aile fertlerinin yaş ve cinsiyetleri

? Aile fertlerinin günlük uğraş ve faaliyetleri

? Yemek alışkanlıkları

? Aile fertlerinin istek ve beğenileridir

Bu etkenler dikkate alınarak öğle ve akşam öğünleri planlanırken kabaca vücudun gereksindiği besin unsurlarının hangi besin maddelerinin ne kadar miktarda bulunduğu tespit edilmeli ve bu miktar öğünlere bölünerek yemek listesi hazırlanmalıdır Öğle ve akşam öğünlerinde yiyecek maddelerinin içerdikleri besin unsurları yönünden birbirlerini tamamlamalarına dikkat edilmelidir

Sindirilmesi güç yemeklerin tümü bir öğünde toplanmamah ve öğünler arasında dağıtılmalıdır Hayvansal besin maddelerinin sindiriminin daha uzun bir süre gerektirdiği göz önünde bulundurulmalı katı besin maddelerinin sulu besin maddelerine oranla sindiriminin daha uzun sürdüğü unutulmamalıdır Değişik biçimlerde bile olsa aynı yiyecek maddesinin başka biçimlerde pişirilmiş çeşitleri aynı öğünde verilmemelidir Öğle ve akşam öğünlerinin her birinde bir sıcak yemek ve çiğnenecek ve sindirim salgılarının çalışmasını sağlayacak besin maddesi bulunmalıdır Ayrıca yemek listesi her öğün çiğ yenebilecek bir yiyecek maddesi içermelidir Yani yeşil salata domates turpyeşil soğan roka tere maydanoz dereotu pazı ya da kuru soğan yeşil biber havuç marul salatalık gibi kök sebzeler ya da meyvelerin yenilmesine özen gösterilmelidir

Birinci grupta bulunan yiyecek maddeleri sabah ve öğle öğünleri listelerinde ana yemek olarak kabul edilmişlerdir Bu yiyeceklerin her gün iki porsiyonu yemek listelerinde yer almalıdır Sebze yemeklerine konulan et çorbalara katılan mercimek yarım porsiyon olarak kabul edilmektedir Bir et yemeği ya da nohut kuru fasulye gibi yemekler iki yumurtayla pişirilen bir yemek bir porsiyon karşılığmdadır Etbalık veya tavukla pişirilen sebze yemekleriyle bir hafta için aile fertlerinin beğenilerine uygun değişik ve besleyici yemek listeleri düzenlenir

Yemek listelerinde üçüncü gruptaki yiyecek maddelerinden de 1-3 porsiyon bulunabilir Bu gruptaki sebze ve meyvelerden biri ya da birkaçının karışımıyla yemek hazırlanabilir Orta büyüklükte 1 adet patates 1 küçük boy kabak orta büyüklükte bir elma veya portakaldomates muz bir porsiyon olarak düşünülmektedir Kıyılmış sebzelerin bir su bardağı dolusu bir porsiyondur Ayrıca dördüncü gruptaki besin maddelerinin herhangi birinden 1-3 porsiyon yenilmelidir Bir su bardağı dolusu pilav veya makarna halim tepsi böreği bir porsiyon olarak ele alınır 1 dilim ekmek yarım porsiyon olarak kabul edilebilir

Bu ilkeler dikkate alınarak bir hafta için öğünlerde aile bireylerine verilecek yemekler ve miktarları önceden tespit edilmeli ve yiyecekler bu ana plana göre sağlanıp hazır bulundurulmalıdır Belirli bir haftalık plan yapılmaksızın her gün ne yemek pişirileceğinin düşünülmesi ve tartışılması eldeki yiyecek maddelerine göre gelişigüzel ve gereksiz miktarlarda yemek hazırlanması öğünlerin geçiştirilmesi sağlıklı beslenme esaslarına aykırıdır Yemek listeleri yalnızca haftanın herhangi bir gününde verilecek yemekleri değil yemeklerin sunulma sıralarını da gösterir Haftalık yemek listelerini düzenlerken aile bireylerinin de görüşleri ve beğenilerine isteklerine önem verilmeli ancak besin grupları içindeki yiyecek maddelerinin ana ilkelere göre sunulmasına özen gösterilmelidir

3 grup yiyecek maddelerinden 5 servis ve 4 grup yiyecek maddelerinden de 4 servis yapılması gözönünde bulundurulmuştur Gruplar arasında denge sağlanabilmesi için de 6 servis çorba 6 servis salata ve 7 servis meyveye yer verilmiştir 4 kişilik bir aile için

1 grup yiyecek maddelerinden 25 kilo et ve

2 kilo balık satın alınmasıyla böyle bir listenin düzenlenmesi gerekeceğine göre ailenin bütçe imkânları satın almaya yeterli olmadığı takdirde 4grup yiyecek maddelerine ağırlık verilmesi zorunlu olacaktır

Öte yandan yemek listeleri üzerinde değişiklik yapılması düşünüldüğünde 1gruptaki yiyecek maddelerinden etle kümes hayvanları arasında yapılacak seçimlerle beslenme dengesi korunabilir Düzenlenen listede

iki hususa ağırlık verildiği anlaşılacaktır Bunlardan ilki yiyecek maddelerinin yalnız bir öğün için hazırlanması diğeri bir önceki öğünde hazırlanan yemekten sonraki öğünde yararlanılabilmeye imkân verecek yemek planlamasıdır Ailenin gerek maddi ve gerekse zaman şartları her öğün için yemek hazırlanmasına engel olduğu takdirde öğle öğünleri için hazırlanan yemeklerdenaK-şam öğünlerinde de yararlanıJabilmesinin bir zorunluk olduğu ortaya çıkacaktır Bu halde aynı yemeklerin bir salata eklenmesi meyvelerde değişiklik yapılması bir günün öğünleri için pişirilen yemeğin sonraki günün öğünlerinde de verilmemesine dikkat edilmelidir