Altay Dili Çuvaşça

ALTAY DİLİ ÇUVAŞÇA

Doç Dr Haluk BERKMEN

Yapılan araştırmalara göre Çuvaşça’nın eski bir Altay dili olduğu ve Türkçe’ye çok yakın olduğu saptanmıştır Karadeniz’in kuzeyinden batıya doğru göç eden tüm boyların dillerini Çuvaşça etkilemiştir Özellikle Hunlar, Avarlar, diğer Macar boyları ve hatta günümüzde Alman dediğimiz Baltık boyları, Finliler ve Vikingler dahi bu dilin etkisinde kalmışlardır Bulgarların eskiden konuştuğu dil de Çuvaşça’dır



Günümüzde Rusya federasyonu içinde iç işlerinde bağımsız Çuvaşistan bulunmaktadır Coğrafi bölge olarak Volga (Etil) deresinin doğu yakasıdır Bugün konuşulan Çuvaşça, birçok Altayca sözcük içerdiği gibi Ön-Türkçe olarak adlandırdığımız Türkçe'yi de yansıtır Eski sözcüklerin ne olduklarını anlamak bakımından Çuvaşça önemli bir kaynaktır

Herhangi bir dilin özünü incelemek istersek atasözlerini incelememiz gerekir Zira atasözleri çok eski dönemlerden bu yana değişmeden aktarılmış olduklarından hem şekil hem de öz bakımından saftırlar Atasözlerinde modern alıntı sözcükler yoktur Atasözleri dünyaya bakışı ve değer yargılarını yansıttıklarından o dili kullanan insanların felsefesini yansıtır Çuvaşça Ata Sözlerine bir göz atmakta yarar vardır





Altay Türkleri

Amişne pıh ta hırne ıl

(Anasına bak da kızını al)

Altay Türkçe'sinde AMA /anne/ demekti Bugün dahi ANA sözü kullanılır Batı dillerindeki /mama/ sözü ama sözünden türemiştir /Annesine/ demek istersek /amasına/ dememiz gerekir Amişne şekli de /anasına/ demektir İkinci sözcükte /bak/, pıh olmuştur Burada B => P dönüşümü olmuştur A sesi de /ı/ sesine dönüşmüştür Kız sözünün hır oluşu Türkçe’deki Z lerin Çuvaşça'da R haline dönüşmelerinden dolayıdır Türkçe'deki birçok sözcükte görülen Z sesi Çuvaşça'da R ye dönüşmüş olduğundan birine Z Türkçe'si, diğerine R Türkçe'si denir Ayrıca, K sesi de H olmuştur İçerik olarak kavram aynıdır Bugün bile Anasına bak kızını al, kenarına bak bezini al, deriz Bir diğer örnek:

Atil hirne şitmesir, atta hıvsa şikles mar

(Etil kıyısına gitmeden çizme çıkarılmaz)

Bugün dahi söylediğimiz dereyi görmeden paçaları sıvama, Atasözünden başkası değildir bu Ancak çok önemli ipuçları içermektedir Atil, Etil deresi olup bugünkü Volgadır Yani Çuvaşların öz yurdunun deresidir Bir Hun olan Atilla’nın adı /Etilli/ demek olup, Hunların Çuvaş Türkü oldukları anlaşılmaktadır Çuvaşça'da HIR kız olduğu gibi HİR de kıyı olmaktadır Acaba bu iki sözcük arasında içerik olarak bir ilişki var mıdır? Düşünmeye değer /Atta hıvsa/nın (çizme) oluşu dikkate değer bir yaklaşımdır Burada ‘çizme’ ile /atı kavra/ kavra = hıvsa olabilir gibime geliyor Şikles-mar sözü açıkça /çıkarılmaz/ ile ilişkilidir Son harfteki Z ile R dönüşümünden yukarda söz ettim Çuvaş dilinde hem S hem de Ç için Ş sesinin tercih edildiği görülüyor

İşte size dilimizde olmayan çok önemli bir Atasözü

Vatti şuk, latti şuk

(Yaşlı yok, düzen yok)

Eski Türk kültüründe yaşlılara ne derece önem verildiğinin göstergesidir bu Vatti, sözünün /yaşlı, bilge/ demek olduğu kanısındayım Vatti ile latti sözlerindeki ses uyumu, Türklerin ses uyumuna ve şiire olan eğilimlerini göstermektedir Bizim /Sona kalan dona kalır/ atasözümüzde bu türden bir tekrar simetrisi bulunur Çuvaş dilinde aynen bu anlamda bir Atasözü bulunmaktadır

Varana kaysan varanalat

(Sona kalırsan yaralanırsın)

/Varana kaysan/ birlikte incelenmeleri gereken iki sözcüktür Kaysan, aslında /kalırsan/ şeklidir Varana kalsan = Varmaya (ulaşmaya) geri kalırsan = varamazsan sona kalırsan, şekilleri birbirlerine eşdeğerdirler Macarca’da VAR /kale/ demektir Güvenli yer, surlarla çevrili kale, aynı zamanda varılan yer olduğundan Varmak = barmak = Barınak ile kale eşdeğer tutulmuştur Almanca’da ware (eşya, nesne, maddi olarak var olan) demektir İngilizce'de stoneware (taş eşya), earthware (toprak eşya) ve hardware (alet edevat) demek olup hepsinde Türkçe kökenli /var olan/ kavramı bulunur Almanca’da /war/ fiili (eylem sözcüğü) /var olmak, canlıların varlığı/ demektir Keza İngilizce’de was ve were (to be, olmak fiilinin geçmiş zamanı) sözcükleri de /varlık/ kavramından türerler