Türk Kağanları

…Göktürk Kağanları…

Bumin Kağan
Kapgan Kağan
İlteriş (Kutlug) Kağan
Bilge Kağan

Bumin Kağan
Göktürk Devletinin kurucusu ve ilk hükümdarı Göktürkler târih sahnesine çıktıkları sıralarda Juan-juanlara tâbi olarak, Altay Dağlarında an?anevî sanatları demircilikle uğraşıyorlar ve bu devlete silah îmâl ediyorlardı Devrin Çin yıllıklarından, Göktürklerin bu sıralarda da dağınık halde bulunmadıkları ve federatif bir mahiyette Juan-juanlara bağlı oldukları görülmektedir Nitekim Tu-wa adlı başbuğun yerine hânedânın başına geçen Bumin, 534 yılında Kuzey-Tabgaç idârecileriyle siyâsî münâsebet kurdu 542?de akıncıların başında Huagn-ho Nehri yakınlarına kadar ilerledi

546′da Juan-juan Devletine karşı ayaklanan Tölesleri itaat altına aldı Bu başarısından sonra Juan-juan Devleti hükümdarı ile eş değerde olduğunu göstermek maksadıyla kızına tâlip oldu Ancak bu isteğinin kabaca reddedilmesi üzerine üst üste vurduğu darbelerle Juan-juan Devletini çökertip arâzisini tamâmen hâkimiyeti altına aldı İl-kağan unvanını alarak tahta çıktıktan sonra eski Hun başkenti Ötüken?i ele geçirerek devlet merkezi yaptı (552) Bumin Kağan, hükümdarlığını ilan ettikten sonra, küçük kardeşi İstemi?ye, Yabgu unvanıyla ülkenin batı kanadının idâresini verdi İstemi Han, yeni yerler fethederek Batı Göktürk Kağanlığının temellerini atarken, Bumin Kağan, tahta çıktığı yıl içerisinde öldü Yerine, oğlu Kolo (Kara) ve bunun genç yaşta ölümü üzerine de diğer oğlu Mu-kan Kağan geçti

Bumin (Çince Tu-men)Gök Türk Devleti’nin kurucusu(534?-552)Juan-Juan/Avarlara silah üreten Gök Türk budununun toparlayıcısı olan Bumin ilk olarak 534 yılında Çin’de hüküm süren Batı Tabgaç/Wei devletiyle siyasal ilişkiler kurmuş,542′de Huang-ho/Sarı Irmak yakınlarına bir sefer düzenleyerek kendisini göstermişti 545′te Tabgaç hükümdarının kendi ayağına elçiler göndermesi artık önemli bir güç haline geldiğini gösteriyorduUzun süredir Juan Juan/Avar federasyonunun bir üyesi olduğu anlaşılan Türk bodununun başında bulunan ve yabgu unvanı kullanan Bumin 552′de artık kendini Avar hakanı ile eşit görebilmekteydi:Avar hakanının kzıyla evlenme talebinde bulundu

Bu istek reddedildiBunun üzerine Tabgaçlar ile akrabalık kuran Bumin Avarlara ağır bir darbe vurarak uzun süredir bağlı kaldıkları bu federasyonu çökertti ve Ötüken merkezli bağımsız Gök Türk/Türk Devleti’ni kurdu(552)Bumin bu olay üzerine il-kağan unvanı aldıDevletinin batı kanadının yönetimini ve genişletilmesi işini küçük kardeşi İstemi Kağan‘a verdiİstemi göreceli bir şekilde kendi yüksek egemenliğine tabi idiBağımsız devleti kurduğu yıl ölen Bumin’in ölümü hakkında fazla bir bilgi yokturYerine oğlu Ko-lo/Kara Kağan geçti

Kapgan Kağan
Göktürk Devleti hakanlarından Kapagan Kağan, 22 Temmuz 716′da öldü Doğum tarihi bilinmiyor Çinlilerle ve Kırgızlarla yaptığı savaşları kazandı, ülkesinin topraklarını genişletti Veziri Tonyukuk, oğlu Bilge Kağanın döneminde de vezirlik ve danışmanlık yaptı Oğuz Boylarından Bayırkuların tuzağına düştükten sonra öldürüldü

Göktürk Devletini, 682 yılında yeniden kuran ağabeyi Kutluk Kağanın ölümü üzerine, 692 yılında Göktürk Hâkanı olmuştu 24 yıl hüküm sürdü Onun önderliğinde Göktürk Devleti batıda, Mâverâünnehir olarak anılan Batı Türkistan’ı, doğuda Çin topraklarının bir bölümünü aldı Onun asıl hedefi Tang hânedânının hâkimiyeti altındaki eski Türk topraklarını ve Türklerin oturduğu Çin eyâletlerini almak, Çin’in, Göktürk Devletine uzak bölgelerinde oturan Türklerin de kendi ülkesine yerleşmesini sağlamaktı

Kapagan Kağan, Çin kaynaklarında kendisinden korku ile söz edilen bir kişidir Dış siyasette ve askerî komuta konularında başarılı olmakla birlikte, iç yönetimde aşırı sertliği sebebiyle hoşnutsuzluklara ve isyanlara sebebiyet verdi İç karışıklıklarda, Çin entrikalarının da rolü olmuştu

716 yılında, Göktürk boylarından Bayırkular yeniden isyan etmişlerdi Kapagan Kağan, bu isyânı da çok sert bir şekilde bastırdı Zafer sarhoşluğu içerisinde ihtiyatsız bir şekilde savaş alanından ayrılırken, sağ kalan Bayırkuların saldırısına uğradı ve öldürüldü Kapagan Kağanın kesik başının, Çin sarayına götürülmesinden anlaşıldığına göre, bu olayda da Çin entrikası vardı

Göktürk hükümdârı 630 yılında Çin hâkimiyetine girerek istiklâlini kaybetmiş olan Göktürk devletini, 682 yılında tekrar kurdu İki ülkeyi derleyip topladığı için Kutlug adına ilave olarak, İlteriş unvânı verildi

Çin?de doğup büyüyen İlteriş Kutlug Kağan, bir süre devlet memuru olarak çalıştı Orta Asya hududunda görev yaptığı sırada, 681 yılında on yedi arkadaşı ile birlikte Türk devletini kurmak için teşebbüse geçti Bilge Tonyukuk da yardımcı oldu Kendisini destekleyenlerin sayısı yedi yüzü bulunca, istiklâlini ilân etti Orta Asya Türkleri, Çin?deki Türk Hanedan mensupları ve kumandanları etrafında toplandı Büyük bir kuvvet ortaya çıktı 682 yılında, Göktürk Devletini ikinci defa kurup hükümdarlığını îlân etti Bilge Tonyukuk?u kendisine vezir yaptı İkinci Göktürk Devleti adıyla anılan bu devlete kurucusuna nispetle Kutlug Devleti de denildi

Göktürk Devletini millî şuurla teşkilâtlandırıp Türk töresini ülkede hâkim kıldı 682 yılından sonra, on yıl içinde, on yedisi Çin?e olmak üzere kırk yedi sefer tertip eden İlteriş Kutlug Kağan, yirmisine bizzât katıldı Hepsinde muvaffak olup, hiç yenilmedi 692?de ölünce kardeşi Kapagan (692-716), kağan oldu Bilge Kağan (716-734) ile Kül Tigin, İlteriş Kutlug Kağan?ın oğullarıdır

İlteriş (Kutlug) Kağan
Göktürk hükümdârı 630 yılında Çin hâkimiyetine girerek istiklâlini kaybetmiş olan Göktürk devletini, 682 yılında tekrar kurdu İki ülkeyi derleyip topladığı için Kutlug adına ilave olarak, İlteriş unvânı verildi

Çin?de doğup büyüyen İlteriş Kutlug Kağan, bir süre devlet memuru olarak çalıştı Orta Asya hududunda görev yaptığı sırada, 681 yılında on yedi arkadaşı ile birlikte Türk devletini kurmak için teşebbüse geçti Bilge Tonyukuk da yardımcı oldu Kendisini destekleyenlerin sayısı yedi yüzü bulunca, istiklâlini ilân etti Orta Asya Türkleri, Çin?deki Türk Hanedan mensupları ve kumandanları etrafında toplandı Büyük bir kuvvet ortaya çıktı 682 yılında, Göktürk Devletini ikinci defa kurup hükümdarlığını îlân etti Bilge Tonyukuk?u kendisine vezir yaptı İkinci Göktürk Devleti adıyla anılan bu devlete kurucusuna nispetle Kutlug Devleti de denildi

Göktürk Devletini millî şuurla teşkilâtlandırıp Türk töresini ülkede hâkim kıldı 682 yılından sonra, on yıl içinde, on yedisi Çin?e olmak üzere kırk yedi sefer tertip eden İlteriş Kutlug Kağan, yirmisine bizzât katıldı Hepsinde muvaffak olup, hiç yenilmedi 692?de ölünce kardeşi Kapagan (692-716), kağan oldu Bilge Kağan (716-734) ile Kül Tigin, İlteriş Kutlug Kağan?ın oğullarıdır

Bilge Kağan
Göktürkleri, elli yıllık Çin esaretinden kurtararak, ikinci defa Göktürk Hakanlığını kuran, İlteriş (İl?i, devleti toplayıp tanzim eden) unvanı ile anılan Kutluk Kağanın büyük oğlu 684 yılında doğdu Babası Kutluk Kağan öldüğü zaman kardeşi Kültigin?le birlikte, küçük yaşta olmaları sebebiyle, amcaları Kapağan Kağanın ve millet emektarı, büyük müşavir Vezir Bilge Tonyukuk?un himayesinde büyüdü O zaman Bilge Kağan 8, Kültigin Han 7 yaşında idiler

Amcası Kapağan Kağan tarafından 14 yaşında ?şad? tayin edilerek devlet hizmetine girdi Vezir Tonyukuk kumandasında, Göktürk Hakanlığının İnal ile birlikte sevk ettikleri batı orduları grubunda yer aldı İnal Kağanla birlikte Altayları aşarak Bolçu?da On-ok ordusunu mağlup etti ve Seyhun (Sir derya= İnci Nehri) kıyılarına ulaştı Tonyukuk?un başkumandanlığını yaptığı bu ordunun başında Maveraünnehir?e kadar dayanan Bilge Kağan, Kızıl Kum Çölüne girerek güney istikametini aldı Göktürk Abidelerinde tezik şeklinde zikredildiği gibi, ilk defa olarak batıda Müslüman Araplarla karşılaşıldı (701) 709 yılında Kırgızlar?ın komşusu olan ve Yukarı Kem-İrtiş arasında bulunan Çikler ile Isıg Gölünün batısında yaşayan Azları, Hakanlığa bağladı 710 yılında kardeşi Kültiginle birlikte zaman zaman başkaldıran Kırgızları mağlup etti 714?te Çin?in yığınak merkezi olan Beşbalık?ın kuşatılmasına, İnal Kağan, Tung-lu Tekin ve eniştesi ile birlikte katıldı 22 Temmuz 716 tarihinde Çinlilerle münasebet kuran Bayırkular?ın amcaları Kapağan Kağanı pusuya düşürerek öldürmeleri üzerine karışıklığa sürüklenmiş olan devletin yükünü, Kapağan Kağanın oğullarını ve taraftarlarını bertaraf ederek, kardeşi Kültigin?le birlikte yüklendi Kültigin?le birlikte seferler yaptı Memlekette karışıklıklar çıkaran Dokuz Tatarlar ve Oğuzlar üzerine yürüyerek bozguna uğrattı Kültigin?in aşırı derece ısrarı üzerine 716 yılında hükümdar oldu Göktürk orduları başkumandanlığını yüklendi O zamana kadar bu vazifede bulunan baba yadigârı, Bilge Kağanın kayın babası vezir Tonyukuk da devlet müşaviri olarak kaldı İçte ve dışta yaptığı mücadelelerde büyük başarılar kazandı Yurtsuz milleti yurtlu, fakir halkı zengin ettiği gibi, devleti ve milleti için canla başla çalıştı 717 yılında Uygur İl-teber?i Kargan Savaşında yendi Bir yıl sonra da isyana teşebbüs eden Karluklarla savaştı ve galip geldi

Bilge Kağan, Çinlilerle iyi münasebet kurmak istiyordu Bu Tonyukukun da arzu ettiği bir durumdu Fakat Çinliler, Türk birliğini bozmak için Beşbalık?taki Basmıllar ile anlaşmışlardı Bütün bunlar, Çinlileri çok iyi tanıyan ve vaktiyle Kutluk (İlteriş) Kağanla birlikte istiklal mücadelesi veren Vezir Tonyukuk tarafından gayet iyi biliniyordu Onun planı sayesinde Basmıllar, Beşbalık?ta kuşatılarak mağlup edildi Entrikalarının boşa çıktığını gören Çin de baskı altına alındı Çin ordusu, Kan-su?da bozguna uğratıldı (Eylül 720) Daha sonra çeşitli seferler düzenlendi Kitanlar ve Tatabılar saf dışı bırakıldı (722-723)

Bütün bu hadiselerden sonra Çin, iyi geçinme noktasına geldi 725 yılında Çin İmparatoru tarafından gönderilen elçiyi Bilge Kağan, Kültigin ile Tonyukuk?un hazır bulunduğu bir mecliste kabul etti

Bilge Kağan, 725 yılında kayınbabası Tonyukuk?u 731 yılında da 47 yaşında olan kardeşi Kültigin?i kaybetti Bu iki Türk büyüğünün ölümü, hakanlıkta büyük boşluklar meydana getirdiği gibi, millet de, başta Bilge Han olmak üzere büyük üzüntü içine düştü Orhun Kitabeleri?nde bu husus: ?Küçük kardeşim Kültigin öldü, görür gözüm görmez oldu, bilir bilgim bilmez oldu, zamanın takdiri Tanrı?nındır Kişi-oğlu ölmek için yaratılmıştır, kendimi bıraktım, gözden yaş akıtarak, gönülden feryad ederek yanıp yakıldım? şeklinde Bilge Kağan?ın ağzından, kendi inançlarına göre, bir nevi tevekkül içinde anlatılmaktadır

Bu iki büyük millet ve devlet emektarının hatırasına, Bilge Kağan zamanında bengü taşlar (kalıcı eserler) dikilmiş, hizmetleri ve düşünceleri kendi ağızlarından verilmiştir

734 yılının yazında K?i-tan ve Tatabılara karşı Töngez Dağında kazanılan savaş, Bilge Kağanın en son zaferi oldu Bütün ömrünü milletinin birliği ve büyüklüğü için geçirmiş olan Bilge Kağanın, 19?u ?şad? 19?u da ?kağan? olmak üzere 38 senelik bir hizmeti vardır Son zamanlarında, Çinli bir prenses ile evlenme arzusu, Çin imparatoru tarafından kabul edilmişse de, Çinlilerce aldatılan Buyruk-çor tarafından zehirlenmiş ve 25 Kasım 734 tarihinde, milleti büyük bir yas içinde bırakarak 50 yaşında vefat etmiştir Adına, oğlu tarafından Baykal Gölünün güneyinde, Orhun Nehri Vadisinde, Koşo Tsaydam Gölü civarında Bilge Kağan Abidesi diktirilmiştir Abideyi, yeğeni Yollug Tigin kaleme almış ve 34 günde tamamlatmıştır

Kitabelerde görüleceği üzere, Bilge Kağan, milletine bağlı, dindar bir hükümdardır Böyle olmasına rağmen, yeni bir dinin arayışı içinde olduğunu söylemek mümkündür Çünkü onun yerleşik hayata geçmek isteği ve kuracağı şehirlerde Budist mabetlerine yer verme teklifi, kayın babası Tonyukuk tarafından reddedilmiştir Şayet sağlıklarında İslamiyet, ülkelerine ulaşabilseydi, Türklüğün eski yurdunda alperenlerin, gazilerin daha erken görüleceği büyük ihtimal dahilindeydi Tonyukuk?un, Bilge Kağanı bu iki düşüncesinden men edişi, Çin?e karşı kendilerini müdafaa şuuru iledir Fakat bu fikir, netice olarak sonraları Türk dünyasının İslam’a girmesine zemin hazırlamıştır

…Diğer Kağanlar ve Sultanlar…

1 Bahadır Şah

1 Devlet Giray Han

1 Gazi Giray Han

1 Şah İsmail

2 Bahadır Şah

2 Devlet Giray Han

2 Gazi Giray Han

2 Şah İsmail

2 Sökmen Bey

4 Devlet Giray Han

4 Kılıç Arslan

Alp Tigin

Babür Şah

Balamber

Belek Bey

Çaka Bey

Celaleddin Harezmşah

Cihangir Şah

Cihanşah

Ebulgazi Bahadır Han

Ekber Şah

Ekber Şah

ErtuğrulGazi

Evrengzib

Gazneli Mahmud

Hümayun Şah

Hüseyin Baykara

İltutmuş

İmadeddin Zengi

İstemi Kağan

Kalavun

Kara Yusuf Bey

Karamanoğlu Mehmed Bey

Kök Böri

Mete Han

Nadir Şah

Raziye Begüm Sultan

Şah Abbas Safevi

Şah Cihan

Şahruz Mirza

Satuk Buğra Han

Timur Han

Toktamış Han

Uluğ Bey

Umur Bey

Uzun Hasan

Yakup Han