Dünyanın İlk Toplu İş Sözleşmesi Fincancılar Anlaşması

18 yüzyılda çini esnafı arasında rekabet

Günümüzden de bilirsiniz, bir mala rağbet başlayınca üreticiler arasında rekabet başlar Bu çekişme genelde ücretlere işçi aleyhine yansır Çünkü maliyeti düşürmek için ilk akla gelen, emeği daha ucuza almaktır İznik atölyeleri kapanınca Kütahya’da da böyle bir durum yaşanmış olmalı ki, bu durum 1766’da imzalanan Fincancılar Esnafı Anlaşması ile sonuçlanmıştır Bazı çevreler bu anlaşmayı tarihteki ilk toplusözleşme sayarlar

Sözleşmenin maddelerini sıralamadan önce şunu açıklamalıyım O dönemde üretim yapanlar çırak, kalfa, usta olarak yetenek ve deneyine göre sınıflandırılmaktadırlar Bu sınıflandırma bir jüri önünde gerçekleştirilmekte, derece yükseltmeler de sınavla (ve kadro açıldıkça) yapılmaktadır Bu dönemde üretim yapanlar “esnaf” olarak adlandırılır Arapça sınıf sözünden türeyen esnaf adı bugün de kullanılmaktadır Bu tanım, bugün “iktisadi faaliyeti, parasal çalışmasından çok beden çalışmasına dayanan ve kazancı ancak geçimini sağlamaya yetecek kadar az olan zanaat ve ticaret erbabına” aittir

Osmanlı döneminde esnaf sınıfının kurduğu üretim kooperatifiyle sendika karışımı düzenli kuruluş “lonca” adını alırdı Her iş dalının loncası, şikayetleri ve devletle ilişkilerini izleyen kıdemli görevlisi, ustalık işlerine bakan, kendi başına iş sahibi olmasına izin veren yetkilisi bulunurdu Kütahya Fincancı Esnafı Anlaşması konusunda geniş bir araştırma yapan Ahmet Ünsür’ün, esnaf örgütlenmesi ve yönetimiyle ilgili yazdıkları şöyle özetlenebilir: “Osmanlı İmparatorluğu’nda, esnaf teşkilatları bir başkan ile yönetildiklerinden esnafların dertlerinden bu başkan sorumluydu Bu başkana ‘kethüda’ denilirdi

Esnaf Kethüdası tayini için kethüda tayin olunacak şahsı, ait olduğu sanat kolunun mensuplarının uygun görmesi şarttı Kethüda tayinini İstanbul’un ‘berat-ı şerif’le onaylaması gerekli idi Kötü mal yapıldığında ya da kendisine bağlı esnaflar zarar gördüğünde, Esnaf Kethüdası mahkemeye başvururdu Esnaf Kethüdası hakkında yakınma olursa hatt-ı hümayunun değiştirilmesi için padişaha başvurulurdu”

Performansa göre ücret

Dönemde dükkan açma işi de devlet iznine bağlıdır Esnaf Kethüdası dükkan açmak isteyenlerin durumunu inceler; o uygun görür o esnaf grubunda olanlar da razı olurlarsa, devletin izni ile dükkan açılırdı

Kütahya Şer’iyye Mahkemesi, Kadı Ahmet Efendi dönemine ait SİCİL’in 57 sayfasına kayıtlı “Fincanlılar Esnafı Anlaşması”, dünyanın ilk toplusözleşmesi sayılsa da sayılmasa da 18 yüzyıl Osmanlı Türkiye’si çalışma hayatı ile ilgili önemli bilgiler içermektedir Ahmet Ünsür, sözleşme metninde “üretimde kaliteye öncelik verildiği, kaliteli üretimin teşvik edildiği, aksine davranışların ise cezai müeyyideler içerdiği”ni vurgular Ücretler için de şu açıklamayı yapar: “Sözleşmenin, performansa dayalı bir ücret sistemini öngördüğü görülmektedir Üretim artışı nispî olarak ücrete yansımaktadır”

Hicri Safer 1180/Miladi Temmuz 1766 tarihli Kütahya Fincancılar Esnafı Anlaşması, yabancılara verilen önceliklerin (kapitülasyonlar) yerli sanayiyi hırpaladığı, devletin düzenlediği ücretlerin yetersiz kalmaya başladığı dönemde imzalanmıştır Ve dönemin en yüksek ücret alan inşaat çalışanlarına denk değerde ücretler içermektedir “Kütahya’da Hicri 4 Safer 1180 (Miladi 13 Temmuz 1766) tarihinde, Vali Ali Paşa huzurunda, Anadolu Eyaleti Kethüda Çavuşu Salih Ağa tarafından; Abdülkadir Çavuş, İbrahim Çavuş ve Müderrisinden Muhyizade Muhittin Efendilerin katılımı ile imzalanan” 1766 tarihli Fincancılar

Esnafı Anlaşması’na göre:

a Bir kalfa en az 100 has fincan işlemesi karşılığı 40 akçe,

b Bir kalfa en az 150 has fincan işlemesi karşılığı 60 akçe,

c Bir şakird (acemi işçi) en az 100 bayağı fincan işlemesi karşılığı 24 akçe,

d Bir şakird en az 250 bayağı fincan işlemesi karşılığı 60 akçe yevmiye alacaktır

Ahmet Ünsür bu ücretlerin piyasa değerlerini şöyle açıklar:

a En az 100 has fincan işleyerek 40 akçe yevmiye alan bir kalfa, bu yevmiyesi ile 2 okka (1 okka 1283 gr) et veya 65 kıyye (l kıyye: yaklaşık 1 okka: 1282 gr) ekmek ya da 055 kıyye zeytinyağı alabilmekte idi

b Eğer kalfa en az 150 has fincan işleyerek 60 akçe yevmiye alıyorsa, bununla 3 okka et veya 10 kıyye ekmek ya da 083 kıyye zeytinyağı alabilecektir

c Eğer şakird (çırak) en az 100 bayağı fincan işliyorsa 24 akçe yevmiye alacaktır Bu yevmiye ile 12 okka et veya 4 kıyye ekmek ya da 033 kıyye zeytinyağı alabilecektir

d Eğer şakird en az 250 bayağı fincan işliyor ve karşılığında 60 akçe alıyorsa, bununla 3 okka et veya 10 kıyye ekmek ya da 083 kıyye zeytinyağı alabilecektir