Hicaz Demiryolu Ve Abdülhamit Han

Tarihimiz konusunda ne zihinlerimiz yeterli berraklığa sahip, ne de biz bu berraklığı sağlamaya yetecek bilgiye sahibiz Bunun en çarpıcı misallerinden birini, boynu bükük Osmanlı Demiryolu Tarihinde müşahede ederiz Günümüzde artan trafik kazaları ve bunun meydana getirdiği maddi ve manevi kayıplar, demiryollarını tekrar gündeme getirmiştir 21 yüzyılın eşiğinde hâlâ karayolu ulaşımının bize verdiği zararları tartışırken, gelişmiş ülkelerin hemen hepsinde en önemli ulaşım vasıtası olan demiryollarına ne kadar önem verildiği ortadadır Benzer bir şekilde, ülkemizde de bir asır önce demiryoluna ne kadar ehemmiyet verildiği ve bugün mevcut olan hatların yaklaşık yarısının inşa edildiği göz önüne alınırsa, bu hatların inşasında çok büyük katkısı olan Sultan II Abdülhamidin nasıl bir hizmet şuuruna sahip bir devlet adamı olduğu ortaya çıkacaktır

Sultan II Abdülhamid Han tahta çıkar çıkmaz, büyük eğitim hamleleri yapmış, birçok okullar açmış ve o gün için dünyanın en iyi haberleşme sistemi olan telgraf hatlarıyla, 1800lü yılların son çeyreğinde ülkeyi baştan sona donatmıştı Demiryolları onun en büyük rüyâlarından biriydi Rumeli, Hicaz ve Anadolu-Bağdat demiryollarının inşası da en büyük projeleri arasındaydı Dünyada, demiryolu ilk defa, 27 Eylül 1825te İngilterede, işadamı Edward Peasein Stocton-Darlington Railway Company adlı şirketinin mali katkılarıyla, George Stephenson tarafından Stocton ve Darlington arasında yapılmışken, bu tarihten yaklaşık otuz yıl sonra, Osmanlı Devletinde de demiryolu çalışmalarına başlanmıştır

Sultan II Abdülhamid Han, 1876da padişah olduğunda, devletin 300 milyon altın liraya yakın dış borcu vardı ve çeşitli iç sorunlarla karşı karşıya idi Bütün bu menfi şartlara rağmen dahilî ve malî sıkıntıları halletmeye çalışan Sultan, bu arada demiryollarının ekonomik ve siyasi önemini çok iyi kavramış ve Osmanlı topraklarında demiryollarını yaygınlaştırmak için yabancı devletlere çeşitli imtiyazlar tanıyarak, demiryolu yapımını teşvik etmiştir

Osmanlı Devletinde demiryolunun yaygınlaştığı ve demiryolu yatırımının en çok yapıldığı dönem, II Abdülhamid devridir 1889- 1898 döneminde, 5350 kmlik demiryolu inşası için izin verilmiştir Bu rakamın, günümüzde mevcut olan demiryolu uzunluğunun yarısından fazla olduğu düşünülürse, o günkü şartlarda ve teknolojik imkânlarla yapılan bu yatırımın ne kadar büyük ve önemli olduğu ortaya çıkmaktadır

Aynı zamanda, bütün dünya müslümanlarının halifesi olan II Abdülhamid Han, İslamın şartlarından olan Hac farizasını yerine getirmek için her yıl Hicaza giden binlerce hacının, develeriyle 60 °Cye varan sıcaklık altında, çöl yollarında; susuzluk, bulaşıcı hastalıklar, eşkıyalar vb zorluklarla karşı karşıya olduğunu, bu yolların emniyet ve asayişini sağlamak için ise, devletin büyük malî ve askerî fedakârlıklarda bulunduğunu biliyordu Hicaz için bütün bu problemleri halledecek ve buradaki müslümanlarla Anadolu arasında bir köprü vazifesi görecek, ayrıca devletin saygınlığını İslâm dünyasında artıracak, bölgedeki denetimi güçlendirecek ve Süveyş Kanalının yerini tutabilecek stratejik bir demiryolu projesini uygulamaya koymayı düşünüyordu Sultan II Abdülhamidin hâtıratında da; Çok eskiden beri hayâl ettiğim Hicaz demiryolu nihayet hakikât oluyor Bu yol Osmanlı Devleti için sadece iktisadi bakımdan büyük fayda getirmekle kalmayacak, aynı zamanda oradaki kuvvetimizi sağlamlaştırmaya da yarayacağından, askeri bakımdan da çok ehemmiyetli olacaktır diye bahsettiği ve bugün milli sınırlarımız dışında bulunan Hicaz demiryolu projesinin gerçekleştirilmesi, bütün müslümanların halifesi olan II Abdülhamide yakışan bir yatırımdı 1 Mayıs 1900de irâdesi çıkarılan proje için başta halifenin kendisi 25 milyon altın olmak üzere, devletin sivil ve askeri memurları, aylıklarının %10unu (harik ianesi) vermişlerdir Bu iş için halktan kurban derisi toplanmış, posta pulları, damga kağıtları, ilmühaberler ve madalyalar(*) bastırılmıştır Müslümanlar arasında örnek bir dayanışma örneği olarak; Mısır Hidivi, İran Şahı, Haydarabat Nizamı, Okyanus adalarındaki müslümanlar, özellikle bugünkü Pakistanı oluşturan Hint müslümanları, Afganistan, Fas, Muskat, Kırım olmak üzere bütün dünya müslümanları büyük maddi bağışlarda bulunmuşlardır Sadece İslâm dünyasınca yapılan bu yardımlar, Hicaz Şimendifer Hattı İanesinde toplanmıştır Bu kadar büyük bir bağış kampanyasını başarıyla yürüten II Abdülhamid Hanın yakından ilgilendiği bu demiryolu inşaatına, 1903 yılı Ekiminde başlandı İnşaatın güvenliği için aynı yıl İstanbulda ilk kez iki taburluk demiryolu askerliği sınıfı açıldı 1050 mm genişliğindeki demiryolu hattı beş yılda tamamlandı (**) Toplam uzunluğu 1464 km olan bu yolun 1300 kmlik Şam-Medine arasına öncelik tanındı Hicaz demiryolu inşaatında çalışan işçilerle teknik elemanlar yalnızca müslümanlardan seçilmişti Ayrıca ray ve benzeri malzemeler İstanbul tersanelerinde üretilmiş, traversler ise Toros ve Amanos dağlarındaki ağaç kütüklerinden sağlanmıştı Issız, çorak, susuz ve kumlu çöllerde, hat boyundaki er ve subaylarımız, demiryolu yapılmasına karşı çıkan ve engellemeye çalışan eşkıya ile mücadele uğruna pekçok şehit vermişlerdi; kilometrelerce uzayıp giden demiryolu güzergâhı onlara adeta meçhul birer mezar olmuştu Demiryolu inşaatında çalışan nezih Anadolu çocukları, çöllerde alev gibi yakan güneş altında kızgın rayları elleriyle tutamaz, başlarındaki kabalakları (serpuş) eldiven gibi kullanırlardı Başı açık olanlardan güneş çarpmasından dolayı oracıkta ölenler de olurdu Su bulunan yerler azdı Şamdan özel olarak sarnıç vagonlarıyla su getirilir, haftada bir kez dağıtılırdı Bu sular Dera, Afule, Medan-ı Salih gibi yerlerde, depo ve mahzenlerde saklanırdı



(Hicaz Demiryo Güzergahi)

Hicaz projelerinde; 1904de Hvyran, 1905de Beyrut ve Hayfa, 1908de Medine Garajına ulaşıldı II Abdülhamid Han, demiryolu hattı mukaddes belde Medineye ulaşınca, Resulullahın rûhaniyetini rahatsız etmemek için rayların altına keçe döşenmesini istemiş, hatta 5-6 kmlik bir güzergahta sessiz lokomotifler çalıştırılmasını emretmiştir Hicaz hattı 27 Ağustos 1908 tarihinde ilk trenin Şamdan hareketiyle açıldı Özel olarak hazırlanan bu tren- de devlet erkânı, davetliler, yerli-yabancı gazeteciler bulunuyordu Trenin hızı o döneme göre mükemmel sayılan 40-60 km/s arasında idi

Açılışından 8 yıl sonra, 1916da bu hatlar İngiliz casusu Thomas Edward Lawrancein örgütlediği Araplar tarafından, Maan-Medine arasındaki 680 kmlik kısmı bombalanarak tahrip edilmiştir Ayrıca I Dünya Savaşında da tahribata uğramıştır Bu yollardan kalan ray ve traversleri getirenlere İngilizler para ikramiyeleri vermişlerdir Bugün Medinede bahçe korkuluğu yapılmış travers ve raylara rastlanmakta ve Ambariye Köprüsü, Medine İstasyonu ve Camii ile kömürlü (buharlı) lokomotif ve ahşap vagonlar hâlâ mahzun, boynu bükük Osmanlı izleri olarak yıkılmaya ve çürümeye terkedilmiş, adeta unutturulmak istenen bir tarih gibi durmaktadır



Dipnotlar
* Hicaz Demiryolları Madalyaları:

Hamidiye-Hicaz Demiryolu Madalyası:

Ön yüzünde defne dalından bir çelenk içinde II Abdülhamidin el-Gazi tuğrası, altta lokomotif resmi, arka yüzünde ise HamidiyeHicaz Demiryoluna hizmet eden hamiyetmedana mahsus madalyadır yazısı bulunmaktadır

Maan Mevkiinin Resmiküşadlı Madalyası: Demiryolunun Maana kadar olan bölümünün açılışı dolayısıyla çıkarılmıştır Ön yüzünde üstte tuğra ve lokomotif resmi, arka yüzünde Hamidiye-Hicaz Demiryolu Maan mevkiinin resmi küşadı yadigârı 1322 (1904) yazısı bulunmaktadır

Hicaz Demiryolunun Medine-i Münevvere Mevkii Madalyası: Ön yüzünde tünelden çıkan tren resmi ile tuğra altında sene 1326 (1908) yazısı ve hurma ağaçları resmi bulunmaktadır Arka yüzünde Hamidiye-Hicaz Demiryolunun Medine-i Münevvere mevkiine ve Aynüzzerka suyun un demir borularla Belde-i Tahireye isali Hamidiye Camii şerifinin hitamı inşası ve Haremi melaiki huddam Hazreti Risalert Penahide Ziyai Kehrubai isali hatırası olmak üzere bu babda hidematı sebk edenlere nişane-i mefharettir yazısı bulunmaktadır

** Standart açıklık 1435 mmdir Bu yolun dar açıklıklı yapılmasının sebebi; bu beldeye sadece Osmanlı Devletinin imal ettiği lokomotiflerin girmesinin sağlanması ve hangi amaçla olursa olsun yabancı lokomotif ve vagonların girmesinin önlenmesiydi

FOTOGRAFLARLA HICAZ DEMIROLU





Zerka-Amman arasında demiryolu yapım çalışmaları 1903



Kudüs Tren istasyon açılış töreni

Amman tren istasyonu 1906 // Midevvere tren istasyonu 1906



Hayfa tren istasyonu Hicaz Demiryolu gelene kadar küçük bir kasaba olan Hayfa, bu sayede bölgenin önemli bir ticaret ve ulaşım merkezi haline geldi

Eskişehir Tren istasyonu 1897



Konya tren istasyonu 1897



Hayfa tren istasyonunun dua ile açılış töreni 1905

1900 lü yılların başında Kudüs-Yafa hattı üzerinde bulunan Day'ra Şah geçidi



1 Eylül 1908'de resmen faaliyete gçen Hicaz Demiryolu, bu zor coğrafyada on yıl kadar hizmet verdi Medine'ye ulaşan son tren 26 Mart 1918'de Şam'dan kalkan posta treniydi Medine'den kuzeye sevk edilen son tren ise Tebuk'ten yukarı geçemedi



Hicaz Demiryolu'na inşaat malzemesi taşıyan katar 1905



Toros Dağlarında halen hizmet veren Varda köprüsü 1998



Adana tren istasyonu 1998



1900 lü yılların başlarında Bilecik Pekdemir köprüsü üzerinde buharlı lokomotif

Yarmuk vadisi üzerindeki 13 taş köprü 1998



Osmanlı işletme memurlarını taşıyan hususi tren 1905



Yarmuk vadisinde demir köprü ve tren 1903



Tarihi Cesim köprüsü 1998



Amman -Maan hattındaki Cesim köprüsü 1903



1900 lü yılların başlarında Yarmuk nehri üzerindeki 7 köprü Hicaz Demiryolu güzergahında bitirilen bu ilk köprünün fotoğrafı Kazım Paşa tarafından İstanbul'a gönderilmiş ve bu başarıdan dolayı, Sultan Abdülhamid II, Meissner Paşa'yı altın madalya ile ödüllendirmiştir



Beyrut tren istasyonu 1895

Hayfa tren istasyonunda inşa edilen Sütun-i Ali 1905 // Hayfa tren istasyonunda bulunan Sütun-i Ali üzerinde Hicaz DEmiryolunu temsil eden logo 1998 Sütun-i Ali üzerindeki metin: Bismillahirrahmanirrahim, Peygamberin Halifesi ve Mü'minlerin Emiri, iki Kıt'anın Sultanı ve İki Okyanusun Hanı, Sultanlar Sultanı,Büyük Fatih Sultan Abdülmecid'in Oğlu Abdülhamid Han - Allah O'nun saltanatını korusun ve ömrünü uzun etsin - Şam'dan başlayan bir demiryolu inşaasını emretti ki böylece Muhammed Ümmeti, Allah'ın Evini ve Ravza-i Mutahhara'yı ziyaret edebilsinler Ve yine Hayfa'dan Hamidiye Hicaz Hattı'na birleştirilmek üzere bir hattın döşenmesini emretti Böylece Hacc farizasını yerine getirecek ve Ravza-i Mutahhara'yı ziyaret edecek her müslüman ellerini semaya açarak, Sultanın büyük hilafeti için Allah'a dua etsin, 1319 ( 1905 miladi)



Hayfa tren istasyonu ve Hattı Ali iskelesi 1905



Alman mühendis Meissner (soldan beşinci) Şam yakınlarında demiryolu yapım çalışmalarına nezaret ederken 1901



1900 lü yılların başlarında Şam istasyonunun eşya ve su deposından genel görünüşü



Günümüze kalıntıları ulaşabilen, Dahr ül Beydar Dağlarındaki Murad Han viyadüğü 1895 ( Lübnan )



Der'a tren istasyonu 1903



el-Muazzam tren istasyonu resmi açılış töreni 1909

Hayfa limanında, Hicaz Demiryolu için alınan lokomotiflerin gemiden indirilmesi



Tebük tren istasyonu 1909



Rayak tren istasyonu ve atölyesi 1998



1900 lü yılların başlarında altı kemerli altıncaı Yarmuk köprüsü

1900 lü yılların başlarında Hicaz DEmiryolu yapım çalışmaları



Hicaz Demiryolundaki lokomotifleri kullanacak makinistler başlarda Osmanlı Bahriyesinden temin ediliyordu Gemiciler makinist olarak çalışmalarının yanı sıra Beyrut ve Hayfa limanlarına gelen demiryolu malzeme ve araçlarının nakliyatında çalışıyordu



Şam-Der'a hattı üzerindeki Mahacce istasyonu ve orjinal Hicaz Treni 1998

Yarmu vadisi üerindeki ondördüncü demir köprü



Cesim köprüsü girişindeki yarma



Medine tren istasyonunda Osmanlı devlet adamları, Muhafız Alayı ve halkın katılımıyla gerçekleştirilen açılış töreni 1 Eylül 1908



Halep Tren İstasyonu 1998



Hattın teknik işlerinden sorumlu Alman mühendis Meissner Paşa ( ön sıra, soldan dördüncü) beraberindeki mühendis ve bürokratlar ile Hayfa Der'a kısmında yer alan, Bi'rüsseba'ya ulaşan ilk trenin önünde çektirdikleri fotoğraf



Hicaz Demiryolu Şam istasyonu arka cephesi 1998



Osmanlıca "Hicaz Demiryolu" 1324 (1908) yazan orjinal pirinç levha



İngilizler, Arabistan'daki Osmanlı askeri varlığını sona erdirmek için Hicaz Demiryolunu hedef seçmişlerdi Bedevilerin sabotaj ve saldırıları İngiliz casus Lawrance tarafından organize edili Böylece yardımdan yoksun kalan Osmanlı askerleri teslim olmak zorunda kaldı

I Dünya Savaşı sonunda Medine'deki Osmanlı birliklerinin komutanı Fahreddin Paşa, destanlaşan müdaafaasının ardından bugün Topkapı sarayında bulunan kutsal emanetleri ve yaklaşık 40 bin kişilik sivil halkı başarılı bir şekilde Medine'den Hicaz Demiryolu hattı ile tahliye etti // İngiliz ajanı Lawrance'in Hicaz Demiryolunun tahrip edilmesinde rolü büyüktürDemiryolunun tahribi sonucu bölgeye asker ve mühimmat sevk edilemeyince asillerin bölgedeki hakimiyeti kolaylaştı



Sultan II Abdülhamid, 1 Mayıs 1900'd çıkardığı irade ile Hicaz Demiryolu inşaatını başlatmış ve şahsi bütçesinden50000 lira bağışlamıştı Demiryolu inşaatı süresince, projeyi bizzat Sultan'ın kendisi takip etti Padişahın talimatıyla inşaat aşamaları fotoğraflanarak Yıldız Sarayı'na gönderiliyordu Fotoğrafta Yıldız Camii ve Sarayı'nın 1900'lü yılların başlarında görünüşü yer almaktadır







Deve kervanları ile 40 günde aşılan Şam-Medine arası, trenle 3 güne indi Asıl önemlisi demiryolu sayesinde hacılar Şam-Medine arasında Bedevi saldırılarından kurtuldu // Hicaz Treni ile hacca giden ilk hacı adayları üstü açık vagonlarda seyahat ediyorlardı Yolcuların güneş ve kurumdan korunmak için açık vagonlarda çadır kurmalarına izin veriliyordu



Hicaz Demiryolu yolculuk süresini kısalttığı gibi kervanlarla seyahata göre konfor da sunuyordu



Şam'ın merkezinde bulunan " Hicaz Demiryolu ve Telgraf Hattı Abidesi" 1988

Suriye'nin başkenti Şam'ın Merce meydanındaki "Hicaz Demiryolu Telgraf Hattı Abidesi" Abidedeki sütun üzerinde Yıldız Camii maketi yer almaktadır

Medine Tren İstasyonu, ek tesisleri ( inşaat halinde)



Kisve bölgesinde demiryolu yapım çalışmaları 1903



Hicaz Demiryolu Medine Tren İstasyonu 2006

Medine tren istasyonu bakım atölyesi 1998



Medine tren istasyonu ve Hamidiye Camii önünde düzenlenen 1 Eylül 1908 tarihindeki açılış töreni



Medine tren istasyonu ve Hamidiye Camiii 2006

Arabistan'daki Ebu Taka istasyonunun güneyinde kumlarla örtülü demiryou ve yanıbaşında uzayıp giden telgraf hattı



Hicaz Demiryolu Şam İstasyonu ( Binanın önünde, İstanbul Büyükşehir Belediyesi'nin 2006 yılında açmış olduğu "Hicaz Demiryolu Sergisi" yer alıyor)



Medayin-i Salih Tren istasyonu ve bakım atölyesi 1998



Maan hattında demiryolu yapım çalışmaları 1903



Mediyan-i Salih istasyonu bakım atölyesi'nin içi ve orjinal Hicaz lpokomotifi 1998



el-Bedayi tren istasyonu ve su kulesi 1998



el-Samra tren istasyonu

KAYNAK: istanbulyasamnet

Fotograflar Hİcaz demİryolu 100 Yil fotoğraf sergsinden alintidir