Türk Tarihinde Tasavvuf Ve Tarikatler

TÜRK TARİHİNDE ÖNEMLİ TARİKATLER VE KURUCULARI
:: 1 ::
Bu bölümde büyük tarikatlerin ve vaktiyle Türkler arasında yaygın olanların pîrlerinin terceme-i hallerini ve bizler için faydalı olan sözlerini zikrederek bu hususta muhtasar bir malumat verilecektir
Tarikat şeyhleri hakkında müridleri tarafından pek çok menkıbevî eserler yazılmış ve neşredilmiştir Fazla bilgi edinmek isteyenler bu gibi kitaplara müracaat edebilirler

1-KÂDİRİYYE TARÎKATİ
1 Cüneyd Bağdadî, 2 Ebû Bekr eş-Şibli, 3 Abdurrahman et-Temîmî, 4 Ebû'l-Hasan Ali bin Muhammed el-Kureyşî el-Hünkarî 5 Ebû Saîd el-Mahzûmî, 6 Abdü'l-Kadir Gîlanî

ABDU'L-KÂDİR GÎLÂNÎ
Künyesi Muhyiddin Ebû Muhammed bin Ebi Salih'dir Gavs-ı A'zam diye şöhret bulmuştur
Evliyaullahın büyüklerindendir ve Kâdiriyye tarikatinin pîridir Nesebi İmam Hüseyin bin Ali bin Ebîbekr hazretlerine vâsıl olur
470 (1077-78) tarihinde İran'ın Gîlan kasabasında dünyaya gelmiştir Genç yaşında tahsil için Bağdad'a gitmiştir1
Kadı Ebû Saîd Mahzûmî'den fıkıh, Ebû Bekr bin el-Muzaffer ile diğer meşhur muhaddislerden hadis dinlemiş, bilahare va'z ve tedrise başlamıştır Hanbelî mezhebine mensuptur
Sonraları Ebû Zekeriyya et-Tebrîzî'den edebiyat okumuştur Tahsilini tamamlayıp, bir müddet daha Bağdad'da va'z u nasihatte bulunduktan sonra, halvete çekilip, riyazetle yaşamaya başlamıştır Bundan sonra seyahate çıkıp, mücahede-i nefse ve sahralarda ikametle zühd ve ibadete koyulmuş, o sıralarda Şeyh Ahmed Debbâs'la sohbet edip, kendisinden ahz-ı tarikat etmiştir
528 (1134) tarihinde Ebû Sa'd Medresesi'nde ders verirken, aynı zamanda usûl-i fıkıh ve tasavvufa ait bazı kitaplar yazmıştır
561 (1166) tarihinde Bağdad'da vefat etmiştir
Abdü'l-Kadir'in telifâtı umumî olarak dinî mevzulara aittir ve ekserisi va'z ve hutbelerden ibarettir:
1 El-Gunye li Talibi Tarîki'l-Hakk: Sülûk ve ahlaka ait bir risaledir Kahire'de 1288 (1871) tarihinde tab' edilmiştir
2 El-Fıkhu'r-Rabbânî: 545-546 (1150-1151) yılları arasında verdiği altmış iki va'zdan ve bir zeyilden ibarettir Bu kitap da 1302 (1885) tarihinde Kahire'de basılmıştır
[size="2">3 Fütûhu'l-Gayb: Oğlu Abdürrezzak'ın topladığı çeşitli mevzular hakkında babası tarafından verilmiş yetmişsekiz va'azı havidir 1304 (1887) tarihinde basılan "][/size]4 Hizbü Beşâiri'l-Hayat: Tasavvufî evraddan ibarettir İskenderiye'de 1304 (1887)'de basılmıştır
5 Cilau'l-Hâtır min Kelami'ş-Şeyh Abdi'l-Kadir: Keşfü'z-Zünûn, c1, s 592'de zikredilmiştir
6 El-Mevâhibu'r-Rabbaniyye ve'l-Fütûhu'r-Rabbaniyye fi Meratibi'l-Ahlaki's-Seniyye ve'l-Makamati'l-İrfaniyye: Ravza-tü'l-Cennat, s 441'de zikredilmiştir
7 Yevakîtü'l-Hikem: Keşfü'z-Zünûn, c 2, s 2053'de zikredilmiştir
8 El-Füyûzatü'r-Rabbaniyye fi'l-Evradi'l-Kadiriyye: Bu eser de 1303 (1886) tarihinde Kahire'de basılmıştır
9 Behcetü'l-Esrâr ve diğer terceme-i hal eserlerinde mevcut olan mev'izalarından ibarettir
Eserlerindeki mev'izaların umumî mevzuları şudur
Müridin bir müddet çile devresini geçirerek, dünyadan tamamiyle el çekmesi ve bundan sonra tekrar dünyaya dönüp, ondan haz ve nasibini alarak, başkalarını irşad etmesi2
Kadiriyye tarikatinin şubeleri: Esediyye, Ekberiyye, Mukaddesiyye, Garibiyye, Eşrefiyye, Rûmiyye, Yâfiyye, Hamadiyye, Hilâliyye, Hindiyye'dir3

2-YESEVİYYE TARİKATİ
1 Cüneyd Bağdadî, 2 Ebû Ali Rudbârî, 3 Ebû Ali Kâtip, 4 Ebû Osman Mağribî, 5 Şeyh Ebû Kasım Kürkanî, 6 Ebû Ali Faremedî, 7 Hoca Yusuf Hemedânî, 8 Ahmed Yesevî

HOCA AHMED YESEVÎ
Ahmed Yesevî, ilk tahsil yıllarını Yesi'de geçirdikten sonra Maveraünnehr'in büyük İslam merkezi olan Buhara'ya geldi Buhara o sırada İslam kültürünün çok mühim bir merkezi bulunuyordu
Ahmed Yesevî, Buhara'da devrin en ileri gelen alim ve mutasavvıflarından Şeyh Yusuf Hemedanî'ye intisap ederek, onun nüfuzu altında kaldı ve onunla beraber birçok yerleri gezdi Şeyhinin büyük teveccühünü kazanarak onun üçüncü halifesi oldu Ahmed Yesevî ilk iki halifeden sonra 555 (1160)'de Buhara'da şeyhin postuna geçti; bilahare Yesi'ye döndü 562 (1166)'de ölümüne kadar bu şekilde kuvvetli bir tasavvuf propagandası yaptı
Ahmed Yesevî, Sir-Derya havalisinde, Taşkent ve mülhakatında, Seyhun ötesindeki bozkırlarda büyük bir nüfuz kazandı
Bütün İslam tarikatlerinde mevcut olan bir usul gereğince Ahmed Yesevî de henüz hayatta iken bazı halifelerini çeşitli memleketlere göndermiştir Bugün bu halifelerinden çoğu o memleketlerde yadedilmektedir
[size="2">Bu arada halkın kolayca anlayabileceği tarzda, hece vezni ile ve Türkçe, sofiyane manzumeler yazdı Bu manzumeleri biraraya getirilip "][/size]Bugün elimizde Ahmed Yesevî tarafından yazılmadığı tesbit edilmiş bir eser mevcut değildir Ölümünden asırlarca sonra yazılmış muhtelif tasavvuf kitaplarında, yahut menakıp mecmualarında ona isnad edilen bazı sözler, bazı hareketler, birtakım menkıbeler mevcuttur
Divan-ı Hikmet adı altında toplanan manzumelerin muhtelif Yesevî dervişlerine ait olduğu üzerinde durulmaktadır Zira bugün kütüphanelerde mevcud olan bu kitabın, eski bir nüshasını bulmak şimdiye kadar mümkün olamamıştır
Manzumeleri bilhassa 4/3= 7 ve 4/4/4= 12 hece vezinleri ile, dörtlükler şeklinde yazılmış, yarım kafiye ve redif kullanılmıştır Dörtlüklerden mürekkep bazı uzun manzumelerde her dörtlüğün sonundaki mısraların kafiyeli olması, bunların umumî toplantılarda muayyen bir beste ile okunduğunu göstermektedir4

3-RIFÂİYYE TARİKATI
1 Cüneyd Bağdadî, 2 Ebû Muhammed Rüveym Bağdadî, 3 Ebû Saîd Yahya, en-Neccarî el-Vâsıtî, 4 Ebû Mansûr et-Tayib, 5 Şeyh Mansûr el-Betayihî er-Rabbanî, 6 Ahmed Rıfaî

AHMED RIFÂÎ
Bazı müelliflere göre 500 yılının Muharrem'inde (Eylül 1106), diğerlerine göre 512 (1118)'de Basra bölgesinde Hasan köyünde doğmuştur Babasını yedi yaşında iken kaybetmiştir Seyyid Ahmed'i dayısı Mansûr büyütmüştür
Mansûr, yeğenini Basra'ya göndererek Şafiî alimlerinden olan Ebû'l-Fadl Ali el-Vâsıtî ile dayısı Ebû bekr el-Vâsıtî'den ders okutmuştur Yirmi yedi yaşında tahsilini bitirip Ebû'l-Fadl'dan icazet aldığı vakit Ümmü Âbide'ye yerleşmiş, dayısının ölümünden sonra da tarikat şeyhi olmuştur 540 (1145)
Ebû'l-Hüdâ'ya göre Ahmed Rıfaî hazretlerinin şu eserleri mevcuttu:
1 577 (1181) ve 578 yıllarında irad etmiş olduğu iki hitabe,
2 Kasidelerinden teşekkül eden bir divan
3 Dua, vird ve hizibleri ihtiva eden bir mecmua,
4 Bazı vesileler ile söylemiş olduğu birçok sözler ki, bunlardan bazıları meviza denilecek kadar uzundur
Ahmed Rıfaî önce Mansûr'un yeğeni Hatice ile evlenmiş, onun vefatından sonra Muhammed bin el Kasımiyye'nin kızı Nefise'yi nikahlamıştır Bu hanımından birçok çocuğu olmuştur
[size="2">İbn Celal "][/size][size="2">"][/size][size="2">"][/size][size="2">"][/size]Rıfâiyye tarikatinin şubeleri:
Haririyye, Keyaliyye, Sayyadiyye, Aziziyye, Cendeliyye, Aclâniyye, Katnâniyye, Fazliyye, Vâsitiyye, Cebertiyye, Zeyniyye, Nûriyye, Mağrûfiyye6

4-MEDYENİYYE TARİKATI
1 Cüneyd Bağdadî, 2 Ebû Ali Rudbarî, 3 Ebû Ali Hüseyin bin Ahmed el-Kâtib, 4 Ebû Osman el-Mağribî, 5 Ebû Kasım Ali bin Abdi'l-Vahid el-Kürkânî, 6 Ebûbekr bin Abdillah et-Tûsî, 7 Ebû'l-Fütûh Necmüddin Ahmed Gazzalî, 8 Ebû'l-Fadl Muhammed Bağdadî, 9 Ebû'l-Berekât Ali Bağdadî, 10 Ebû Ya'za el Mağribî, 11 Ebû Saîd Mağribî, 12 Ebû Medyen Şuayb bin el-Hüseyn el-Mağribî

EBÛ MEDYEN ŞUAYB
Meşhur Endülüs mutasavvıfı, İşbiliyye civarındaki Cantillana kasabasında doğmuş, 594 (1197-1198) tarihinde vefat etmiş ve Tilemsen yaknıında el-Ubdâd'a defnedilmiştir
Fakir bir aileye mensuptu Henüz küçük yaşlarında Kur'an-ı Kerim'i ezberlemiş ve yine o sıralarda dokumacılık san'atını da öğrenmiştir
Daha sonra tahsil için Fas'a gitmiş, orada tasavvufa meyletmiş ve Şeyh Ebû Ya'san'dan faydalanmıştır Dünyayı ve ona karşı olan muhabbeti terkederek tasavvufî mertebeleri aşmış ve kutubluk makamına yükselmiştir
Fas'da birkaç senelik ikametten sonra Mekke'ye gitmiş ve rivayete göre orada meşhur Abdü'l-Kadir Gîlanî ile buluşmuştur Mekke'den ayrılıp Becâye şehrine yerleşmiş, orada büyük şöhret kazanmıştır
Neşrettiği akideler Sultan Ebû Yusuf, Ya'kûb'u kuşkulandırmış ve Merakeş'e celbedilmiştir Ancak bu seyahat sırasında yolda vefat etmiş ve Rabiatü'l Ubbâd'a defnedilmiştir Ubbâd köyündeki mezarı halen ziyaretgahdır
İbnü'l-Arabî, Fütûhat-ı Mekkiyye'sinde ondan pekçok bahsetmiş ve birçok hikayeler nakletmiştir Fakat bununla beraber onu hiç görmemiştir7
Ebû Medyen tarafından ta'lim edilen akide Yahya bin Haldûn'a göre onun ekseriya tekrar ettiği şu beyitte hülasa edilmiştir
[size="2">"][/size]Ebû Medyen'in eserleri bazı tasavvufî ve dinî şiirler ile, bir vasiyye ve bir akideden ibarettir Bu yazmalar Paris ve Cezayir milli kütüphanelerinde, arapça yazmalar kısmında mevcuttur8
Medyeniyye tarikatinin şubeleri:
Cebertiye, Meymûniyye, Deccâniyye, Ulvâniyye-i Hameviyye9
5-KÜBREVİYYE TARİKATI
1 Ebu Necib Abdü'l-Kahir Zıyaüddin Sühreverdî, 2 Rûzbihan Baklî, 3 İsmail Kasrî, 4 Ammâr Yasir, 5 Necmüddin Kübrâ
NECMÜDDİN KÜBRÂ
Kübreviyye veya Zehebiyye tarikatinin kurucusu olup, XII, XIII asır İran sofîlerinin en mühim şahsiyetlerinden biridir İsminin tamamı Ahmed bin Ömer Ebû'l-Cennab Necmüddin Kübrâ el-Hivakî el-Harezmî'dir
Sofîliğin gelişmesinde rolü pek büyük olmuştur Onun birçok talebeleri arasında tasavvufî akidenin büyük mümessillerini bulmaktayız
[size="2">Münazara ve mübaheseyi çok sevdiğinden ve her münazarada hasımlarını yendiğinden kendisine, "][/size]Necmüddin Kübrâ 540 (1145) senesinde dünyaya gelmiş, genç yaşta seyahatlere çıkmış ve Mısırda meşhur Şeyh Rûzbihan el-Vezzah el-Mısrî ile tanışmış, onun müridi olmuş ve şeyhinin nezareti altında son derece sıkı riyazet geçirmiştir Bu sırada şeyhin teveccühünü kazanmış ve kızı ile evlenmiştir Necmüddin birkaç sene Mısır'da kalmış, bu zaman zarfında iki oğlu dünyaya gelmiştir
[size="2">Bir gün İmam Ebu Nasr Hafza'nın Tebriz'de "][/size][size="2">Necmüddin "][/size]Bundan sonra Şeyh Necmüddin Ammar-ı Yasir'e intisap etmiş, onun tavsiyesi üzerine tam bir sofî olabilmek için, İsmail Kasrî'nin mektebine girmiştir Buradan ikinci hırkayı (hırkayı teberrük) almış ve şeyhinin yanına dönmüştür