İran Devlet Sistemi

Batı Asya’da bir devlet olan İran’ı kuzeyinde Ermenistan,Azerbaycan,Hazar Denizi ve Türkmenistan,doğusunda Afganistan ve Pakistan,batısında Irak ve Türkiye,güneyinde Basra Körfezi ve Umman Denizi vardırYüzölçümü 1648000 km² olan İran’ın başkenti Tahran,resmi dili Farsça’dır
Ülkede Türkler,Araplar,Kürtler,Yahudiler,Ermeniler’den oluşan önemli bir azınlık vardır
TARİHÇESİ : Çok eski bir medeniyet olan İran’a 18yy’dan sonra Zend,Kaçar ve Pehlevi hanedanları gelmiştir1770’lerde Türkmen soylu Kaçar hanedanı iktidardadırAşirat yapılı bu hanedan devlet yönetimini bilmemektedirBu yüzden Mollalardan yardım almışlardırMolla-Sultan-Toprak üçgeni bu dönemde ortaya çıkmıştırBatı ise bu dönemde Molla-Toprak Ağası-Tüccarlarla ilişki kurdu ve modernleşme politikası sonucu İran’a girdiFakat bu modernleşme tıpkı Osmanlıdaki gibi tepeden inme idiBatının bu politikaları 1906’da meşrutiyetle sonuçlanmıştırFakat devrim Azerbaycan’da uygulanmamış,bunun üzerine halk ayaklanmış ve ayaklanma on gün sürmüştürBunun üzerine meşrutiyet fermanı burada da yürürlüğe girmiştir
Tahran’da meclisin bombalanmasına kadar meşrutiyet sürebilmiştirAzerbaycan ise tekrar ilanını istemiştirBunun üzerine durumdan korkan Mehmet Ali Şah meşrutiyeti tekrar ilan etmiştirBu olay Kaçar Hanedanının tasfiyesini de kolaylaştırmıştır
İngilizlerin desteği ile göreve gelen Fars hanedanı olan Pehleviler,Türk hanedanlığına son verdilerBatı Türk +İran birleşmesinden çok korkmaktadır1921’de başa geçen Rıza Han 1925’te kral ilan edildi ve 25 Nisan 1926’da Rıza Şah Pehlevi adıyla tahta çıktı1933’te hükümet Oil Company ile İran çıkarlarına daha uygun bir petrol anlaşması yaptı ve İngiliz,Rus,Fransız etkilerinden kurtulmak için Almanya’ya yöneldi1941’de SSCB ve Büyük Britanya buna karşı İran’ı işgal ettilerBunun üzerine Rıza Şah tahtı oğlu Muhammed Rıza Şah’a bıraktıYabancı müdaheleler İran’da yeni bir milliyetçi hareketi doğurduMusaddık Ulusal Cepha Partisini kurdu1951’de başbakan Razmara’nın öldürülmesinden sonra Musaddık iktidara geldiİran petrollerinin millileştirilmesi yönünde bir karar çıkarttıŞah bunun üzerine Musaddıkı görevden aldı fakat halk ayaklanması sonucu Şah ülkeden kaçtıMusaddık CIA tarafından düşürüldükten sonra dönebildi
1960’larda AK Devrim yapıldıÖzü toprak reformudurToprak din adamlarındaydı ve 1961’den itibaren köylülere dağıtıldıÜretimi pazara açmayı amaçlamıştırBu devrim farklı tepkiler almıştır fakat mollalarca eleştirilmiştirBu devrimden sonra Ayetullah Humeyni siyasete girmiştir
Ekim 1973’te İran petrol fiyatını artırmaya yönelik bir politika benimsediPetrol patlaması yeni sınıflar ortaya çıkardıBurjuvazi geleneksel ticaret burjuvazisi ile rekabete girdiFakat siyasal anlamda ise demokratikleşme girişimi reddedildiOrdu-Jandarma ve Savak her türlü muhalefet girişimini eziyorduİran hem liberal hem de ilerici ve dini muhalefetinden kaynaklanan bir karmaşaya girdiSonunda Muhalefet Pehlevi yönetimine Tahran’da 1978 Eylülünde saldırdı ve 500000’den fazla gösterici yönetimi protesto etti8 Eylül’de(Kara Cuma) 75000 protestocu Jaleh kavşağına oturduGöstecilere Amerika’dan verilen silahlarla ateş açıldıOcak 1979’da muhalefet temsilcilerinden Şahpur Bahtiyar başbakanlığı kabul etti fakat 16 Ocak 1979’da Rıza Şah ülkeyi terketti1 Şubatta ise Humeyni ülkeye döndü ve Mehdi Bozargan’ı başbakanlığa atadı
Muhalefet lideri olan Humeyni’ye yönelik Şah tarafından,ölüm kararı alınmıştıFakat Şah Mehmet Humeyni’yi Ayetullah ilan etmiştir;Ayetullahların öldürülmesi yasaktırHumeyni sürgün edilirDini okullarda Şah’a karşı muhalefet başlar,Marksistler ve muhalifler Humeyniyi desteklemiştirHumeynini diğer başarı sebepleri zeki oluşu ve olaylara objektif yaklaşmasıdır
1 Nisan 1979’da refarandumla Cumhuriyet kurulduAralıkta ise %95 oyla İran Anayasası kabul eedildiAnayasa 177 maddeden oluşuyordu4 Kasım 1979’da Tahran ABD büyükelçiliğindeki 52 görevli humeyni yanlısı gençlerce rehin alındıOlayın nedeni ABD Büyükelçiliğindeki İran’a ait gizli belgeleri ele geçirmektirBaşbakan Bazergan istifa etmiştirOcak 1980’de ise Humeyni desteğini alan Abdülhasan Beni Sedr cumhurbaşkanı olmuştur52 rehine ise 444 gün sonra serbest kalmıştır
1981’de Beni Sadr’ın azlinden sonra Muhammed Ali Recai oyların %80’ini alarak cumhurbaşkanı olduRecai 30 Ağustos 1981’de Halkın Mücahitleri Örgütünün düzenlediği suikast sonrası öldürüldüBunudan sonra Hamoney cumhurbaşkanı seçilmiştir1980’de başlayıp 1988’de biten İran-Irak Savaşının ardından 3 Haziran 1989’da Humeyni ölmuş ve 2 dönem görevde kalan Hamoney rehber seçilmiştirArdından meclis başkanlığı yapmış olan Rafsancani cumhurbaşkanlığına seçilmiştir1997 Mayısında ise bağımsız aday Hatemi cumhurbaşkanı seçilmiştir(%89 oyla)

İRAN SİYASAL SİSTEMİ

GİRİŞ:
İran siyasal sistemi totaliter sistemdirİslam dinine hem kamusal hemde özel alanı belirleme gücü verilmiştirİran siyasal sisteminin bütün erklerinin içeriği,işlevi,yetkisi ve kalıcılığı İslam dini tarafından belirlendiği yasallaştırılmıştırİran siyasal sisteminin kurucuları,bu sistemi İslam dinini yürürlüğe sokmak için yapılandırdıklarını söylemektedirlerİran siyasal sisteminin bir diğer özelliği,İslamı sadece kamusal alanda egemen kılmak değil,hayatın bütün alanında yürürlüğe sokmaktırHalkı sürekli bu ideoloji çerçevesinde motive etmeye çalışmışlardır
İRAN ANAYASASIN’DA BELİRLENEN SİYASAL SİSTEM
İran Anayasası’nın İslam devriminden sonra 15 Kasım 1979’da çalışmaları bitmiş ve Anayasa aynı yılın Aralık ayında kamuoyuna sunulmuşturOylama sonucu %99,5 oranda “evet” çıkmıştır1989’da Humeyni’nin ölümünden sonra İran Anayasası yeniden gözden geçirilmiştirAnayasa 177 maddeden oluşmaktadır
1 - Velayete Fakih
Velayete Fakih kuramı 1960’larda Humeyni tarafından ortaya atıldıKuram Şia mezhebinin ideolojik temelleri üzerine kurulmuşturHumeyni Velayete Fakih kuramı vasıtasıyla Şia mezhebinin siyasal sistem örneğini gerçekleştirmiştirBu kuram Şia mezhebinin “imamet” kuramının devamı olarak belirtilmiştirŞiaya göre İmamet kurumu Kur’an’da belirtilmiştirPeygamberin ölümünden sonra müslümanları yönetmek İmamların hakkı ve sorumluluğundadırYönetim İmamların iktidarda olması veya onların onayı ile meşruiyet kazanmaktadır
Velayete Fakih kuramını 1960 yıllarında Irak’ın önemli kentlerinden Necef kentinde Humeyni,din derslerinde ortaya koymuşturPeygamberler ve imamlara özgü “velayet” (Mutlak otorite) fakihler için de geçerlidir1979’da İran devrimi gerçekleştiğinde Humeyni Velayete Fakihi İran Anayasası’na aldırdı
İran Anayasasının 5 Maddesine göre “12 İmam gaybeti nedeniyle iktidar ve imamet adil,takva sahibi,zamanın icaplarını bilen,gözüpek,becerikli,tedbirli fakihin ühdesindedir”İran siyasal sisteminde Velayete Fakih lider konumundadır ve bu lider halk tarafından seçilmelidir57 maddeye göre “İran İslam Cumhuriyeti’nde egemenlik güçleri:yasama gücü,yürütme gücü,yargı gücü Velayete Fakih denetimindedirVelayete Fakih Kurumunun görev ve yetkileri:
** İslam Cumhuriyeti’nin genel politikalarını belirlemek,bu Maslahat Konseyi de danışmadan sonra yapılır
** Alınan genel kararların sağlam yürürlüğe girmesini denetlemek
** Referandum ilan etmek
** Silahlı kuvvetlerin genel komutanı
** Savaş ve barış ilan etmek ve güçlerin seferberliği
** Gözetici Konsey’in Fakih üyelerini atamak
** Ülkenin en yüksek yargı makamını atamak
** Genelkurmay başkanın atanması ve azli
** Devrim Muhafızları Genel Komutanını ataması ve azli
** Milli Savunma Yüksek Konsey kurulması
** Silahlı Kuvvetlerin en üst düzey komutanlarını belirlemek
** Milli Savunma Yüksek Konseyi önerisi
** Seçilmiş ve henüz göreve başlamamış cumhurbaşkanının onaylanması
** Meclisin siyasi yetersizlik vermesindeen sonra cumhurbaşkanını azletmek
** Radyo-Televizyon kurumu Velayete Fakih’e bağlıdır
** Yasama,yürütme ve yargı güçleri arasındaki sorunları çözmek
** Maslahat Konsey üyelerini belirlemek

Cuma Namazı İmamı kurumu da Velayete Fakih’e bağlıdırCuma Namazı İmamları kentin idari ve siyasi sorumluluklarından fazla güce sahiptirVelayete Fakih’e bağlı olan kurumlar:
1 – Yoksullar ve Gaziler Vakfı(Bonyade Canbazan ve Mostezefin)
2 – Şehitler Vakfı(BonaydE Şehid)
3 – İmdad Komitesi(Komiteye Emdad)
4 – 15 Hurdad Vakfı(Bonyade Panezdehe Gordad
Devrimden sonra 1989’a kadar Humeyni Velayete Fakih görevini üstlenmiştir
2 - Cumhurbaşkanı
Saltanat sistemi ile yönetilen İran’da 1979 İslam devriminden sonra cumhuriyet sistemine geçildiAnayasaya göre rehberlik makamından sonra cumhurbaşkanı ülkenin en yüksek resmi makamıdırAnayasayı yürütme,üç gücün ilişkilerini düzenleme,yürütme gücüne başkanlık etme(doğrudan doğruya rehberlik makamına bağlı konular dışında) onundurCumhurbaşkanlığı süresi 4 yıldır,ardı ardına seçilebilme vardırCumhurbaşkanı halkın oyuyla seçilirAnayasaya göre cumhurbaşkanı “İran asıllı,İran vatandaşı,tedbirli,iradeci,güvenilir,takva sahibi,İran İslam Cumhuriyeti’nin ve ülkenin temel ilkelerine inançlı” olmalıdırCumhurbaşkanını Gözetici Konsey ve dini lider onaylamaktadırSeçilmek yeterli değildir,azledilebilirler1981 yılında yaşanmıştırCumhurbaşkanı 3 erk arasında dengeyi sağlar ve yürütme görevini yaparYargı sorumluluğu dini lidere aittirBakanlar kurulu cumhurbaşkanına bağlı olmasına rağmen gerçekte sorumlulukları dini lidere karşıdır
1979 İran İslam Devrimi’nden sonra Abdullah Benisadr cumhurbaşkanı olmuşturTahranda ilahiyat,Pariste iktisat okumuş,Humeyni’ye yakın olmuşturBabası molladırCumhuri İslam partisi ve Devrim Konseyi ile sorun yaşayan Benisadr 1981’de görevden azledilmiştirFransa’ya kaçmış ve İslam Devrimi gazetesini çıkarmaya başlamıştır
1981’de Benisadrdan sonra göreve Muhammed Ali Recaiy gelmiştirGençliğinde işportacılık yapan yoksul bir kişidirHalkın Mücahitleri örgütü ile ilgisi olduğu söylenmektedir1981’de başbakanlık bürosuna Halkın Mücahitleri tarafından atılan bomba ile öldürülmüştür
1981’de Recaiy’in ölümünden sonra,günümüzde Velayet Fakih olan Seyid Ali Hamaney cumhurbaşkanı seçilmiştirHumeyni’nin öğrencisidir
İran’da yasama gücü meclise aittirBakanlar ve cumhurbaşkanı meclise karşı sorumludurMeclisin 290 üyesi vardırBu nüfusa göre artabilirMeclis üyeleri 4 yılda bir seçilir
Başbakanlık sistemi 1988 yılında kaldırılır ve başkanlık sistemi getirilmiştirHumayni ölmüş,Hamaney dini lider olmuş,Rafsancani cumhurbaşkanı olmuş ve başbakanlık kaldırılmıştırCumhurbaşkanının yetkileri artmıştırVelayete Fakih güçlenmiştir
3 – Gözetici Konsey
Bir denetleme kurumu olarak anayasada belirtilmiştirGörevi mecliste alınan kararların dine uygun olup olmadığını belirlemektir12 kişiden oluşurŞu şekilde kurulur:
1- Zamanın icaplarına ve günün sorunlarına vakıf ve adil fakihlerden altı kişi (bunların seçimirehber ve rehberlik şurasına aittir)
2- Diğer altı kişi ise hukukun çeşitli alanlarından olup Yüksek Yargı Konseyi tarafından meclisin onayına sunulur,sonra konsey üyeliğine dahil edilirlerMeclis tüm kararları Gözetici Konseye göndermelidirKonsey kararını 10 gün içerisinde verir,aksi halde karar kabul edilmiş sayılırİslama aykırılık kararı için fakihlerin çoğunluğu,anayasaya aykırı bulunması için ise tüm üyelerin çoğunluğu gerekirGözetici Konsey Cumhurbaşkanı seçimini,meclis seçimlerini,halkın oyuna ve görüşüne başvurmayı denetleme yetkisine sahiptirYani Cumhurbaşkanı ve milletvekili adaylarının seçimlere katılıp katılmayacağına karar verir
4 – Maslahat Konseyi
1997 ‘de Humeyni’nin fermanı ile kurulduAmacı siyasal güçler arasındaki anlaşmazlığı ortadan kaldırmaktırMaslahat Konseyi meclis ile Gözetici Konsey arasındaki anlaşmazlıkta karar verirYasaya göre Maslahat Konseyi başkanı cumhurbaşkanı olmalıdır,ancak 1997’de Hatemi cumhurbaşkanı olunca Rafsancani görevi ona bırakmadı ve Maslahat Konseyini kendisi yapmaktadırÜye sayısı değişmekte ve dini lider tarafından atanmaktadır
5 – Milli Güvenlik Konseyi
Amacı İslam devrimini korumak,milli menfaatleri temin etmek,ülkenin toprak bütünlüğünü ve milli egemenliğini sağlamaktırGörevleri
1- Dini lider tarafından belirlenmiş genel politikalar çerçevesinde ülkenin güvenlik ve savunma politikasını belirlemek,
2- Siyasi, istihbarati,toplumsal,kültürel ve iktisadi çalışmaları ülke güvenlik politikalarına uydurmak
3- Dış ve iç tehditlere karşı ülkenin maddi ve manevi olanaklarından yararlanmak

İRAN YARGI SİSTEMİ
Yargı sistemi İslam üzerine kurulmuşturYargının başı dini lider tarafından atanmakta ve denetiminde çalışmaktadırYargı Erki Başkanın görevi mahkeme teşkilatları kurmak,İslama uygun yasa tasarıları hazırlamak ve hakimler görevlendirmektir5 yıl için seçilirİran’da yargı yürütmeden bağımsız ve dini lider denetimindedir
Diğer bir yargı kurumu Ülke Yüksek DivanıdırMahkemelerde kanunların sağlıklı uygulanması,yargıda birlik sağlanması ve Yüksek Yargı Konseyinin verdiği görevleri yerine getirmekle görevlidirAyrıca İran’da Halk mahkemeleri,devrim mahkemeleri,özel dini mahkemeler ve basın mahkemeleri vardır
İRAN’DA SİYASAL PARTİLER
Anayasaya göre şu şartlarda parti kurulabilir:
1- Ülkenin bağımsızlığını zedelemeyecek,
2- Ülke menfaatlerine aykırı davranışlar yapmayacak ve yabancılarla,elçiliklerle ilişkileri olmayacak
3- Yabancılardan maddi destek almayacak,
4- Diğerlerinin meşru özgürlüğünü engellemeyecek,
5- İslam ilkelerini ihlal etmeyecek,
6- Silah taşımayacak
Bütün oluşumlar İçişleri Bakanlığından onay almak zorundadırŞubat 2000 itibariyle 112 parti vardırEn önemlileri:Mücadeleci Mollalar Topluluğu,Birleşik İslami Topluluğu,İran İslami Katılım Cephesi,İslam Devrimi Mücahitleri Örgütü