Makineler Ve Duygular - Bertrand Russel

Sorgulayan Denemeler; Makineler ve Duygular

Bertrand Russel

Makineler mi duyguları yoksa duygular mı makineleri yok edecek? Bu soru uzun zaman önce Samuel Butler tarafından Erewhon'da ortaya atılmış ve makine imparatorluğunun büyümesiyle de gittikçe daha güncel bir hal almıştır İlk bakışta makineler ile duygular arasında neden bir karşıtlık olması gerektiği sorusunun yanıtı açık değildir Her normal erkek çocuk makinelere bayılır; büyüyüp güçlendikçe de onları daha çok sever Japonlar gibi uzun ve yetkin bir sanat geleneğine sahip uluslar ilk karşılaştıklarında Batı'nın mekanik yöntemlerinin büyüsüne kapılır ve bizleri olabildiğince çabuk taklit etmeye can atarlar Eğitim görmüş ve dünyayı dolaşmış bir Asyalıyı hiçbir şey "Doğu'nun bilgeliği"nden ya da Asya uygarlığının geleneksel erdeminden söz edilmesi kadar sinirlendiremez; kendini oyuncak otomobiller yerine bebeklerle oynaması istenmiş bir erkek çocuk gibi hisseder Ve her erkek çocuk gibi oyuncak otomobil yerine gerçeğini ister ezilebileceğini hiç düşünmeden

Makineler henüz yeniyken birkaç şair ve estetikçiyi saymazsak Batı'da da aynı coşku vardı Ondokuzuncu yüzyıl kendini daha çok mekanik ilerleme nedeniyle öncekilerden daha üstün sayardı Peacock (Thomas Love Peacock (1785-1866): İngiliz şair ve romancı (ÇN)) gençliğinde "buhar beyinli toplum" ile alay eder; çünkü kendisi bir yazın adamıdır ve ona göre uygarlığı Grek ve Romalı yazarlar temsil ederler Ancak o dönemde yaygın olan eğilimlerden uzak olduğunun da farkındadır Doğaya dönüşleri ile Rousseau'nun (Jean Jacques Rousseau (1712-1778): Fransız yazar filozof ve toplum teorisyeni (ÇN) müritleri Ortaçağlılıkları ile Göl Şairleri (Göl Şairleri: İngiltere'de Göller Bölgesi'nde yaşamış İngiliz şairleri Wordsworth (1770-1850) Coleridge (1772-1834) ve Southey (1774-1843) (ÇN)) News from Nowhere (Olmayan Ülkeden Haberler) (zamanın hep haziran olduğu ve herkesin harman kaldırdığı bir ülke) kitabı ile William Morris: (William Morris (1834-1896): İngiliz şair ressam ve sosyalist (ÇN) bunların hepsi tümüyle duygusal ve tepkisel olan bir çıkışı temsil ederler Makinelere karşı duygusal olmayan rasyonel bir karşıtlığı ilk ortaya koyan Samuel Butler olmuştur Ancak bu onun için belki de bir jeu d'esprit'den (kelime oyunundan) başka bir şey değildi -bunun köklü bir kanı olmadığı kesindir Onun gününden bugüne en çok makineleşmiş uluslardan çok kişi Erewhon-vari' bir görüşü içtenlikle benimseme eğilimindedir; yani bu görüş uygulanmakta olan sanayi yöntemlerine karşı olanların tavırlarında açık veya kapalı şekilde kendini gösterir

Makinelere tapılır çünkü güzeldirler; değer verilir çünkü güç sağlarlar; onlardan nefret edilir çünkü çok çirkindirler; onlardan tiksinilir çünkü kölelik getirirler Bu tutumlardan birinin "doğru" ötekinin "yanlış" olduğunu düşünmeyelim Bu insanların kafası olduğu doğrudur ama ayakları olduğu yanlıştır demeye benzer; gerçi Lilliputluların bu soruyu Gulliver hakkında tartıştıkların kolayca düşleyebiliriz Bir makine Binbir Gece Masallarındaki Cin gibidir; sahibi için güzel ve yararlı; düşmanları için çirkin ve tehlikeli Ancak günümüzde hiç bir şeyin kendisini bu denli belirgin bir yalınlıkla göstermesine izin verilmez Makine sahibinin ondan uzakta oturduğu gürültüsünü işitmediği gözleri rahatsız eden atık yığınlarını görmediği zararlı dumanlarını koklamadığı doğrudur; eğer makineyi görmüşse o da çalıştırılmaya başlamadan önce çıkardığı toz ve sıcaktan rahatsız olmasına gerek kalmadan gücü ya da bir saat gibi işlemesini gururla seyrettiği zamandır Makineye onunla yaşayıp onunla çalışanların görüş açısından bakması istenirse de cevabı hazırdır Makinenin çalışması sayesinde bu insanların büyük dedelerinden daha fazla -çoğu zaman çok çok daha fazla- şey satın alabildiklerine dikkat çekebilir Öyleyse hemen herkesçe yapılan bir varsayımı kabul edersek büyük dedelerinden daha mutludurlar

Bu varsayıma göre insanları mutlu eden maddi şeylere sahip olmaktır İki odası iki yatağı ve iki ekmeği olan bir kişinin bir odası bir yatağı ve bir ekmeği olan kişiden iki kat mutlu olduğu; kısacası mutluluğun gelirle orantılı olduğu düşünülmektedir Bazı kişiler her zaman da tam içtenlikle olmadan din ve ahlak adına bu fikre karşı çıkar; ama vaazlarının dokunaklılığı sayesinde gelirleri artarsa ona da sevinirler Benim karşı çıkmak istemem din ya da ahlak bakımından değil psikoloji ve yaşamın gözlemlenmesi açısındandır

Eğer mutluluk gelirle orantılı ise makinenin üstünlüğü kuşku götürmez; değil ise sorunun tümüyle irdelenmesi gerekir İnsanların fiziksel gereksinimleri ayrıca bir de duyguları vardır Fiziksel gereksinimler karşılanmamışsa onlar önceliklidir; ama eğer karşılanmışlarsa bir insanın mutlu ya da mutsuz olmasını saptamada gereksinimlerle bağlantısı olmayan duygular önem kazanır Bugünkü sanayi toplumlarında zorunlu fiziksel gereksinimleri karşılanmamış pek çok kadın erkek ve çocuk vardır; onlar bakımından mutluluğun ilk koşulunun gelir artışı olduğunu inkar etmiyorum Ancak öyle kimseler azınlıktadırlar; hepsinin yaşamsal gereksinimlerini

sağlamak da zor değildir Ben onlar hakkında değil yaşamlarını sürdürmek için gerekenden fazlasına sahip olanlar -sadece çok fazlasına değil aynı zamanda biraz fazlasına sahip olanlar- hakkında konuşmak istiyorum

Hemen hepimiz gelirimizi artırmayı gerçekte neden isteriz? İsteklerimiz ilk bakışta maddi şeyler gibi görünebilir Gerçekte ise bunları daha çok komşularımızı etkilemek için isteriz Daha iyi bir mahallede daha büyük bir eve taşınan bir adam karısını "daha iyi" insanların ziyaret edeceğini; eski ve yoksul komşularla ilişkilerin artık kesilebileceğini düşünür Oğlunu iyi bir okula ya da pahalı bir üniversiteye gönderdiğinde ödediği yüksek harçlara karşılık kazanılacak sosyal saygınlığı düşünerek kendini teselli eder

Amerika'da olsun Avrupa'da olsun bütün büyük şehirlerde bazı mahallelerdeki evler sadece kibar insanlar arasında revaçta oldukları için öteki mahallelerdeki aynı nitelikleri taşıyan evlerden daha pahalıdır En güçlü tutkularımızdan biri de başkalarının takdir ve saygısını kazanma arzusudur Bugünlerde takdir ve saygı zengin görünen insanlara karşı duyulmaktadır İnsanların zengin olmak istemelerinin başlıca nedeni budur Paraları ile satın aldıkları mallar ikinci dereceden önem taşır Örneğin bir resmi ötekinden ayırdedemeyen ve uzmanlar yardımıyla eski ustaların bir galeri dolusu resmini toplamış olan bir milyoneri ele alalım Aldığı yegane zevk başkalarının onların kaça mal olduğunu bilmesidir Halbuki dergilerin Noel sayılarındaki dokunaklı posterlerden daha dolaysız ve daha çok zevk alabilir; ancak o yolla egosu için aynı doyumu elde edemez

Bütün bunlar başka türlü de olabilir; birçok toplumda olmuştur da Aristokratik dönemlerde insanlara soylarına bakarak değer biçilirdi Tuhaf gelebilir ama Paris'te bazı çevrelerde insanlar resim ve edebiyat alanlarındaki yetkinlikleri nedeniyle değerli görülürler Bir Alman üniver sitesinde insan bilgisinden dolayı takdir edilir Hindistan da ermişlik Çin de bilgelik saygınlık uyandırır Bu değişik örneklerin incelenmesi tanımızın doğru olduğunu gösteriyor; çünkü hepsinde insanların büyük bir yüzdesi yaşamlarını sürdürecek ölçüde sahip olduklarında paraya karşı ilgisizdirler Ancak onlar da çevrelerinde saygınlıklarını sağlayacak meziyetlere sahip olmayı yürekten arzu ederler

Bu örneklerin önemi günümüzdeki zenginlik özleminin insan doğasından gelmemesinde çeşitli sosyal kuruluşlarca ortadan kaldırılabilir olmasında yatar Yasa gereği hepimizin geliri aynı olsaydı komşularımızdan üstün olmanın başka yollarını arardık; maddi şeylere sahiplenmeye olan şimdiki şiddetli arzularımızın çoğu da son bulurdu Bu arzular rekabet niteliği taşıdıklarından rakibimize üstünlük sağladığımız zaman bize mutluluk ona da aynı ölçüde acı verir Gelirlerde yapılacak genel bir artış rekabet açısından bir avantaj sağlamaz; bu yüzden de rekabetten kaynaklanan bir mutluluk vermez Kuşkusuz satın alınan şeyleri kullanmaktan bir ölçüde zevk de alınır; ancak gördüğümüz gibi bu zenginliği isteme nedenimizin önemsiz bir bölümüdür Arzumuz rekabete dayalı olduğu sürece zenginliğin artması ister genel olarak ister belli konularda sonuçta insan mutluluğunu artırmaz -Makinelerin mutluluğu artırdığını savunacaksak yukarıdaki nedenlerden dolayı makinelerin getirdiği maddi refah artışı mutlak yoksulluğu önlemede kullanıldıkları durumlar dışında önemli bir etken değildir Yoksulluğu gidermek için kullanılmalarını gerektiren zorunlu bir neden de yoktur

Nüfusun durağan olması halinde yoksulluk makine olmadan da önlenebilir; Fransa bunun bir örneğidir; orada Amerika'dan İngiltere'den ve savaş öncesi Almanya'sından çok daha az makine olduğu halde yoksulluk çok azdır Tersine makinenin çok olduğu bir yerde yoksulluk da çok olabilir

Bunun da örnekleri yüz yıl kadar öncesi İngilteresinin sanayi bölgeleri ile bugünkü Japonya'dır Yoksulluğun önlenmesi makineye değil başka etkenlere bağlıdır -kısmen nüfus yoğunluğuna kısmen de siyasal koşullara Serveti artırmanın yoksulluğu önleme dışında fazla bir değeri yoktur

Makineler bizi insan mutluluğunun önemli ögeleri olan iki şeyden doğal davranma rahatlığından ve çeşitlilikten yoksun bırakır Makinelerin kendilerine özgü bir işleyişleri ve kendilerine özgü vazgeçilmez istemleri vardır: pahalı bir fabrikası olan bir kimse onu sürekli çalıştırmak durumundadır Duygular açısından makinenin yarattığı en büyük sıkıntı onun düzenliliğidir Ve doğaldır ki makineler açısından da duygularda bulunan en büyük kusur tersine düzensiz olmalarıdır Kendilerini "ciddi" sayan kişilerin düşüncelerine makineler egemen olduğundan bu kişilerin bir insan hakkında dile getirecekleri en büyük övgü onun makine gibi olması; yani güvenilir dakik kesin olmasıdır Artık "düzensiz" bir yaşam kötü bir yaşamla eş anlamlı olmuştur Bergson'un felsefesi bu görüşe karşı bir protestoydu; entellektüel açıdan çok sağlam olmamakla beraber sanırım insanların gittikçe daha çok makineye dönüştürülmelerine karşı duyulan sağlıklı bir endişeden esinlenmişti

Yaşamımızda makineleşmenin egemenliğine karşı içgüdülerimizin şimdiye kadar gösterdiği başkaldırı talihsiz bir doğrultuya yönelmiştir İnsanlar toplum halinde yaşamaya başladığından bu yana savaş dürtüsü her zaman var olmuştur Ancak bu geçmişte günümüzdeki kadar yoğun ve kahredici değildi Onsekizinci yüzyılda İngiltere ve Fransa dünya egemenliğini elde etmek için sayısız savaşlara girdiler; ancak birbirlerini hep sevip saydılar Esir subaylar kendilerini esir alanların sosyal yaşantılarına katıldı; ziyafetlerde onur konukları oldular

1665'te Hollanda ile yaptığımız savaşın başlarında Afrika'dan gelen bir kişi Hollandalıların orada yaptıkları zulmü anlatmıştı Biz -İngilizler bu hikayenin düzmece olduğuna kendimizi inandırdık; adamı cezalandırdık ve Hollandalıların yalanlamasını yayınladık Son savaşta olsaydı o adama şövalyelik verir söylediklerinin doğruluğuna kuşkuyla bakanları da hapse atardık Modern savaşlarda vahşetin artması üç yönden makinelerin etkisine bağlanabilir İlk olarak daha büyük ordular kurulmasına olanak sağlarlar İkinci olarak insanların daha alt düzey duygularına hitabeden ucuz yayınları kolaylaştırırlar Üçüncü olarak -bizi ilgilendiren de bu noktadır- insan doğasının derinlerinde yatan içinden geldiği gibi ve kuralsız yaşamak isteyen yönünü baskı altında tutarlar; Bu belirsiz bir huzursuzluğa yolaçar; bu huzursuzluktan kurtulmanın olası yolu olarak da akıllara savaş fikri gelir

Son savaş gibi büyük bir kargaşayı yalnızca politikacıların makineleşmesine yüklemek yanlış olur Belki Rusya için böyle bir açıklama yerinde olabilir Rusya'nın isteksiz savaşmasının ve barışı sağlamak için devrim yapmasının bir nedeni de budur Ancak İngiltere Almanya ve Amerika Birleşik Devletleri'ndeki yaygın savaş arzusunun -1917'de- önünde hiçbir hükümet duramazdı Bu tür bir genel isteğin içgüdüsel bir temeli olmalıdır ve ben şahsen günümüzdeki savaş yanlısı güdülerin artmasının modern yaşamdaki düzenlilik monotonluk ve güdümlü yaşamanın yolaçtığı -genellikle bilinç-dışı- hoşnutsuzluktan kaynaklandığına inanıyorum

Bu duruma makineleri yok ederek çare bulamayacağımız açıktır Böyle bir yöntem tepkisel olur ve uygulama olanağı hiç yoktur Günümüzde makineleşmenin beraberinde gelen sakıncaları önlemenin tek yolu çalışma aralarında heyecan verici uğraşlar için olanak sağlayarak monotonluğu kırmaktır Alplere tırmanma yoluyla yaşamlarını tehlikeye atma olanağı bulsalar çoğu insanın savaş özlemi de yok olur Tanımak mutluluğuna eriştiğim en gayretli ve yetenekli barış gönüllülerinden biri yazlarını Alplerin en tehlikeli doruklarına tırmanarak geçirmeyi adet edinmişti Eğer çalışan herkese yılda bir aylık zaman vererek kendi arzusu doğrultusunda uçak kullanmak öğretilse; veya Büyük Sahra'da zümrüt aramaya yöneltilse; ya da kendi insiyatifini

kullanacağı herhangi başka bir tehlikeli ve heyecan verici uğraşa olanak sağlansa yaygın savaş arzusu sadece kadınlarla ve eli ayağı tutmayanlarla sınırlı kalır Bu kişileri de barışçıl yapacak bir yöntem bilmediğimi itiraf ederim; fakat eğer işi ciddiyetle ele alırsa bilimsel psikolojinin bir yöntem bulacağından eminim

Makineler yaşam tarzımızı değiştirmiştir ama içgüdülerimizi değil Bunun sonucunda uyum bozukluğu yaşanmaktadır Duygu ve içgüdü psikolojisi henüz bebeklik evresinde Psikanalizle bir başlanıç yapılmış bulunuyor; ancak bu sadece bir başlangıç Psikanalizden öğrendiklerimize göre şu gerçeği kabul edebiliriz ki insanların hareketlerinde yöneldikleri amaçlar bilinçli olarak seçtikleri amaçlar değildir; bu bütünüyle irrasyonel birtakım fikirleri de beraberinde getirir ve insanlara neden öyle yaptıklarının farkında olmaksızın bu amaçların peşinden gitme olanağı verir Ancak geleneksel psikanaliz çok çeşitli olan ve kişiden kişiye değişen bilinç-dışı

amaçlarımızı gereğinden çok basitleştirmiştir

Yakın zamanda sosyal ve siyasal olguların bu bakış açısından anlaşılması; böylece de insan doğasına ışık tutması umulur Anarşik güdülerimizle başetmek için istem kullanmak ve zararlı eylemlere dış yasaklar koymak elverişli yöntemler değildirler Elverişsiz olmalarının nedeni de bu güdülerin Ortaçağ efsanelerindeki Şeytan kadar çok kılığa girebilmeleri ve bu kılıklardan bazılarının en aklı başında olanları bile yanıltmasıdır Elverişli olacak tek yöntem önce içgüdüsel doğamızın gereksinimlerini saptamak; sonra da onları karşılamanın en zararsız yolunu aramaktır Makinelerin en çok engellediği şey içten geldiği gibi davranmak olduğuna göre yapılabilecek tek şey fırsat sağlamaktır; fırsatı değerlendirmek de kişinin isteğine bırakılmalıdır Bu kuşkusuz bir hayli masraf gerektirir; ama bu bedel bir savaşın giderleriyle kıyaslanamaz Bilim fiziksel dünyanın yasalarını kavramakta harikalar yaratmıştır; ama şimdiye kadar kendi doğamızı yıldızların ve elektronların doğasına kıyasla çok daha az anlamış bulunuyoruz Bilim insanın doğasını anlamayı öğrendiğinde makinelerin ve fiziksel bilimlerin yaratamadığı mutluluğu yaşamımıza getirebilir

Çeviri: Nermin Arık