Buzul Çeşitleri-Buzul Biriktirme Şekiller-Buzul Çağlar

BUZULLAR

Kutup bölgeleri ile yüksek dağların üst kısımlarında bütün yıl hiç erimeden kalan karlara Toktağan kar (daimi) denir Enlemin etkisiyle toktağan kar sınırı Ekvatordan Kutuplara doğru azalır

Bugün dünyanın yaklaşık %10 ‘u (15 milyon km2 si) buzullarla kaplıdır Buzulların etki alanı daha çok kutuplara yakın yerlerdir

Buzul Çeşitleri

1 Sirk Buzulu :Yüksek dağlık alanlardaki küçük çukurlukları dolduran buzullardır Yurdumuzda bazı yüksek dağlık bölgelerde vardır Ör: Cilo Sat, Ağrı, Tendürek, Süphan , Kaçkar, Erciyes, Beydağları, Geyik Dağları, Bolkar , Binboğa dağları gibi

2 Vadi Buzulu: Buzul aşındırması ile oluşan vadilerin içini dolduran buzullardır Ör: Cilo dağında olduğu gibi

3 Örtü Buzulu: Kutup bölgelerinde görülür Antartika ve Grönland’da olduğu gibi Kutup bölgelerinde denizde yüzen buz dağlarına Aysberg denir

4 Takke Buzulu: volkan dağlarının üst kısmında oluşan buzullardır Ör: Ağrı dağında olduğu gibi

Buzul aşındırması şunlara bağlıdır

1 Buzulun kalınlığına: Kalınlık fazla ise aşındırma oyma şeklinde , az ise törpüleme şeklinde olur

2 Yatak Eğimine: Yatak eğimi fazla ise aşındırma törpüleme şeklinde , az ise oyma şeklindedir

3 Kayaların Özelliğine: Zemin sert kayalardan oluşmuş ise aşındırma törpüleme şeklinde , yumuşak ise oyma şeklinde olur

Buzul Aşınım Şekilleri

1 Buzul Vadisi: Buzul aşındırması sonucu oluşan “U” şeklindeki vadilerdir Akarsu vadilerine göre boyları kısadır ve sürekli iniş göstermezler (inişli –çıkışlıdır)

2 Hörgüç Kaya: Farklı aşınma sonucu oluşan ve deve hörgücüne benzeyen kayalardır

3 Sirk (buz yalağı) çukurluğu: Dağların üst kısmında aşındırma ile oluşan küçük çukurlukladır

Buzul Biriktirme Şekilleri

1 Moren setti: Buzulların aşındırarak taşıdığı kum çakıl gibi maddelere moren denir Bunları eridiği yerde biriktirmesi ile oluşan sette denir

2 Drumlin: Buzul biriktirmesi ile oluşan alçak tepelere denir

3 Sander Ovası: Buzulların eridiği yerde ortaya çıkan akarsuların taşıdığı malzemeleri biriktirmesi ile oluşan düzlüklerdir

*** Türkiye’nin bugünkü yer şekillerinin oluşmasında en az etkili olan dış kuvvet buzullardır

Mevsim ortamalarındaki ısı yükselmesi en çarpıcı etkisini Antartika'da göstermeye devam ediyor En büyük buzulların kalınlığı son 10 yılda 45 metre azaldı

Bilim adamları, Antarktika'daki en büyük buzulların üçünün hızla inceldiğini ve son 10 yılda kalınlığın 45 metre azaldığını bildirdi
Amerikan Jeofizik Derneği'nin San Francisco'da dün yapılan toplantısına sunulan çalışmaya göre, 10 yıllık ölçüm değerlerine göre Batı Antarktika'daki üç büyük buzul toplam 157 kilometreküp eridi
Bunun da küresel deniz seviyesinin 004 santimetre yükseltebilecek büyüklükte olduğuna dikkat çekildi

Yeryüzünün en güneyde yer alan beşinci büyük kıtası Antarktika'nın hemen hemen tamamını, yeryüzündeki toplam buz hacminin yüzde 90'ına eşit olan 30 milyon kilometreküp buz örtüsü kaplıyor Verilerde, bu buz örtüsünün ortalama kalınlığı 2000 metre olarak geçiyor

Buzulların ağırlığı yer kabuğunu büküyor

15000 yıl önce çok büyük bir hızla erimeye başlayan buzullar, Kuzey Amerika ve Avrasya'daki dev akarsuları milyonlarca ton suyla besledi Buzulların inanılmaz ağırlığı, yer kabuğunun üzerinde -tıpkı yumuşak bir şiltenin üzerine konulmuş bir ağırlık gibi- bir çukurluk ve çukurluğun çevresinde bir hendek oluşturmuştu

Buzullardan eriyen sular bu hendeklerde hapsoluyordu Kuzey yarıkürede, güneydeki bölgeler kuzeye oranla daha sıcak olduğu için, dev buzulların önce güney uçları erimeye başladı Buzullar eriyerek kuzeye doğru geri çekildikçe, buzulların güney sınırındaki hendek kuzeye doğru ilerliyordu Bu hendek yüzünden buzullardan eriyen sular güneye doğru değil; buzula paralel olarak batıya, Kuzey Denizi'ne doğru akmaya başladı Okyanusların seviyesi hızla yükseliyordu Ama MÖ 13000 yılına gelindiğinde Karadeniz'e buzullardan gelen sular artık ulaşamıyordu

Karadeniz: Çölün ortasındaki vaha

12500 yıl önce, Avrupa'ya binyıl sürecek yeni bir buzul çağı iklimi hakim oldu Sıcaklık düştü; batı Asya'da, Avrupa'da ve Afrika'da yağışlar azaldı Afrika ile Anadolu'daki göller buharlaştı Karadeniz'de yağış azaldı Kuzeydeki akarsularla da bağlantısı kesildiği için Karadeniz Gölü'nün su seviyesi hızla düşmeye başladı Bir süre sonra su seviyesi, Karadeniz'den Akdeniz'e tatlı su akışını sağlayan Sakarya Boğazı'nın altına düştü Göl daralmaya başladı; eskiden gölün altında kalan kıyı bölgeleri, içinde barındırdıkları canlılarla birlikte şimdi kızgın güneşin altında kavruluyordu Toprak çatladı Şimdi kıyı şeridi boyunca yeni akarsu vadileri oluşuyordu Akarsular getirdikleri alüvyonlarla yeni deltalar meydana getirdi Bölge, insanlar için yeniden yaşanabilir bir duruma geldi

O dönemde Yakın Doğu'daki insanlar yerleşik bir düzene geçmişlerdi: sabit köylerde yaşıyor, aynı bölgelerde avlanıyor ve balık tutuyorlardı Meyve ile yemiş, hatta daha sonra ekip biçmeyi öğrenecekleri yabani buğday ve arpa topluyorlardı Ancak tüm dünyada hüküm sürmeye başlayan buzul çağına bağlı soğuk ve kurak iklim yüzünden, tüm bu kaynaklarını bir anda kaybettiler Ukrayna ve güney Rusya'nın ovaları yarı çöl haline geldi Böylece kabileler, suyun bol olduğu Karadeniz gibi verimli vahalara göç etti Buradaki deltalarda, akarsu taraçalarında, lagünlerin kıyılarında tohum ekmeyi öğrenerek tarımın ilk adımlarını attılar Karadeniz Gölü'nün çevresindeki insanlar birbirleriyle yiyecek, eşya ve fikir alışverişinde bulunmaya başladı

11400 yıl önce buzul çağına bağlı kurak iklim sona erdi İnsanlar bu vahalardan başka bölgelere göç etmeye başladı Burada öğrendikleri ilk tarım deneyimlerini beraberlerinde götürdüler Anadolu'ya, Doğu Akdeniz'e ve kuzey Mezopotamya'ya; bereketli vadilere yayıldılar (Sağdaki resimde, Karadeniz ile Akdeniz'in son buzul çağından günümüze kadar olan ilişkisi ve suyun akış yönlerini görüyorsunuz)

Mini Buzul Çağı

MÖ 6200'de yalnızca kuzey yarıkürede hüküm süren minyatür bir Buzul Çağı ile dünyadaki bu huzurlu ortam yeniden bozuldu Avrupa'nın güneybatısına; Ukrayna ile güney Rusya'ya yeniden bir kuraklık dalgası yayıldı Anadolu'nun, güneydoğu Asya'nın ve güneydoğu Avrupa'nın akarsu ve gölleri hızla daralmaya başladı Anadolu'da ve Mezopotamya'da tarımla geçinen birçok köy terk edildi Şimdi çoğunluğu çiftçilikle uğraşan bu insanlar, Karadeniz'deki sulak bölgelere; buraya hâlâ akmakta olan birkaç akarsu vadisine geri döndüler

Karadeniz'in seviyesi hâlâ İstanbul Boğazı'nın altındaydı Karadeniz, çevresinden yalıtılmış bir göl halindeydi Karadeniz'in kıyılarına yerleşen insanlar, bu kez akarsu vadilerinde ve deltalarda ekip biçen çiftçilerdi Bu insanlar yeniden, gölün kıyısında yaşayan diğer insanlarla (bu kez küçük teknelerle) ticaret yapmaya başladı; obsidiyen, deri, çanak çömlek, şifalı otlar ve esanslar alıp satıyorlardı

Sonun başlangıcı

Bu mini buzul çağı MÖ 5800 civarında sona erdi Yağmur yağmaya, hava ısınmaya; iklim normale dönmeye başlayınca gölün kıyısında yaşayan insanların bir kısmı bölgeyi terk etti

MÖ 5600 yılında okyanus seviyesi, İstanbul Boğazı'nın 150 metre altında yer alan Karadeniz'e saldırmaya hazırlanırcasına yükselmişti Akdeniz'in suları İstanbul Boğazı'ndaki doğal toprak barajın üzerinden Karadeniz'e doğru sızmaya başladı Önce bir ırmak halinde akıyordu; daha sonra iyice kuvvetlendi Akdeniz'den gelen sular aktığı kanalı iyice kazıyordu Birkaç gün içerisinde bu küçücük ırmak, çevresindeki herşeyi yutan dev bir akarsu haline dönüşmüştü Boğaz'dan akan dev akarsu vadisini genişletip derinleştirdikçe daha da hızlı akmaya başladı Sonunda, İstanbul Boğazı'ndaki doğal baraj yıkıldı ve Akdeniz'in azgın suları 200 tane Niagara Şelalesi'nin taşıdığı kadar su miktarıyla Karadeniz'e boşalmaya başladı Karadeniz gölünün tatlı sularında yaşayan balıkların bir kısmı hızla ölüyordu Gölün seviyesi günde 15 santimetre yükseliyordu Akarsu vadileri ve deltalar hızla Akdeniz'den gelen suların altında kalıyordu

Gölün kıyısında yaşayan insanlar ekip biçtikleri toprakların sular altında kalışını dehşetle izliyorlardı Genç, yaşlı; çoluk çocuk yanlarına alabildikleri her şeyi alarak yüksek yerlere kaçmaya başladılar Tabii, göl kıyısında öğrendikleri tarım tekniklerini, yeni fikirleri ve teknolojileri de beraberlerinde götürdüler

Bir buzul yamacına tırmanırken Fagre, “Bu buzul eskiden daha yakındaydı” diyor Patikanın kenarındaki levha, Sperry Buzulu'nun kapladığı 325 hektarlık alanın 1901'den bu yana 120 hektara düştüğünü gösteriyor Soluklanmak için duran Fagre, “Aslında bu bilgi güncel değil” diyor “Artık bu alan 100 hektarın da altında”

Dünyanın her yanında, buz değişime uğruyor Kilimanjaro'nun ünlü karları 1912'den bu yana yüzde 80'in üzerinde eridi Garhwal'da (Himalaya) buzullar öylesine büyük bir hızla eriyor ki araştırmacılar Himalayalar'ın orta ve batı kesimlerindeki buzulların 2035'e kadar yok olacağına inanıyor Kuzey Kutbu'nda deniz buzu son 50 yılda büyük ölçüde inceldi ve son 30 yılda da kapladığı alan yaklaşık yüzde 10 azaldı NASA'nın düzenli aralıklarla yapılan lazer altimetre ölçümleri Grönland'ın buz örtüsünün küçüldüğünü gösteriyor Kuzey Yarıküre'de tatlı su buzları ilkbaharda çözülmeye 150 yıl öncesine göre 9 gün erken, sonbaharda donmaya ise 10 gün geç başlıyor Alaska'nın bazı kesimlerinde, permafrostun (donmuş toprak tabakası) erimesi nedeniyle yüzeyde neredeyse 5 metrelik çökme meydana geldi Kuzey Kutbu'ndan Peru'ya, İsviçre'den Endonezya'nın İrian Jaya buzullarına kadar çok büyük buzul alanları, dev buzdağları ve deniz buzları yok oluyor; hem de büyük bir hızla