Sitoplâzma Ve Hücre Organeller

1 SİTOPLÂZMA

Hücrede birçok hayatsal olayların gerçekleştiği yerdir Yarı kolloidal (yarı sıvı) bir yapı gösterir içinde organeller, su, proteinler, yağlar, karbonhidratlar, tuzlar, vitaminler, hormonlar ve çeşitli iyonlar bulunur

2 HÜCRE ORGANELLERİ

Hücrede metabolik olayları gerçekleştiren özel yapılara organel denir

1) Endoplâzmik retikulum: Hücre zarı ile çekirdek arasında uzanan ve hücreyi ağ gibi kaplamış kanalcık sistemidir Hayvan hücrelerine şekil verir Hücre içinde madde taşınması ve depolanması görevini yapar

Üzerinde ribozom olanlara granüllü, ribozom olmayanlara granülsüz ER adı verilir Protein sentezinin çok olduğu hücrelerde granüllü, yağ sentezinin çok olduğu hücrelerde granülsüz ER fazla oranda bulunur Ayrıca golgi ve lizozom organellerini oluşturabilirler ER hücre bölünmesinden önce eriyerek kaybolur, sonra yeniden oluşur

2) Golgi Aygıtı: Granülsüz ER?den oluşur Hücrelerin salgı ve paketlemesini sağlar Salgı yapan hücrelerde bol bulunur Örneğin; tükrük bezi ve süt bezlerinde olduğu gibi Ribozomda sentezlenen proteinler önce ER ye, sonra golgiye geçerek paketlenir

Hücre zarındaki glikolipid ve glikoproteinlere son şeklini verir Hücre çeperinin yapısına katılan selülozu üretir Lizozom organellerini oluşturur

3) Lizozom: Tek katlı zarla çevrilidir içinde sindirim enzimleri bulunur Endositozla alınan veya hücre içinde bulunan kompleks molekülleri sindirir

Hücrede yaşlanmış organelleri ve zararlı maddeleri yok eder Akyuvarlarda alınan mikropları parçalar

Herhangi bir sebepten dolayı, lizozomun zarı yırtılırsa, hücrenin kendi kendini sindirmesine neden olur, buna otoliz denir Dokulardaki yaşlı hücrelerin ortadan kalkması, çürümenin hızlanması, kurbağa embriyosunun kuyruğunun kopması, insan embriyosunun parmak arası perdelerin yırtılması otolizle gerçekleşir Bitki hücrelerinde bulunan lizozomlara fitolizozom denir

4) Ribozom: Protein sentezinin gerçekleştiği yerdir Çekirdekçikte üretilir Protein sentezlediği için, bütün canlı hücrelerde bulunur

Yapısında % 60 RNA ve % 40 protein bulunur iki alt birimden oluşmuştur Protein, enzim ve hormon sentezi olan hücrelerde çok bulunur Protein sentezi hızlı olan hücrelerde yan yana dizilerek polizomları oluştururlar

Bulunduğu yerler; Çekirdek dış zarı, Granüllü ER üzerinde, Mitokondri ve Kloroplast sıvısında ve Sitoplâzmada serbest halde

5) Sentrozom: Hayvan hücrelerinde bulunur Birbirine dik iki sentriolden oluşur Hücre bölüneceği zaman kendini eşler Zarsız olup etrafında yoğunlaşmış bir sıvı vardır Her bir sentriol 3?er tüpten meydana gelen 9 protein lifinden oluşmuştur

İnsanın çizgili kas hücrelerinde, nöron gövdesinde, olgun yumurta hücresinde bulunmaz

Hayvan hücrelerinde kromozom takımlarının kutuplara çekilmesini sağlayan iğ ipliklerini oluşturur Ayrıca sentrozom, sil ,kamçı ve sperm hücrelerinin kuyruklarının oluşumunda görev alır

6) Koful: Tek hücrelilerde boşaltım organelidir Çok hücrelilerde ise artık maddelerin, besinlerin veya fazla suyun depo edildiği yerdir ER?den, golgiden, hücre zarı ve çekirdek zarından oluşabilir Kofullar bitkilerde artık maddelerin depolanmasını ve turgor basıncının ayarlanmasında görev alır

Tatlı suda yaşayan tek hücrelilerde bulunan kontraktil kofullar fazla suyu dışarı atar Bu olayda enerji harcanır Kofular görevlerine göre isimlendirilir; besin kofulu, sindirim kofulu, boşaltım kofulu ve depo koful

Kofullar genç bitki hücrelerinde küçük, yaşlı hücrelerde ise büyük ve azdır Hatta bazen hücrenin içini tamamen doldurabilir Hayvan hücrelerinde ise kofullar az ve küçüktür

7) Mitokondri: Hücrede enerji (ATP) üretimini sağlayan merkezdir Sayısı hücrenin enerji ihtiyacına göre değişir Çizgili kas, sinir, kalp ve karaciğer hücrelerinde mitokondri fazladır

Dış zarı düzgün, iç zarı ise kıvrımlıdır Yani, iç zarı matrix içine doğru uzamıştır, böylece yüzey arttırılmıştır Bu uzantılara krista denir Mitokondri içindeki sıvıya matrix denir

Kendine ait DNA, RNA ve ribozomu vardır Gerektiğinde çoğalabilir iç zar üzerinde ETS taşır Gerektiği zaman bölünebilir, büyüyebilir ve kendisi için gerekli bazı proteinleri sentezleyebilir

O2?li solunum, hücre sitoplâzmasında başlayıp mitokondride devam etmekte ve açığa çıkan enerji ATP şeklinde depolanmaktadır

NOT: Bakterilerde mesozom mitokondrinin görevini üstlenmiştir

Plastitler: Bitki hücrelerinde bulunan yapılardır İçerisinde renk veren pigmentler bulunur Üç çeşittir Işık, kimyasal madde, sıcaklık ve pH etkisi ile birbirine dönüşebilirler

Örneğin, Domates önce renksiz, sonra yeşil ve en son olarak kırmızı renge Kloroplast Kromoplast) dönüşür (Lökoplast

a Kloroplast: Fotosentez olayının gerçekleştiği organeldir En fazla, yaprağın mezofil tabakasında bulunur Kendine ait DNA, RNA ve ribozomları vardır Gerektiğinde hücre içinde çoğalabilirler

Çift zarlıdır içindeki lamelli yapılara grana denir Burada fotosentezin ışıklı devre reaksiyonları gerçekleşir Granaların arasını dolduran sıvıya da stroma denir Karanlık devre reaksiyonları da burada gerçekleşir Granaların lamelleri arasında ışığı soğuran ve yeşil rengi veren klorofil pigmenti bulunur Klorofil ışık enerjisini emerek kimyasal enerjiye dönüştürür

Fotosentezde görev alan ETS elemanları kloroplastın granasında bulunur

Fotosentetik bakterilerde kloroplast olmadığı için, klorofil pigmenti sitoplâzma içinde tanecikler halinde bulunur

b Kromoplast: Bitkilerde turuncu (karoten) , sarı (ksantofil), kırmızı (likopin) renkleri oluşturan pigmentleri taşır Bitkilerdeki diğer birçok renk de koful özsuyunun asitlik ve bazlık (pH) durumuna göre renk değiştirebilen antokyan maddeleri tarafından oluşturulur

Meyve ve çiçeklere renk verirler Işık enerjisini absorbe edebilirler Fakat bu enerjiyi kloroplastlara aktarırlar

c Lökoplast: Renksizdir Bitkinin ışık almayan bölgelerinde bulunur Işık etkisi ile kloroplasta dönüşür Genelde kök, gövde, meyve ve tohumlarda yoğun olarak bulunur Nişasta, yağ ve protein depolar

III ÇEKİRDEK

Prokaryot hücreler ve memeli alyuvarları hariç bütün Ökaryot hücrelerde bulunur Bir çok hücrede bir tanedir Çizgili kas hücrelerinde birden fazla bulunabilmektedir

Çekirdeğin kısımları:

a Çekirdek zarı: Çekirdeğin etrafını saran ve ER?nin devamı olan çift katlı bir yapıdır Dış zar üzerinde ribozom organeli bulunabilir Hücre bölüneceği zaman kaybolur Hücre zarı özelliğindedir Üzerindeki porlardan makro moleküller geçebilir Çift katlı zara sahiptir Kalıtım materyalinin sitoplazmaya dağılarak bozulmasını önler

b Çekirdekçik: Ribozomun üretildiği yerdir Yapısında bol miktarda RNA ve protein bulunur Hücre bölünürken kaybolur, sonra yeniden oluşur Bazı hücrelerde 2 tane bulunabilir

c Çekirdek özsuyu: Sitoplazma sıvısıyla aynı özelliktedir Su, nükleotid, RNA, ATP, mineral ve enzim taşır Sitoplâzmaya göre akışkanlığı azdır

d Kromatin iplikler: Çekirdeğin en önemli kısımlarındandır Hücre bölüneceği zaman kısalıp kalınlaşarak kromozomları oluştururlar Her canlı türünün kendine ait kromozom sayısı vardır Örneğin, insanlarda 46 kromozom bulunur Kromozom sayısı aynı olan canlılar aynı türden olmayabilir Önemli olan, canlıların gen yapılarının benzerliğidir Kromozom sayısı canlının gelişmişliği ile ilgili değildir Kromozomlar; DNA ve proteinden oluşur

Eşlenmiş kromatidleri bir arada tutan bağlantı noktasına sentromer denir Kromozomlar hücre bölünmesinde iğ ipliklerine bu kısımdan bağlanır Eşeyli üreyen canlılarda kromozomlar çiftler halinde bulunur Bunlara homolog kromozom çifti denir Homolog kromozomların karşılıklı bölgeleri aynı karakter üzerinde etkilidir Bu canlılara diploid (2n) canlı denir Kromozomlar tek tek bulunuyorsa bu canlılara haploid (n) canlı denir

Çekirdeğin görevleri;

1 Hücre bölünmesini kontrol eder Bu sayede kalıtsal karakterleri yeni hücrelere aktarır

2 Protein sentezi yaptırarak hücre metabolizmasını kontrol eder

Çekirdeğin görevleriyle ilgili bazı deneyler;

Amip deneyi; Çekirdeğin yöneticiliği

Acetabularia deneyi; Çekirdeğin kalıtsallığı

Acetabularia, tek hücreli makroskobik su yosunudur

Bitki Hücresi Hayvan Hücresi

? Çeper taşır (selülozik) ? Çeper taşımaz

? Fitolizozom taşır ? Lizozom taşır

? Plastid vardır ? Plastid yoktur

? Sentrozom yoktur ? Sentrozom vardır

? Kofullar büyük ? Kofullar küçük

? Depo besin nişasta ? Depo besin glikojen

? Endositoz görülmez ? Endositoz görülür

? Sitoplâzma ara lamel ile ? Sitoplâzma boğumlanarak

bölünür bölünür

? Şekli genelde köşelidir ? Şekli genelde ovaldir