Gökada-Samanyolu Gökadası-Galaksi

Gökada-Samanyolu Gökadası-Galaksi





Uzayın sonsuzluğunda bir araya kümelenmiş sayısız yıldızdan, gaz ve toz bulutlarından oluşan dev topluluklara gökada denir Güneş Sistemi de böyle bir gökadanın parçasıdır Bütün gezegenleriyle birlikte Güneş'in ve Güneş gibi milyarlarca yıldızın yer aldığı bu topluluk Samanyolu Gökadası adıyla anılır Çünkü, geceleri donuk ışıklı bir yıldızlar kuşağı gibi gökyüzünde bir uçtan öbür uca uzanan Samanyolu, içinde bulunduğumuz bu gökadanın Dünya'dan görülen bölümüdür (bak Samanyolu) Gökyüzüne serpiştirilmiş saman kırıntılarına benzetildiği için Türkçe'de Samanyolu adı verilen bu kuşağı Eski Yunanlı astronomlar da göğe saçılmış süt damlacıklarına benzetmişlerdi Bu nedenle, gökada terimiyle eşanlamlı olarak kullanılan galaksi terimi "süt" anlamındaki Yunanca bir sözcükten türetilmiştir


20 yüzyılın başlarına kadar bizim dışımızdaki gökadaların varlığı bilinmiyordu Oysa Samanyolu Gökadası, uzayda kümeler halinde gruplaşarak evreni oluşturan ve birbirlerinden sürekli uzaklaşan sayısız gökadadan yalnızca biridir Bu gökadaların hepsi öylesine büyüktür ki, boyutları binlerce ışık yılıyla ölçülebilir (Bir ışık yılı, saniyede 300000 kilometrelik sabit bir hızla yayılan ışığın bir yılda aldığı yoldur ve yaklaşık 10 trilyon kilometreye eşittir) Bir gökadayı oluşturan yıldızların sayısı gökadanın büyüklüğüne ve biçimine bağlı olarak 1 milyar ile 1 trilyon arasında değişebilir Samanyolu'nun ötesindeki dış gökadalardan bazıları çıplak gözle belli belirsiz seçilebilen donuk ışık lekeleri biçiminde görülür; evrenin sınırındaki bazı gökadalar ise ancak en güçlü teleskoplarla görülebilecek kadar uzaktadır

Gökadaların çok değişik biçim ve boyutlardaki örnekleri saptanmıştır Ama astronomlar bu oluşumları üç ana grupta toplayarak sınıflandırırlar: Sarmal, eliptik ve düzensiz gökadalar Bir sarmal gökada, ortasındaki parlak yıldızlar topluluğu ve bu merkezden çıkan sarmal "kollan" ile fırıldak gibi dönen bir havai fişeğe benzer Bunlar uzaydaki bütün gökcisimlerinin en büyük ve en güzel örneklerindendir Eliptik gökadalar yuvarlak bir top gibi küresel, yumurta gibi şişkin ve oval ya da daha basık elips biçiminde olabilir Düzensiz gökadalar ise, adlarından da anlaşılacağı gibi belirli bir biçimi olmayan dağınık yıldız topluluklarıdır

Bu büyük gökadaların yanı sıra, daha küçük çapta pek çok yıldız topluluğu vardır Cüce gökadalar olarak adlandırılan bu oluşumlar genellikle eliptik gökadalara benzer, ama yapılarındaki yıldız sayısı çok daha azdır Evrende, ışıkları çok sönük olduğu için göremediğimiz böyle yüz binlerce cüce gökada bulunduğu sanılıyor
Gökadaların boyutları, biçimsel sınıflandırmadaki her grupta büyük ölçüde değişir İçlerinde en büyükleri olan eliptik dev gökadaların çapı 1 milyon ışık yılından fazladır Buna karşılık, ancak 1 milyon kadar yıldızdan oluşan cüce gökadaların çapı genellikle 5000 ışık yılını bile bulmaz


Samanyolu sistemi sarmal tipte bir gökadadır ve yaklaşık 100 milyar yıldızı içerir Ama sarmal gökadaların hepsinde bu kadar çok yıldız bulunmaz Samanyolu Gökadası'nda yıldızlardan başka çok sayıda bulutsu, yani gaz ve toz bulutları yer alır (bak Bulutsu) Sarmal kollardaki yıldızlar gaz ve toz bulutlarıyla iyice örtülmüş olduğundan, bu uzantılar normal teleskoplarla kolay kolay görülemez Gene de, yoğun toz bulutlarının arasından engellenmeden geçebilen radyo dalgaları ile kızılötesi ışınımlara duyarlı radyoteleskoplar ve kızılötesi teleskoplar aracılığıyla bu kolların biçimi ve yıldızların dağılımı saptanabilmiştir {bak Radyoastronomİ) Astronomlar, Samanyolu gibi sarmal gökadaların kollarındaki toz ve gazların yoğunlaşmasıyla yeni yıldızların oluştuğunu düşünüyorlar (bak
YILDIZ)

Teleskop kullanmadan sönük birer ışık lekesi olarak görülebilecek kadar Samanyolu'na yakın olan üç gökada vardır Bunlar dev Andromeda gökadası ile Büyük ve Küçük Macellan Bulutları'dır Bir sarmal gökada olan Andromeda gökkürenin kuzey yansın dadır ve Avrupa ile Kuzey Amerika'dan görülebilir Düzensiz gökadalar olan Macellan Bulutları çok daha belirgindir; gökkürenin güney yarısındaki bu iki yıldız topluluğu Güney Afrika'dan, Avustralya'nın, Yeni Zelanda'nın ve Güney Amerika'nın güney bölümlerinden izlenebilir

Samanyolu'na en yakın gökadalar olan, hatta bu yıldız sisteminin "uydusu" olduğu düşünülen Macellan Bulutları bizden yaklaşık 150 bin ışık yılı uzaktadır Andromeda gökadası ise en az 2 milyon ışık yılı ötededir Samanyolu Gökadası ile birlikte bu üç gökada, bütün "komşu" gökadaların toplandığı bir gökadalar kümesinde yer alır Hemen çevremizde bulunduğu için "yöresel küme" ya da "yerel grup" denen bu kümede 18 ya da 25 kadar gökada bulunduğu sanılmaktadır Ama çoğunun ışığı yıldızlararası toz ve gaz bulutlarınca soğurulduğundan bütün üyelerinin sayısı henüz tam olarak

saptanamamıştır Çapı yaklaşık 4 milyon ışık yılı olan yöresel kümenin bilinen en büyük gökadası, Samanyolu' nun hemen hemen iki katı büyüklüğündeki Andromeda'dır
Bilinen gökadaların hemen hepsi bir kümenin üyesidir; bilinmeyenlerin de uzayda bağımsız olarak değil, gene kümeler halinde bulunduğu sanılıyor Gökadamıza en yakın küme, yöresel kümeden çok daha büyük olan Başak kümesidir Samanyolu'ndan yaklaşık 70 milyon ışık yılı uzaklıktaki bu dev kümede 2500 kadar gökada bulunur Fotoğrafı çekilebilmiş en uzak gökadalar ise 2 milyar ışık yılı uzaktaki kümelerin içinde yer alır

Bir kümedeki bütün gökadaların sürekli hareket etmesine karşılık kümenin bütünselliği hiç bozulmaz Öte yandan, gökadalardaki yıldızlar birbirlerinden çok uzakta olduğundan çarpışmaları olasılığı da son derece azdır Hatta iki gökada, yıldızları çarpışmadan birbirinin içinden bile geçebilir; ama bu çok ender olur Bazı gökadaların ortasında, yıldızların birbirine çok daha yaklaşmış olduğu parlak bir çekirdek vardır Bazıları da anlaşılamayan nedenlerle çok güçlü radyo dalgaları ya da X ışınları yayar Astronomların bir bölümü bu elektromagnetik ışımaların nedenini açıklayabilmek için, bu gizemli gökadaların ortasında yıldızları ve toz bulutlarını içine çeken birer kara delik bulunduğunu öne sürerler Kuvazarlann da çok büyük çapta enerji yayan küçük gökadalar olduğu sanılmaktadır

Astronomi bilginleri, "evrenin genişlemesi" sonucunda bütün gökada kümelerinin birbirinden ve yöresel kümeden sürekli uzaklaştığını ortaya koymuşlardır (bak Evren; Kara Delik ;Kuvazar)

Gökada (Galaksi)

NGC 4414, Berenis’in Saçı takımyıldızı’nda gözlemlenen tipik bir sarmal gökada örneği 17000 parsek yarıçapında olup, bizden 20000000 parsek uzaklıktadır

Gökada ya da galaksi, kütleçekim (yerçekimi) kuvvetiyle birbirine bağlı yıldızlardan, yıldızlararası gaz ve tozdan, plazmadan ve şimdilik pek anlaşılamamış karanlık maddeden oluşan sistemdir Tipik gökadalar 10 milyon (cüce gökada) ile bir trilyon (dev gökada) arasındaki miktarlarda yıldız içerirler ve bir gökadanın içerdiği yıldızların hepsi o gökadanın kütle merkezini (ortak çekim merkezini) eksen alan yörüngelerde döner Gökadalar çeşitli çoklu yıldız sistemlerini, yıldız kümelerini ve çeşitli nebulaları da içerebilirler Çevresinde gezegenler ve asteroitler gibi çeşitli kozmik cisimler dönen Güneş’imiz Samanyolu gökadamız içerisindeki yıldızlardan yalnızca bir tanesidir


Tarihsel olarak gökadalar görünürdeki (gözle görülen) biçimlerine göre sınıflanmışlardır Bu biçimsel sınıflandırmadaki (Hubble düzeni) sınıflardan biri biçimleri elipsi andıran eliptik gökadalardır Çoğunluğu oluşturan sarmal gökadalar ise tozlu kolları olan eğik bir diski andırırlar Diğer iki sınıfın biçiminden farklı, tuhaf ya da olağan-dışı biçimli istisnai gökadalar ise "tuhaf (özel) gökadalar" (İng peculiar galaxies) sınıfına sokulurlar Bunların bu farklı biçimleri komşu gökadaların kütleçekim etkisinin yol açtığı eğilip bükülmelerden

kaynaklanmaktadır Birbirlerine yakın gökadaların arasındaki bu tür etkileşimler, sözkonusu iki gökadanın birleşmesiyle sonuçlanır Bu olay aynı zamanda gökadadaki "yıldız doğum oranı"nda “patlama” denecek kadar müthiş bir artmayı da beraberinde getirir ki, bu durumdaki gökadalar “starburst galaksi” terimiyle ifade edilir Düzenli bir yapıya sahip olmayan küçük gökadalar da düzensiz gökadalar (İng irregular galaxy) sınıfına sokulur


Gözlemlenebilir evrende 100 milyardan fazla gökada olduğu sanılmaktadır Gökadaların çoğu 1000 ile 100000 parsek arasındaki bir yarıçapa sahip olup, genellikle birbirlerinden milyonlarca parsek uzaklıklarda bulunurlar


Gökadalararası uzay ortalama yoğunluğu m3 başına bir atom bile düşmeyecek derecede az olan bir gazla doludur Gökadaların çoğu, kütleçekimi etkisi sayesinde birbirlerine bağlı “kümeler” adı verilen topluluklar oluştururlar; onlar da yine kütleçekimi etkisi sayesinde birbirlerine bağlı süperkümeleri oluştururlar Bir yapıdaki teller gibi dizili süperkümeler de Büyük Duvar CfA2 denilen daha büyük bir yapıya bağlı olduğundan, bu gruplaşmalar zinciri süperkümelerle de son bulmaz ve muhtemelen evrenin gitgide daha büyük ölçekteki gruplaşmalarınca kapsanma sözkonusu olacak şekilde, hiyerarşik olarak uzar gider


Karanlık madde henüz çok iyi bir şekilde anlaşılamamış olmakla birlikte, öyle görünüyor ki, gökadaların çoğunun kütlesinin yaklaşık % 90’ını karanlık madde oluşturmaktadır Gözlem verileri bazı gökada merkezlerinde dev karadeliklerin mevcut olabileceğini ortaya koymaktadır Anlaşıldığına göre, Samanyolu gökadamız da çekirdek kısmında böyle bir karadelik içermektedir

Bir sanatçı tarafından hazırlanan Samanyolu Gökadası İki ana spiral kol çekirdekteki çubuk oluşumunun uçlarından çıkmaktadır Güneş bu kollardan birinde yer almaktadır

Bulutsuz gecelerde gökyüzüne baktığımızda boydan boya uzanan geniş, soluk ve buluta benzer bir ışık kuşağı görürüz; bu Samanyolu Gökadası'dır Kuşağın kenar sınırları çok düzensizdir ve bazı kesimleri çok daha aydınlıktır Gökadanın Güneyhaçı takımyıldızına yakın kesimi o kadar karanlıktır ki, bu bölgeye Kömürcü vali adı verilmiştir {bak TAKIMYILDIZ)

1609'da İtalyan astronom Galileo Galilei, o sırada yeni bulunmuş bir alet olan teleskopla gökyüzünü incelemeye girişti ve sonunda Samanyolu'nun milyonlarca ayrı yıldızdan oluştuğunu keşfetti Bizim Güneş'imiz de bu yıldızlardan biridir Çıplak gözle bakıldığında Samanyolu bir bulutmuş gibi gözükür, çünkü gökadanın yıldızları çıplak gözle tek tek ayırt edilemeyecek kadar uzaktadır

Milyonlarca, hatta milyarlarca yıldızın bir araya toplandıkları büyük yıldız kümelerine gökada ya da galaksi denir {bak Gökada) Güneş sisteminin de içinde bulunduğu Samanyolu, işte bu tür gökadalardan biridir Samanyolu, gökadaların "sarmal gökada" denen sınıfına girer; çünkü bu gökadadaki yıldızların dağılım düzeni, ortası şişkin (yani dışbükey) bir disk ve bu diskten çıkan sarmal kollar biçimindedir Dünya'mızın da içinde yer aldığı Güneş sistemi {bak GÜNEŞ SİSTEMİ), diskin kenarına yakın bir yerde bulunmaktadır Buradan Samanyolu'na baktığımızda, bu diski kenarından görmüş oluruz; bu nedenle de Samanyolu bize bir ışık diski olarak değil, bir ışık kuşağıymış gibi gözükür Kömürçuvalı denen karanlık kesimler yıldızlar arasında kalan boşluklar değil, yıldızlar arası uzayda uzayıp giden dev toz ve gaz bulutlarıdır ve bunlar arkalarında kalan yıldızlardan gelen ışığı perdelerler

Astronomlar Samanyolu Gökadası'nın 100 milyarın üzerinde yıldız içerdiğini sanmaktadırlar Bu çok büyük bir rakamdır ve Samanyolu bilinen en büyük gökadalardan biridir Gökadalar o kadar büyüktür ki astronomlar bunların iki ucu arasındaki uzaklığı kilometreyle değil ışık yılıyla ölçerler Bir ışık yılı, ışığın bir yılda alacağı yolun uzunluğudur ve yaklaşık 10 trilyon kilometreye eşittir Samanyolu bir uçtan öbürüne yaklaşık 100 bin ışık yılıdır ve Güneş bu gökadanın merkezinden yaklaşık 30 bin ışık yılı uzaktadır Samanyolu sistemi "yöresel küme" ya da "yerel grup" denen bir gökadalar grubunda yer alır