Döküm

Döküm


Erimiş metalin kalıba dökülerek biçimlendirilmesine dayanan döküm teknikleri çok eskiçağlardan beri bilinir Müzelerde 5000 yıl öncesinden kalma dökme süs eşyaları vardır Bir zamanlar gaz ve su boruları, sobalar, otomobil parçaları ve daha birçok gereç döküm yöntemiyle hazırlanırdı; bugün bütün bunların yapımında büyük ölçüde plastik maddeler, alaşımlar ve seramik kullanılıyor

Bir kalemi ıslak kuma sokup yavaşça çıkarırsanız, kumda kalemin biçimine ve boyutlarına tıpatıp uyan bir boşluk kalır Bu boşluğun biçimi kalemin metal kopyalarını üretmeye uygundur, ama kalıp olarak kullanılamaz Çünkü içine erimiş metal döküldüğünde, kumdaki su metalin sıcaklığıyla hemen buharlaşarak onu kalıptan dışarı iter Metali dökmeden önce kalıp kurutulursa bu kez de sıvı metal kolayca dağılabilen kuru kumu aşağıya doğru sürükler Bu nedenle, güvenilir bir kalıp elde etmek için özel döküm kumu kullanılır Bu kum, "derece" denen kalıp çerçevesinin içine yerleştirilen modelin her yanını örtecek biçimde doldurulup iyice sıkıştırılır Model kalıptan çıkarılınca, kuruyan döküm kumunda modelin ve yapılacak parçanın biçimine uygun bir boşluk kalır

Model yapmak çok ustalık isteyen bir iştir Kalıba dökülen metal soğudukça büzüleceği için, modeli parçanın gerçek boyutlarından biraz daha büyük yapmak gerekir; ama bırakılacak çekme payı her metale göre değişir Ayrıca silindir biçimindeki parçaların modeline çok hafif bir koniklik verilmezse model kalıptan çıkarılamaz Küresel parçaların modelini de kalıbı bozmadan çekip almak olanaksızdır; bu yüzden model iki yarımküre biçiminde yapılıp pimlerle birbirine tutturulur

Dökümcü derecesi, genellikle dikdörtgen biçiminde yapılmış metal bir çerçevedir Küresel parçaların dökümünde, biri öbürünün üzerine oturan iki ayrı derece kullanılır Parçanın modeli de daha önce söylediğimiz gibi iki yarımküre biçiminde hazırlanmıştır Bu yarımkürelerden biri düz bir levhanın üzerine oturtulur; sonra alt derece, modeli tam ortalayacak biçimde aynı levhanın üzerine yerleştirilir Bunun içine döküm kumu doldurularak modelin her yanı örtülür; kum tokmaklanarak iyice sıkıştırıldıktan sonra derece ters çevrilir Sonra modelin ikinci yarısı, şekilde gösterildiği gibi, öbür yarının

üstüne oturtularak pimleri yuvasına yerleştirilir Bu arada, kalıbın iki parçasının sonradan birbirine yapışmaması için alt derecenin yüzeyine kuru kum serpilir Daha sonra üst derece, modeli taşıyan alt derecenin üzerine kapatılır Kalıbın bu parçasını da kumla doldurmadan önce, erimiş metalin içeri akıtılabilmesi için bir döküm kanalı, kalıptaki gazların dışarı çıkabilmesi için de bir çıkış kanalı bırakmak gerekir Bunun için, modelin hemen üstüne ve biraz ötesine ağaçtan yapılmış yuvarlak iki kama yerleştirilir Üst derecenin geri kalan bütün boşluklarına döküm kumu doldurulur, tokmaklanarak sıkıştırılır ve kumun yüzeyi sıyrılıp derecenin kenarlarıyla aynı düzeye getirildikten sonra kamalar kumdan çıkarılır

Bundan sonra üst derece kaldırılıp ters çevrilir ve modelin üst yansı yerinden çıkarılır Alt derecedeki kumun üstünde, döküm kanalını modelin alt yarısına bağlayarak erimiş metalin buraya kadar akmasını sağlayan bir kanal açılır Daha sonra modelin alt parçası da döküm kumundan çıkarılır ve üst derece yeniden alt derecenin üzerine kapatılarak, kamalardan geriye kalan deliklerin ağzı biraz genişletilir Erimiş metalin basıncıyla yerinden oynamaması için üst derecenin üzerine ağırlık konulduktan sonra erimiş metal döküm ağzından kalıba akıtılır

Çıkış ağzından taşıncaya kadar metal dökmeye devam edilir Böylece, erimiş metalin ilk akıtılan bölümü, kalıptan sürükleyip getirdiği pislikler, hava ve gaz kabarcıklanyla birlikte çıkış ağzından atılmış olur Metal iyice soğuduğunda kalıp dereceleri birbirinden ayrılır; kuruyup sertleşmiş olan kum kırılarak döküm parçası kalıptan çıkarılır ve "çapak" denen fazlalıklarını temizlemek üzere son işlemlere geçilir

Küre gibi çok yalın olan bir modelin kalıplanmasına ilişkin bu basitleştirilmiş anlatımdan da anlaşılacağı gibi, dökümcülük çok karmaşık ve ustalık gerektiren bir iştir Bazen kumu doldurmak ve tokmaklayarak sıkıştırmak için kalıplama makineleri kullanılır Aynı parçanın seri üretimini yapan dökümhanelerde de, bir kez kullanılıp parçalanan kum kalıplar yerine sürekli döküm olanağı veren metal kalıplarla çalışılır Bu kalıplar bir döner tablanın üzerine oturtularak hepsine sırayla metal doldurulur, soğuyunca açılır, döküm parçası çıkarılır, kalıp temizlenir ve yeniden kapatılır

Büyük çaplı boruların ve içi oyuk silindirlerin dökümü için, kendi ekseni çevresinde döndürülen silindir ya da tambur biçiminde kalıplar kullanılır Bu döner kalıplara doldurulan erimiş metal kalıbın iç çeperlerine doğru savrularak katılaştığı için bu yönteme savurma döküm ya da santrifüj (merkezkaç) döküm denir

Basınçlı döküm yöntemi, özellikle daha karmaşık biçimli küçük parçaların yapımına elverişlidir Çünkü çelik kalıpların içine otomatik makinelerle basınç altında püskürtülen erimiş metal kalıbın bütün girinti ve çıkıntılarına girebilir {bak Kalip ve Kaliplama) Yüzeyinin düzgün ve pürüzsüz olması istenen küçük çelik parçaların dökümünde de "yitik mum yöntemi" denen değişik bir teknik uygulanır Bu yöntemde, üretilecek

parçanın balmumundan bir modeli yapılır ve üstü genellikle killi bir çamurla kaplanır Bu dış kılıfta küçük bir delik açıldıktan sonra kurumaya bırakılır Killi toprak iyice sertleşince kalıp ısıtılır; böylece içindeki balmumu model eriyerek akıp gider Daha sonra üstteki delikten kalıba erimiş çelik doldurulur ve soğuyunca kalıp kırılarak parça çıkarılır