Canlılar

Canlılar



Doğadaki bütün varlıklar canlılar ve cansızlar olarak iki büyük gruba ayrılır İnsanlar, kedi ve köpekler, böcekler, balıklar, çiçekler, eğreltiotlan ve ağaçlar, durgun sularda yaşayan ve mikroskopsuz görülemeyecek kadar küçük olan yaratıklar, hattabunlardan da küçük olan hastalık yapıcı mikropların hepsi birer canlıdır Binlerce değişik türü olan bütün bu canlıların taş, toprak, hava, su gibi doğal maddelerden insanın yaptığı en karmaşık makinelere kadar bütün cansız varlıklardan ayırt edilmelerini sağlayan bazı ortak özellikleri vardır Canlılar doğar, büyür, çevrelerindeki değişikliklere tepki gösterir, ürer ve ölür İşte canlılar ile cansızlar arasındaki temel fark budur

Çevreye Tepki Gösterme

Canlıların çevrelerindeki bütün olaylara ve değişikliklere tepki göstermelerinde en büyük rolü duyulan oynar İnsan, köpek, fil gibi memelilerde beş temel duyu vardır; bunlar görme, koklama, dokunma, tatma ve işitme duyularıdır Örneğin bir köpek adını işittiğinde dönüp bakar ya da kuyruğunu sallar Bir bebek acı bir ilacın tadını aldığında yüzünü buruşturur Hayvanat bahçesindeki bir fil elinizdeki çöreği görünce hortumunu uzatır Parlak ışıkta gözbebeğinin büzülmesi, bacak bacak üstüne atmış bir insanın dizinin hemen altına vurulduğunda ayağının birdenbire ileri fırlaması da duyuların birer tepkisidir

Daha basit yapılı canlıların duyuları bu kadar gelişmiş olmadığı için tepkileri de dahadeğişiktir Örneğin bir solucana yüksek sesle bağırıp sıçramasını beklemek boşunadır, çünkü solucanın kulağı yoktur Ama ona dokunursanız ya da karanlıkta üzerine ışık tutarsanız hemen büzülür

Bitkilerin tepkileri genellikle çok daha yavaştır Hemen her bitkinin kökü aşağıya, toprağın derinliklerindeki suya doğru, dalları ve sürgünleri ise yukarıya, yani ışığa doğru uzanır Çiçeklerin çoğu geceleri bütün taçyapraklarını kapatır Bezelyenin ya da üzüm asmasının sülük denen sarılıcı uzantıları yakınındaki bir dala ya da sırığa değdiğinde bu desteğe dolanarak sarılır Bataklıklarda yetişen güneşgülünün yapraklarındaki yapışkan tüycüklere bir böcek değdiği anda, bu tüycükler hemen üstüne kapanarak böceği hapseder

Oysa cansız bir varlık, örneğin bir taş parçası dokunma, ışık ya da ses gibi dış etkilere hiçbir tepki göstermez Bir çekiç vuruşuyla taşı parçalayıp biçimini değiştirebilirsiniz; ama taş bu vuruşun ardından, canlıların yaptığı gibi, dışarıdan gelecek yeni bir etkiyle yeniden değişmek üzere bir daha eski biçimine dönemez


Cansız varlıklar arasında, canlıların gösterdiği tepkilere çok benzer şeyler yapabilen tek örnek belki de makinelerdir Örneğin birotomobilin marşına basıldığında motoru çalışır ve debriyaj pedalı ile vites kolu devreye sokulduğunda otomobil harekete geçer Bazı makineler bir fabrikanın işleyişini otomatik olarak denetleyebilir; bir bilgisayar kendisine sunulan herhangi bir sorunu inceleyerek en uygun çözümü bulabilir Bu açıdan bakıldığında, bütün canlıların ortak özelliği olan tepki verme yetisi canlı ve cansız varlıkları birbirinden kesin olarak ayırmaya yeterli değildir Canlıların öbür yaşamsal etkinliklerini de göz önünde bulundurmak gerekir

Büyüme ve Üreme

Bütün canlılar büyür, yani yaşama ilk başladığı andakinden daha büyük boyutlara ulaşır Büyümenin yolu, canlının dışarıdan bazı maddeleri alıp, bunları kendi dokularının bir parçası haline getirmesidir Hayvanlar büyümelerini sağlayan besin maddelerini yedikleri öbür hayvanların ya da bitkilerin dokularından karşılarlar Bitkiler ise havadan karbon dioksit, topraktan su ve çeşitli mineralleri alıp fotosentez denen bir süreçle kendi dokularını oluşturabilirler

Bazı canlılarda, örneğin memelilerde gençlik döneminin belirli bir aşamasında büyüme durur Ama saç, tırnak gibi bazı dokuların büyümesi ve bir kazada zarar gören vücut bölümlerinin kendi kendini onararak yenileme yeteneği yaşam boyu sürer Örneğin derideki bir yara kapanır, kırılan kemikler yeniden birbirine kaynar Buna karşılık yengeç ve istiridye gibi bazı hayvanlar yaşadıkları sürece yavaş yavaş büyürler; bitkilerde ise büyüme hiçbir zaman durmaz Birçok bitki de kışın yalnızca kökünü toprakta bırakarak ölür; ama baharda yeni gövde ve yapraklarla donanır

Canlıları cansızlardan ayıran en önemli özelliklerden biri de üremedir Her canlı kendisine benzeyen yeni ve ayrı bireylerin dünyaya gelmesini sağlayabilir Oysa cansız varlıklar hiçbir zaman üreyemez ve hiçbir canlı cansız bir varlıktan türeyemez
Birçok bitki, toprağa düştüğü zaman koşullar elverişliyse yeni bir bitki halinde gelişebilen tohumlarla ürer Mantar gibi bazı canlılar ise spor denen üreme hücreleriyle çoğalır Hayvanların çoğu bir yumurtadan gelişir ve


ana babasına benzeyerek büyür Bakteriler ve öbür tekhücreli canlılarda üreme olayı çok daha basittir Bunların çoğu belli bir boyuta erişinceye kadar büyüdükten sonra ikiye bölünür; yeni hücreler de yeterince büyüyünce yeniden bölünür Tekhücrelilerin çok az bir bölümü ile çokhücrelilerden bazı hayvanlar, özellikle mercanlar, denizanaları ve hidralar tomurcuklanmayla ürer Bu hayvanlarda vücudun bir yerinden, tıpkı bir bitkinin tomurcuk vermesi gibi bir hücre yumrusu büyür ve bu tomurcuktan yeni bir birey gelişir (Ayrıca bak ÜREME)

Canlıların Sınıflandırılması

Yeryüzünde henüz varlığı bilinmeyen birçok küçük canlının yaşadığı kesindir Bazı canlılar da daha yeryüzünde insanın belirmesinden çok önceki çağlarda yaşamış, bazen hiçbir iz(fosil) bırakmadan soyu tükenerek yok olup gitmiştir Ama bugün için bilinen bütün canlılar bilim adamlarınca adlandırılıp sınıflandırılmıştır Milyonlarca türün ortak özelliklerine ve akrabalık ilişkilerine göre sınıflandırılması, birçok bilim adamını yüzyıllarca uğraştıran çok güç bir çalışmadır Bu çalışmaların başlangıcından bu yana birçok canlı türü keşfedilmiş ya da türlerin sınıflandırmadaki yerini değiştiren yeni özellikleri açığa çıkmış, bu nedenle ilk sınıflandırmalardan bugüne çok şey değişmiştir Günümüzde bile bütünbilim adamları tek bir sınıflandırma üzerinde görüş birliğine varmış değildir Gene de, başlıca canlı gruplarını ve her gruptan birkaç örneği veren aşağıdaki sınıflandırma en benimsenmiş sistemlerden biri sayılır
Yeryüzündeki bütün canlılar dört büyük âleme ayrılabilir: Monera, Protista, Bitkiler ve

Hayvanlar

1 Monera âlemi bakterileri ve maviyeşil suyosunlarını içerir Bakteriler genellikle küre, çomak ya da spiral biçiminde olan tekhücreli canlılardır Pek çoğu hücre bölünmesiyle, bir bölümü de tomurcuklanmayla ya da sporlarla çoğalır Bazı türleri verem, difteri, boğmaca, zatürree ve menenjit gibi bulaşıcı hastalıklara yol açar (bak BAKTERİ) Maviyeşil suyosunları bitkiler gibi fotosentez yapabilir, ama fotosentez için gerekli olan klorofil pigmenti bitkilerde ya da öbür suyosunlarında olduğu gibi kloroplast denen özel bir organcığın içinde değildir

Çünkü bu canlılarda da, bakterilerde de hücrenin içinde organel denen özel işlevli organcıklar ve zarla çevrili gerçek bir çekirdek bulunmaz Bu yüzden bakteriler ile maviyeşil suyosunları, daha doğrusu bu en basit canlıları içeren Monera âlemi bütün öbür canlılardan • ayrılarak prokaryat (Prokaryotae) denen ayrı bir üstâlemde toplanmıştır Zarla çevrili bir çekirdeği ve organelleri olan daha gelişmiş tekhücreliler ile bütün çokhücreli canlılar ise, öbür üç âlemi kapsayan ökaryot (Eukaryotae) üstâlemindendir

2 Protista âlemi maviyeşil suyosunları dışındaki bütün suyosunlarını, mantarları, likenleri ve tekhücreli hayvanları içerir Yalnız ya da koloniler halinde, bağımsız ya da asalak yaşayan ökaryotik tekhücrelilerden başlayıp bitki ve hayvanlara benzeyen en ilkel çokhücrelilere kadar uzanan bu


âlem, canlıların sınıflandırılmasında en tartışmalı gruplardan biridir Örneğin bu gruptaki suyosunlarını, mantarları ve likenleri birçok uzman bitki olarak kabul eder Bazı sınıflandırmalarda ise, çok karmaşık bir grup olan mantarların çokhücreli ve gelişmiş örnekleri ayrı bir âlemde toplanır; tekhücreli ve ilkel türleri ise Protista âlemi içinde ayrı bir altâlem olarak sınıflandırılır

Suyosunları ya da öbür adıyla algler, bitkiler gibi fotosentez yapabilen, ama bitkiler gibi gerçek kök, gövde ve yaprakları olmayan, hücre bölünmesiyle ya da sporlarla çoğalan canlılardır Tatlı ve tuzlu sularda, ağaçların gövdelerinde, nemli ve kurak topraklarda yaşayabilen bu canlıların çoğu tekhücreli ve ancak mikroskopla görülebilecek kadar küçüktür

Oysa bazıları, özellikle denizlerde yaşayan türleri 100 metreye kadar boylanabilir ve yaprak biçimindeki görünümleriyle bitkilere çok benzer Ökaryotik suyosunlarının, renklerine göre yeşil, esmer, kırmızı, sarıyeşil ve altın suyosunları olarak adlandırılan birçok grubu vardır (bak Yosunlar)
Mantarlar da en az suyosunları kadar çeşitlilik gösteren çok karmaşık bir gruptur Bu canlıların biçim ve boyutları, çıplak gözle görülemeyecek kadar küçük, ilkel mantarlardan orman ve çayırlarda yetişen bildiğimiz şapkahmantarlara kadar değişir Klorofili olmayan ve genellikle asalak ya da çürükçül yaşayan mantarların bir bölümü bitkilerde pas, yanıklık, sürme, külleme ve mildiyö gibi çeşitli hastalıklara, insanların asalağı olan türleri ise pamukçuk ve saçkıran hastalığına yol açar

Buna karşılık şapkalımantarların zehirsiz türleri çok sevilen bir yiyecektir Ayrıca bayatlamış ekmek ve peynirlerin ya da öbür yiyeceklerin üzerinde çoğalarak sarımsı yeşil bir küf katmanı oluşturan küf mantarları ile bira ve ekmek mayası da bu gruptandır (bak Mantarlar: Maya) Likenler mikroskobik suyosunları ile mantarlann birleşmesinden oluşan ortakyaşar canlılardır Özellikle nemli ormanlarda toprağın üstünü, ağaçların gövdesini, kayaların ve taşların yüzeyini bir örtü gibi kaplayan likenler, bu işbirliğinin verdiği güçle, kurak çöllerden kutupların buzlu topraklarına kadar her yerde yaşamını sürdürebilir (bakLİKEN)

Tekhücreli hayvanlar (Protozoa), bitkilerle ortak özellikleri olan suyosunları, mantarlar ve likenlere karşılık, Protista âleminin hayvanlara yakın olan tek grubudur Üstün yapılı gerçek hayvanlardan ayrılıp bu âlemin üyeleri arasına katılmaları oldukça eski tarihlere rastladığı halde, bu basit yapılı canlılar bugün bile tekhücreli hayvanlar adıyla anılır ve bazı sınıflandırmalarda hâlâ hayvanlar âleminde gösterilir Genellikle durgun, tatlı su birikintilerinde yaşayan bu küçük canlıların enbilinen örnekleri amip, terliksi hayvan, kamçılı hayvan ve sıtma asalağıdır {bak Tekhücrelİ Hayvanlar)

3 Bitkiler Asalak yaşayan biriki örnek dışında, bütün bitkilerde klorofil denen yeşil bir pigment bulunur Bu pigmentin ve güneş ışığının yardımıyla bitkiler karbon dioksit, su ve mineralleri fotosentezle besin maddelerine dönüştürebilirler {bak BİTKİ) Bitkiler âleminin başlıca grupları şunlardır:
Karayosunları, gerçek bitkilerin en basit üyeleri olan ciğeryosunları ile yaprakyosunlarını içerir {bak Yosunlar)

Atkuyrukları, kibritotları ve eğreltiotları görece daha gelişmiş bitkilerdir ama bunlar da karayosunları gibi spor denen üreme hücreleriyle eşeysiz olarak çoğalır {bak Atkuyruğu: EğRELTİOTU: Kİbrİtotu) Bu gruptaki bitkilerden çoğunun soyu eski jeolojik çağlarda tükendiği için günümüze kadar ulaşamamış olan türler yalnız fosilleriyle tanınır {bak Fosil)

Tohumlu bitkiler eşeyli üremeyle çoğalan, en gelişmiş bitki grubudur Bu bitkilerde erkek ve dişiorganların üreme hücrelerinin birleşmesiyle oluşan tohum, gelişmesi için elverişli toprak, nem ve sıcaklık koşullarına kavuştuğu anda çimlenerek yeni bir bitkiye dönüşür Çam, ardıç, köknar gibi iğneyapraklıların tohumu meyvenin (kozalakların) içinde gizli değildir; bu yüzden bu bitkilere açıktohumlular denir Kapahtohumlularda ise meyvenin etli bölümü tohumu ya da tohumlan içinde barındırır; bütün meyve ağaçlarını ve bahçelerdeki süs bitkilerini içeren bu grubun bir adı da çiçekli bitkilerdir {bak Açiktohumlular Çİçek Meyve: Tohum)

4 Havyanlar bitkiler gibi kendi besinlerini üretemedikleri için başka canlıları yiyerek beslenmek zorunda olan, buna karşılık bitkilerden farklı olarak hareket edebilen canlılardır; bütün hayvanlar âlemi içinde yalnızca süngerler ve mercanlar bitkiler gibi bir yere bağlı olarak yaşar {bak Hayvan) Tekhücrelİ hayvanları bu gruptan saymayan hemen hemen bütün sınıflandırmalarda hayvanlar âlemi ya da üstün yapılı hayvanlar iki altâleme ayrılır:

Parazoa altâlemi yalnızca süngerleri, yani çokhücreli hayvanların en basit yapılı üyelerini içerir {bak Sünger)

Metazoa altâlemi ise geri kalan bütün üstün yapılı hayvanları içeren çok kalabalık bir gruptur Aşağıda, bu grubun yalnızca çok bilinen başlıca bölümleri alınmıştır:
■ Knitliler ya da selentereler Genellikle yakıcı kapsülleri olan ve yaşamlarının hiç değilse bir bölümünü bir yere bağlı olarak geçiren mercanlar, denizanaları ve denizşakayıkları

bu gruptandır {bak Denİzanasi; Denİzşakayiği)
■ Yassısolucanlar Bu bölüm, tenyalar (şeritler) ve karaciğer kelebekleri gibi hastalık yapıcı asalak solucanlar ile akarsu yataklarındaki taşların altında yaşayan zararsız küçük solucanları içerir

■ İpliksolucanlar Bu hayvanların bir bölümü toprağın altında, bir bölümü de genellikle hayvanların, bazen insanların bağırsağında asalak yaşar
■ Halkalısolucanlar Bu grubun en tanınmış üyeleri yersolucanları, denizsolucanları ve sülüklerdir {bak Solucan;Sülük)

■ Eklembacaklılar Hayvanlar âleminin bu en kalabalık grubu yengeç, karides, ıstakoz gibi su hayvanları ile tespihböceği gibi bazı kara hayvanlarını içeren kabuklular; böcekler; örümcek, kene, akar ve akrep gibi örümceğimsiler; kırkayak ve çıyan gibi çokayaklılar sınıflarına ayrılır {bak EKLEMBACAKLILAR)

■ Yumuşakçalar Bu bölümdeki hayvanların bir bölümünde, örneğin salyangoz, istiridye ve midyelerde, yumuşak ve savunmasız gövdelerini koruyan bir kabuk vardır Oysa ahtapot, mürekkepbalığı ve kalamar gibi yumuşakçalarda böyle bir kabuk bulunmaz {bak Yumuşakçalar)

■ Derisidikenliler Gövdeleri sert ve dikenli bir kabukla örtülü olan bu hayvanların en tanınmış üyeleri denizkestaneleri ile denizyıldızlarıdır {bak DerİSİDİkenlİler)
■ Omurgalılar Buraya kadar sayılan hayvanların hepsi omurgasızdır Omurgalı hayvanlar ise balıkları, amfibyumları (kara ve su kurbağaları, sirenler, semenderler), sürüngenleri (kelerler, kertenkeleler, timsahlar, yılanlar, kaplumbağalar), kuşları ve memelileri kapsar Fareler, kediler, köpekler, filler ve insan memeliler grubundandır
Virüsler bazı bilim adamlarınca bakteriler ve maviyeşil suyosunlarıyla birlikte prokaryotlardan sayılırsa da, uzmanların birçoğu bu canlıların sınıflandırmadaki hiçbir gruba uymayacağı kanısındadır Son derece küçük olan ve ancak elektron mikroskobuyla görülebilen virüsler, hayvanların, bitkilerin ya da bakterilerin hücrelerine girip yerleşmedikçe yaşamını sürdüremez ve üreyemez Bazı virüsler insanda kızamık, grip, kabakulak, çocuk felci ve kuduz, köpeklerde gençlik hastalığı, sığırlarda da şap hastalığı gibi bulaşıcı ve ağır hastalıklara yol açar
{Ayrıca bak VİRÜSLER VE VİRÜS HASTALIKLARI)

Yaş Nasıl Başladı?

Başlangıçta yeryüzü bugünkünden çok farklıydı 4,5 milyar yıl önce Dünya'mız uzay boşluğunda bir kaya ve toz bulutu halinde dönerken neler olup bittiğini tam bilemiyoruz, ama büyük olasılıkla yeryüzünde yaşam şöyle başladı:
Binlerce yıl korkunç fırtınalar patladı, yağmurlar yağdı, sürekli şimşekler çaktı ve yanardağlardan çıkan zehirli gazlar atmosferde yoğunlaştı Bu koşullar altında Dünya'da herhangi bir canlının yaşaması olanaksızdı

Zamanla Dünya'nın yüzeyi soğuyup katılaşınca, biriken yağmur suları yeryüzündeki çukurlarda toplanarak ilk denizleri oluşturdu Havanın ve kayaların bileşiminde bulunan ya da çakan şimşeklerle havadaki gazların etkileşiminden doğan çeşitli kimyasal maddeler denizlere karıştı Ama o zamanlar

Dünya'nın atmosferi bugünkü gibi oksijen ve azottan değil, metan, amonyak, karbon dioksit gibi zehirli gazlardan oluşuyordu
Zaman geçtikçe denizlerdeki kimyasal maddeler giderek yoğunlaştı ve "'ilk çorba" denen bir pelteye dönüştü Bu karışım ılık suda çalkalandıkça peltedeki bazı kimyasal maddeler, büyük olasılıkla da şimşek enerjisinin etkisiyle havadaki gazların tepkimesinden doğan aminoasitler ile nükleik asitler bir rastlantı sonucunda bir araya geldi Bu maddeler, yaşamın ve canlı hücrenin temel molekülleri olan proteinler ile DNA'nın (deoksiribonükleik asit) yapıtaşlarıdır {bak KALITIM VE GENETİK)


Yaşamın özü olan bu maddelerin karşılaşması yalnızca şansa kalmış bir rastlantıydı Belki de o ana kadar milyonlarca yıl boyunca, bu başlangıcın anahtarı olmayan sayısız madde birbiriyle karşılaşmıştı Ama sonunda öyle bir an geldi ki, bir nükleik asit zinciri aynı yapıdaki başka bir zincire eklendi ve ikisinin birleşmesinden çok daha kararlı bir yapı doğdu Aminoasitler de bu zincirlerin çevresini kuşatarak, nükleik asitleri sıvıdaki öbür kimyasal maddelerin etkisinden korudu En sonunda iki zincir birbirinden

ayrıldığında, her zincir çevrede yüzen başka bir nükleik aside eklenerek yeni bir zincir oluşturdu Böylece bir nükleik asit çiftinden iki yeni çift ortaya çıktı; sonra bu yeni çiftler de ayrıldığında her birinden ikişer çift oluştu Aminoasitler her seferinde yeni çiftlerin çevresini sardı ve yalnızca yeni nükleik asitlere geçit verip öbür kimyasal maddeleri uzaklaştırdı Bu arada fosfolipit denen kimyasal maddeler suda kabarcıklar halinde yüzerken, gene bir rastlantı sonucunda, nükleik asitler ile aminoasitlerin çevresini bir "zar" gibi kapladı Böylece ilk "canlı" doğmuş ve üremeye başlamıştı

Bu oluşum sürüp giderken yer yer bazı değişiklikler oluyordu Bazen fazla gelen aminoasitler üst üste biniyor, bazen de zincire değişik bir nükleik asit katılıyordu Sonunda yaşam farklılaşmaya başlamıştı Binlerce, 10 binlerce yıl sonra bu ilk okyanusların ılık sularında ilk canlılar türedi, üreyerek çoğaldı ve evrim geçirerek yeni canlılara dönüştü

Canlıların Yaşam Süresi

En uzun ömürlü canlılardan biri kıyı sekoyalarıdır ABD'nin California eyaletindeki bu dev ağaçlardan bazıları 4000 yaşındadır Buna karşılık bakterilerin çoğu yaşamaya başladığı andan 20 ya da 40 dakika sonra döl vermeye başlar
Bütün öbür canlıların yaşam süresi bu iki uç nokta arasında yer alır Örneğin bahçe bitkilerinin çoğu ilkbahardan sonbahara, yani beş ya da sekiz ay kadar yaşar Çalıların ömrü genellikle 1012 yıl kadardır

Balıklar arasında en uzun ömürlülerinden biri 70 yıl kadar yaşayabilen turnabalığıdır; sazanın ömrü de 1520 yılı bulur Canlıların yaşam süresi ile boyutları arasında bir bağlantı olduğu söylenemez Örneğin bazı kaplumbağalar 100 yıl kadar yaşarken dev gibi balinalar doğduktan 12 yıl sonra erişkin boyutlarına ulaşır; fillerin ise 60 yıldan çok yaşadığı ender görülür Buna karşılık insan, yalnızca birkaç örneği olsa bile, 100 yıldan çok yaşadığı bilinen tek memelidir

İnsan Ömrü

Her canlı türünün aşağı yukarı belirli bir yaşam süresi vardır Örneğin hiçbir sağlık sorunu olmayan bir insan 100 yıl, hatta daha fazla yaşayabilir Ama bu yaşa ulaşabilen insanların sayısı pek azdır Bir bölümü hastalık ya da kaza nedeniyle genç yaşta ölürken, birçoğu da 80 yaşını aştığında bazı önemli organları, özellikle kalbi aksamaya başladığı için 100 yaşına ulaşamaz

Yeryüzündeki ya da belirli bir ülkedeki bütün ölümlerin hangi yaşlarda olduğunu saptayarak insanlar için bir ortalama ömür ya da ortalama yaşam süresi hesaplanabilir Bu sürekadınlarda genellikle erkeklere oranla daha uzundur

Hastalıklardan korunma ve tedavi yöntemlerinin gelişmesinden önceki çağlarda ortalama insan ömrü oldukça kısaydı Örneğin 18911900 yılları arasında çeşitli Avrupa ülkelerinde doğan erkek bebekler için öngörülen ortalama ömür 44, kızlar için 48 yıldı Ortalamanın bu kadar düşmesinde en büyük etken bebek ve çocuk ölümleri oranının çok yüksek olmasıydı 193032 yıllarında erkek bebekler için öngörülen ortalama ömür 58 yıla, kızlarda 63 yıla yükseldi Bugün bu beklenti erkek bebeklerde 70, kızlarda 76 yılın üstündedir Bir ülkede yaşayanların ortalama ömrü, o ülkedeki sağlık, beslenme ve konut sorunlarının ne dereceye kadar çözülmüş olduğunun göstergelerinden biridir