Anayasa

Anayasa



Anayasa bir devletin temel kurumlarının nasıl işleyeceğini belirler Ayrıca kişilerin temel hak ve özgürlüklerinin güvencesidir Türkiye'nin ve öbür ülkelerden çoğunun anayasası yazılı ve bütünsel bir belgedir Oysa İngiltere'de bu tür bir anayasadan söz edilemez Çünkü devletin temel kurumlarının işleyişi yüzlerce yıllık geleneklere, yasalara ve belgelere göre belirlenir

İlk Gelişmeler

Anayasal yönetim düşüncesi ilk kez İÖ 3 yüzyılda Aristo ve öbür Yunanlı düşünürlerce ortaya atıldı Bu düşünürlerin yanıt aradığı asıl soru, siyasal iktidarın az sayıda kişi arasında nasıl bölüşülmesi gerektiğiydi Buna karşılık Romalılar, yasalar karşısında herkesin eşitliği kavramını ortaya atarak anayasal düşünceyi daha ileri götürdüler {bak DEMOKRASİ) Ortaçağ Katolik düşünürlerince öne sürülen mutlak "Tanrı yasası" düşüncesinin ardından, 17 ve 18 yüzyıllarda John Locke, Thomas Hobbes ve


JeanJacques Rousseau gibi hümanist düşünürler "toplum sözleşmesi" kavramını geliştirdiler Çağdaş anayasaların çoğu, halk ile siyasal iktidarı temsil eden hükümet arasında olması öngörülen bir anlaşma ya da sözleşme düşüncesinden kaynaklanır Siyasal iktidarın herkesin iyiliği ve güvenliği için çalışması karşılığında, bireyler yasalara uymayı kabul ederler Temel düşüncenin aynı olmasına karşılık ülkeler arasındaki


farklılıklar anayasalarına da yansır Örneğin cumhuriyet ya da meşruti krallık, parlamenter rejim ya da başkanlık rejimlerinin anayasaları birbirlerinden çok farklıdır
Dünyada ilk yazılı anayasa, 1789'da yürürlüğe giren ABD Anayasası'dır Bu anayasanın temel ilkeleri bugüne kadar değişmemiştir ABD Anayasası'nı 1789 Fransız Devrimi' nin ürünü olan 1791 Fransız Anayasası izlemiş, daha sonra öteki Avrupa ülkeleri de anayasalı bir düzeni benimsemişlerdir


Günümüzdeki anayasaların çoğu yazılıdır Fransız Anayasası örneğinde olduğu gibi ülke tarihinin koşullarınca belirlenen anayasaların yanı sıra, Japon Anayasası (1947) gibi başka ülkelerin baskısıyla kabul ettirilen anayasalar da vardır
Bir anayasanın yazılı olması, başarılı olabilmesi için yeterli değildir; çünkü bir anayasanın işlerliği çeşitli etkenlere bağlıdır Sözgelimi ABD Anayasası'nı örnek alan Latin Amerika ülkelerinde demokratik hak ve özgürlüklerin sık sık askıya alındığı görülmektedir

Türkiye'de Anayasalar

Türkiye'de ilk anayasa 1876'da yürürlüğe girdi O tarihten Osmanlı İmparatorluğu'nun sona erişine kadar Kanuni Esasi adıyla anılan anayasa Kurtuluş Savaşı'nda ve sonrasında Teşkilatı Esasiye Kanunu (1921 ve 1924), 1960'tan sonra da anayasa adını aldı 1876 Anayasası padişah yönetimini ve "din devleti" yapısını pekiştiren kuralları içeriyordu Bu anayasada padişahın yetkileri kısıtlanmamış, yurttaşlara düşünce, toplantı ve dernek kurma özgürlüğü getirilmemiş, bireylere dokunulmazlık hakları tanınmamıştı


II Meşrutiyet'in ilanından sonra, 1909'da bu anayasa değiştirilerek padişahın yetkileri azaltıldı Hükümet artık padişaha değil, meclise karşı sorumluydu Kişisel hak ve özgürlükler tanınmış, basın üzerindeki sansür kaldırılmıştı Ama 1909 Anayasası da uzun ömürlü olamadı Çünkü iktidardaki İttihat ve Terakki Partisi 1913'ten sonra anayasa maddelerini çiğnemeye başlamıştı


Kurtuluş Savaşı sırasında, 20 Ocak 1921'de kabul edilen Teşkilatı Esasiye Kanunu egemenliğin kayıtsız şartsız milletin olduğunu belirtiyor, bütün yasama yetkisini mecliste topluyordu Bu anayasa ulusal birliğin sağlanmasında önemli bir rol oynadı Ama Kurtuluş Savaşı gibi olağanüstü koşullarda hazırlanan 1921 Anayasası önceki anayasalardan çok daha kısaydı ve yeni devletin örgütlenmesi için daha kapsamlı bir


anayasa gerekiyordu 20 Nisan 1924'te bu amaçla hazırlanan yeni anayasaya göre, yasama ve yürütme yetkileri Türkiye Büyük Millet Meclisi'nindi Meclis yasama yetkisini kendisi, yürütme yetkisini de cumhurbaşkanı ve bakanlar kurulu eliyle kullanırdı Cumhurbaşkanının onayıyla göreve başlayan bakanlar kurulu meclise karşı sorumluydu Meclis bakanlar kurulunu denetleyip görevden alabilirdi Yargı yetkisi ise ulus adına bağımsız mahkemelere tanınmıştı


Halkoylamasıyla yürürlüğe giren 1961 Anayasasında Türkiye Cumhuriyeti insan haklarına dayalı, milli, demokratik ve laik bir sosyal hukuk devleti olarak tanımlandı Egemenliğin ulusa ait olduğu ve ancak yetkili organlarca kullanılabileceği ilkesi benimsendi Bu anayasa iki meclisli ve parlamenter bir rejim getirdi: Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu Millet Meclisi'ne Cumhuriyet Senatosu'ndan daha fazla yetki tanınıyordu Yargı organlarının bağımsızlığı, kişi hak ve özgürlükleri ile sosyal hakların güvence altına alınması ve Anayasa Mahkemesi, Danıştay, Yüksek Hakimler Kurulu gibi kurumların oluşturulması 1961 Anayasası'nın getirdiği temel yeniliklerdi


12 Eylül 1980'deki askeri müdahaleden sonra Milli Güvenlik Konseyi ile Danışma Meclisi'nin (Kurucu Meclis) hazırladığı yeni anayasa taslağı 7 Kasım 1982'de yapılan halkoylamasıyla kabul edilerek yürürlüğe girdi 1982 Anayasası, bazı hak ve özgürlüklere önemli sınırlamalar getirmiş, Anayasa Mahkemesi'nin ve Danıştay'ın denetim yetkilerini azaltmıştır