Aydınlatma- Ilk Lambalar

Eskiçağlarda insanlar güneş batınca yatıp güneş doğunca kalktıkları halde, yokluğunda bu doğal ışığın yerini tutabilecek yapay bir ışık kaynağının eksikliğini duymuşlardı Yapay aydınlatmanın doğuşu hem ısı hem ışık veren ateşin bulunmasıyla başladı ve ilk insanların meşale gibi kullandıktan yanan odun ya da dal parçalan ilk aydınlatma aracı oldu Çam ormanlarının bol olduğu Norveç, Finlandiya gibi kuzey ülkelerinde, parlak ama isli bir alevle yanan çam odunundan çıralar konutların aydınlatılmasında oldukça yakın zamanlara kadar kullanılmıştır Demet halinde bağlanmış ince dalların ya da sazların zifte ya da balmumuna batmlmasıyla hazırlanan meşaleler de çok kullanılan ilkel aydınlatma araçlarıdır

İlk Lambalar

meşalelerden sonra insanlar daha kullanışlı bir ışık kaynağı olan kandili buldular Kandillerin başlangıcı büyük olasılıkla et kızartırken ateşe damlayan yağların alev aldığını gören insanlann, ortası çukur bir taşın içine yağ koyarak yakmayı denemeleridir 1928'de Fransa'da en az 50 bin yıllık bir taş kandil örneği, Irak'ta da 10 bin yıl kadar önce Mezopotamya'da yapılmış pişmiş topraktan kandiller bulunmuştur Yağa batırılmış bitkisel liflerin, örneğin ince saz parçalarının daha parlak ve daha issiz bir alevle yandığını gören insanlann ilk fitilleri yapması aydınlatma araçlarında önemli bir dönüm noktası oldu İÖ 1000 yıllannda yapılan ilk fitilli kandiller İÖ 500 dolaylarında yaygın olarak kullanılmaya başladı Pişmiş topraktan, demirden ya da

tunçtan yapılan bu kandillerde zeytinyağı ya da fındık yağı yakılıyor ve daha çok ışık vermesi için en az iki fitil yerleştiriliyordu Fitillerin ucu ya kabın kenarındaki deliklerden ya da çaydanlık emziği gibi ayrı bir uzantıdan çıkıyordu Tapınakların gece gündüz kandillerle aydınlatıldığı Eski Yunan ve Roma çağlanndan kalma, yüksek ayaklar üzerine oturtulmuş çok büyük demir ya da tunç çanaklardan oluşan dev kandillerin çoğu birer sanat yapıtıdır


Amerika'nın en kuzeyinde ve Grönland'da yaşayan Eskimolar yağ kandillerini yalnızca uzun kış gecelerini aydınlatmak için değil ısınmak ve yemek pişirmek için de kullandılar Bu insanlar ateş yakıp ısınmak ya da meşale yapmak için odun bulunmayan bu buzlar ülkesinde yağ kandillerini keşfetmeselerdi yaşamlarını sürdüremezlerdi Eskimolar, taştan ya da pişmiş topraktan yaptıklan yayvan çanaklarda yakıt olarak eritilmiş fok yağını, fitil olarak da yosunlan kullandılar Kandillerde petrol gibi mineral yağların kullanılması ise büyük olasılıkla İS 50 yıllanna rastlar Bu konudaki en önemli kaynak, Adriya Denizi kıyılannda yeraltından çıkan bir yağın kandillerde yakıt olarak kullanıldığından söz eden Romalı bilgin ve yazar Plinius'tur


Mumlann, yani içine ince uzun bir fitil yerleştirilmiş balmumundan çubukların oldukça eski tarihlerden beri kullanıldığı sanılıyor (bak Mum) Tevrat'ta, Süleyman Peygamber'in tapmağındaki 10 altın şamdandan söz edilmesi bu tarihin en azından İÖ 10 yüzyıla dayandığını gösterir İS 100 yıllannda Eski Yunanlılar ve Romalılar keten liflerinden örülmüş fitilleri balmumuyla kaplayarak mum yaptılar Hıristiyan kiliselerinde mum her zaman kullanıldıysa da, evlerin aydınlatılmasında mumlann kullanılması ortaçağa kadar pek yaygınlaşmadı Balmumu ve parafinden yapılmış gerçek mumlar çok pahalı olduğundan, 19 yüzyıl ortalanna kadar insanlar evlerini aydınlatmak için genellikle içyağından yaptıklan isli mumlan kullandılar 15 yüzyılın başlarında Londra ve Paris'teki evlerin kapısına, içinde mum yanan fenerlerin asılmaya başlaması da sokak aydınlatmasında ilk adımdı


İsviçreli Aime Argand'ın 1784'te yaptığı bir lamba aydınlatmada önemli bir gelişmenin başlangıcı oldu Ortasında, alevi besleyecek havanın girebilmesi için bir delik bulunan bu fitilli lamba, yüzyıllarca kullanılacak olan yağ lambalarının ilk örneğiydi Birkaç yıl sonra bir rastlantı sonucunda, alevin üstüne camdan bir "baca", yani lamba şişesi takıldığında daha parlak ve kararlı bir ışık verdiği görüldü ve 19 yüzyılın ikinci yarısında gazyağının kullanılmaya başlamasıyla bu lambalar iyice yaygınlaştı Çünkü gazyağı bitkisel ya da hayvansal yağlara oranla daha ucuz, alevi de daha issiz ve kokusuzdu Bugün bile daha iyi aydınlatma araçlarının bulunmadığı birçok yörede gaz lambaları kullanılır