Coğrafya

Coğrafya





Yeryüzü haritası



Piri Reisin Haritası


Coğrafya, insanlar ve yer (mekân) ile bunlar arasındaki ilişkiyi inceleyen bir bilimdir Yer ve insanlar arasındaki ilişkiler coğrafyanın konusunu oluşturur Coğrafya sözcüğü Yunanca gaia (yer) ve gráphein (yazmak, betimlemek) sözcüklerinden türemiştirTürkçesi Yerçizim sözcüğüdür Gress ve Leinhart (1994), coğrafyayı 4 özellikle karakterize edilen bir disiplin olarak tanımlamaktadırlar

• Birincisi bir yere eşsiz bir karakter kazandıran, yeryüzü üzerindeki özelliklerin dağılımıdır (örneğin dağlar, ırmaklar, denizler vb)
• İkincisi, bazı şeylerin oldukları yerlerde ve zamanda neden ve nasıl meydana geldiğini anlamaktır (örneğin yanardağlar gibi)
• Üçüncüsü, meydana gelen olayların, diğer olaylarla ilgisi ve bağlantısıdır (örneğin yağmur ormanlarının tahribi)
• Sonuncusu, coğrafyanın haritalar ile bilgilerin ve düşüncelerin iletişimini sağlamasıdır

Bu dört özellik birbiri ile çok çeşitli yollardan etkileşim içindedir Bunlardan ilk üçü coğrafyanın dayanak ilkeleridir Sonuncusu ise coğrafî araştırmalar sonucu elde edilen bilgilerin söylenişidir
Coğrafyanın bu değişik yönleri arasındaki etkileşim, onu tanımlama amaçlı olarak kesin çizgilerle bölünmesini zorlaştırır Coğrafi beceriler, yerler , fizikî, beşerî ve çevre coğrafyası biçiminde bir bölümleme, bunlardan bir veya iki alanın coğrafya eğitiminin çeşitli basamaklarında yer alması; öğrencinin çeşitli alanlar arasındaki ilişkiyi anlamasının engellenmesi şeklinde bir sonuç doğurabilir
Coğrafya, bazı yeteneklerin gelişimini ve kavramların anlaşılmasını içerir Bu kavram ve yetenekler ise fizikî çevre (ortam), beşerî çevre ve bunlar arasındaki ilişki ile ilgilidir




Coğrafi bilgi

Coğrafi Bilgi, bir coğrafi varlık hakkındaki bilgidir Yersel bilgi türüdür Bu bağlamda Yer mekansal bilgi olarak da adlandırılır Coğrafi Bilgi, birbirleriyle bağlantılı üç ayrı bilgiden oluşur:

1. Coğrafi Konum Bilgisi: Konumsal Bilgi türüdür Bu bağlamda Yer konumsal Bilgi olarak da adlandırılır Coğrafi varlığın yeryuvarına ilişkin belli bir datum (referans sistemi) ve projeksiyon (izdüşüm) düzenindeki konum (koordinat) bilgisidir
2. Öznitelik Bilgisi: Coğrafi varlığa ilişkin öznitelik ile öznitelik değeri bilgisidir
3. Topolojik Bilgi: Matematik (Sayıbilim) biliminin bir alt dalı olan Topoloji bilimi esasları çerçevesinde; bir coğrafi varlığın, diğer coğrafi varlıklara göre komşuluk ilişkileri (sağında, solunda, başında, sonunda, vb) hakkındaki bilgidir

Araştırma dalları

Fiziki coğrafya ve beşeri coğrafyadır Fiziki coğrafya yeryüzünün fiziksel özellikleri (yer, su, hava ve canlılar) ile ilgilenirken beşeri coğrafya bu fiziksel özelliklere göre şekillenmiş insan yaşayışı, ekonomisi gibi toplumsal konularla ilgilenmektedir

Coğrafi yer şekilleri

• Kıta, Ada, Yarımada, Takımada, Kıstak
• Ova, Plato, Vadi
• Sıradağ, Uçurum, İn, Yanardağ, Yanardağ krateri, Krater, Dikit, Sarkıt, Traverten, Maar
• Okyanus, Deniz, Boğaz, Körfez, Koy, Kapalı deniz, Burun, Irmak, Göl, Deniz kulağı, Delta, Kıyı gölü, Fiyord, Bentik
• Buzul, Moren, Buzdağı, Buzul gölleri, Buzkar, Buzul teknesi
• Çalılık, Çöl, Tundra, Savana, Tropikal orman, Orman, Bataklık, Mercan resifi, Mercan adası, Kanyon, Bozkır, Maki, Yayla, Obruk, Tayga, Vaha, Podzol, Kumul, Dolin, Düden, Polye, Uvala, Yardang, Lapya

Coğrafi olaylar

Deprem, Sel, Lav, Fay hattı, Çığ, Toprak kayması, Tsunami, Yanardağ, Kaynaç, Erozyon, Yanardağ set gölü, Magma, Magmatik kayaçlar, Tortul kayaçlar

Yerleşim birimleri

Mahalle, Köy, Kasaba, Belde, Bucak, Semt, İlçe, İl, Ülke

İnsanoğlu tarafından yapılan coğrafya değişiklikleri

Tepe, Set, Baraj, Bent gölü, Kurutulmuş arazi, Sulama, Tarla, Çayır, Tünel, Bent, Köprü, Su Kemeri, Yol,Tünel, Tarım

Siyasi

Koridor, Anklav, Eksklav, Göç

Sınıflandırılması gereken terimler

• Su (tatlı/tuzlu/çorak/kirletme vs dahil), Tuzlu su, Tuz
• Ülkeler, İller, Yerbilimi

Coğrafya'nın geçmişi


1689 tarihli, oldukça seyrek bulunur bir yeryüzü haritası


Diğer bütün bilimler gibi coğrafya'da gereklilik sebebiyle ortaya çıkmıştırEski çağlarda Mısır uygarlığında verimli toprakların nerede olduğu ve nasıl kullanılacağı gibi konular ayrıca her yıl gerçekleşen sellerin sonuçlarını bulmak ve zararlarını en aza indirmek için coğrafyayı kullanmışlardırDönemin göçebe toplulukları ise su kaynaklarını, yerleşecekleri yerleri ve yolları bulabilmek için kolay haritalar yapmışlardır

Ptolemy'nin haritası


Eski Yunanlılar ise verimli alanların kıtlığından dolayı denizcilikle ilgilenmiş ve bu alanda coğrafyayı geliştirmişlerdirMiletoslu Hekataios'un İÖ 500'de yazdığı kitabın ilk coğrafya yapıtı olduğu varsayılırAyrıca Klaudios Ptolemaios'un Geographike hyphege-sis kitabında harita yapım yöntemlerinden bahsetmiş ve bu alanda coğrafyaya büyük katkıda bulunmuştur Eratosthenes, Surlu Marinus ve Ptolemaios da bugün kullandığımız paraleller ve meridyenlerden oluşan düzenin gelişmesine katkıda bulunmuşlardır

Abraham Ortelius'un yeryüzü atlası


Karakteristik olarak yayılmacı olan Roma İmparatorluğu döneminde coğrafya daha çok askeri amaçlar için kullanıldı ve geliştirildi Coğrafi şartların savaş üzerindeki etkileri bağlamında yer ve hava incelemelerinde bulundular ayrıca haritacılıkta askeri alanda geliştirildi
İslam dünyasında ise Havkal'ın 10 yüzyılda yazdığı el-Mesalik ve'l-Memalik (Yollar ve Ülkeler), 9 yüzyılda Belhi'nin yazdığı Suverü-l-Ekâlim (İklim Türleri), 10 yüzyılda Mesudi'nin yazdığı el-Müru-çü'z-Zeheb (Altın Çayırlar) ve 14 yüzyılda İbn Battuta'nın yazdığı Tuhfetü'n-Nuzzarfi Garaibi'l-Emsar adlı yapıtlar öne çıkmaktadırAyrıca İslam dünyası tarafından geliştirilen 360 dereceli düzen haritacılıkta hâlâ kullanılmaktadır
Pusulanın Avrupa'ya geçmesi sonucunda uzak diyarlara yolculuklar başladı ve yeryüzü hakkında daha geniş bilgiler edinildi Kristof Kolomb, Vasco da Gama, Amerigo Vespucci, Cabot ve Macellan keşifleriyle haritalar zenginleştiAnversli Abraham Ortelius 1570'te ilk yeryüzü atlasını yaptı
1700'lü yıllardan sonra coğrafya yöntem ve biçim olarak daha bilimselleşti Teleskop ve kronometrenin (süreölçer) bulunuşuyla coğrafi bilgilerin güvenilirliği ve hesapların kolaylığı sağlandı
1800'lü yıllarda ise coğrafya doğabilimci Alexander von Humboldt Alman bilim adamı ile tarihçi Carl Ritter tarafından akademide ders olarak verilmeye başlandıHumboldt'un Cosmos (Evren), Ritter'in de Die Erdkunde (Coğrafya) adlı yapıtlarında coğrafya bilgisini düzenli biçimde düzenlemeye çalışarak modern coğrafyanın dayanaklarını attılar
A von Humboldt fiziki coğrafyanın C Ritter ise beşeri coğrafyanın kurucusu olarak kabul edilir