Algılama Süreçleri

ALGILAMA SÜREÇLERİ


Seçici Dikkat (Selective attention)

Dış dünyada olup bitenlerin büyük bir kısmını duyu organlarımız yakalar, ne var ki biz bu enerjilerin farkına varamayız İnsanoğlu, çevresini seçici bir biçimde algılar Duyu organlarımızın yakaladığı uyarıcıların ancak bir kısmını seçerek algılarız Örneğin, şu anda kitap okumayı bırakın ve gözlerinizi kapatın, çevredekini sesleri dinleyin Uzakta veya yakında farkına vardığınız yeni sesler var mı? Kalbinizin atışını hissedebiliyor musunuz? Ayağınızda çorap var mı, kitap okurken çorabın olduğunun veya olmadığının farkında mıydınız? Oturduğunuz yer yumuşak mı, yoksa sert mi? Bedeninizin durumu nasıl; beliniz, omzunuz, boynunuz rahat mı, yoksa gergin misiniz?

Dış uyarıcıların hepsinin farkında olarak okumaya devam etseydiniz, okuduğunuzdan bir şey anlayamazdınız Beynimizin giren duyu verileri işleyerek anlamlı bir algı oluşturma kapasitesi son derece sınırlıdır Bu nedenle beyin belirli değişkenlerin etkisi altında sürekli seçerek algılar Seçme olayı, algılama olayının en belirgin özelliklerindendir
Algısal seçimi etkileyen değişkenleri ilki temel grupta toplayabiliriz Bunlardan ilkini algılanan uyarıcıyla ilgili özellikler, ikincisini de algılayan bireyle ilgili özellikler oluşturur
Algısal seçimi etkileyen uyarıcı ile ilgili değişkenler: dış dünyadaki uyarıcılar, belirli bazı özelliklerine göre dikkatimizi çeker ve hemen algılanırlar Bu özelliklerden en başta geleni uyarıcının değişkenliğidir( change in stimulus) Değişiklik gösteren uyarıcı hemen dikkati çeker

Seçiciliğin temelinde hem duyusal uyum hem de evrimsel yaşam kavgası yer alabilir Daha önce de söz etmiştik, bir duyu organı belirli tür bir uyarıcıya uzun süre maruz bırakılırsa, duyu organı o uyarıcıya uyum yapar Uyarıcıda bir değişiklik olduğu zaman, duyu organı hemen farkına varır Evrimsel yönden, uyarıcı değişkenliğini hemen farkına varmanın önemini kavramak zor değildir Doğada, hayvanlara gelen tehlike, hareket halinde olan diğer yaratıklardan gelir Bu nedenle hem avlayan, hem de avlanan hareketlerine dikkat etmek zorundadır Geçmişte biz insanlar, bazı hayvanlar gibi avcıydık Kendi karnımızı doyurmak ve çocuklarımızı beslemek ancak iyi avcı olmakla mümkündü

Dikkatimizi çeken uyarıcı özelliklerinden bir diğeri de uyarıcının büyüklüğüdür Uyarıcı büyüdükçe dikkatimizi daha çok çeker Aynı biçimde uyarıcının şiddeti de dikkati etkiler Parlak renkler, yüksek sesler, şiddetli acı, kuvvetli koku hemen dikkatimizi çeker Renkli uyarıcılar, renksiz uyarıcılardan daha kolaylıkla dikkatimizi çeker Renkler arasında da, saf renkler, karışık renklerden daha çok dikkati çeker Tüm saf renkler arasında da kırmızı ve mavi, sarı ve yeşile göre dikkati daha çok çeker
Algısal seçimi etkileyen algılayıcıyla ilgili değişkenler: İçinde bulunduğumuz durumla ilgili beklentilerimiz o durumda bulunan uyarıcılara hangisini seçeceğimizi önemli derecede etkiler İşten dönüp eve gelirken çocukların bizi karşıladıkları köşede “gözümüz onları arar”

İlgiler, ve o anda içinde bulunulan gereksinimler algısal seçimi etkiler İstanbul’da aynı sokakta yürüyen iki turistten biri mimarsa evlerin yapı biçimlerine dikkat eder, diğeri kedileri seviyorsa sokak kedilerini gözler Aynı biçimde, aç olan birey lomantadan gelen kokuları hemen fak eder Tok olan bunların farkına bile varmaz

Örgütleme

Algılamayla ile ilgilenen psikologların öğrendikleri ilk şey, algının bir örgütleme olduğudur Dünyayı rast gele bir araya gelmiş, gelişigüzel nesnelerin dizildiği bir çevre olarak görmeyiz Bize gelen duyuları derler, toparlar, organize ederek bir anlam veririz Algı, kendini oluşturan duyusal girdilerin toplamından daha fazla bir anlam ifade eder Bu gerçeği bir gün algısal psikoloji üzerinde çalışan ilk Alman psikologları, Gestalt kelimesi ile ifade ettiler Bazı organizasyon kuralları “gestalt ilkeleri” algılamamızı etkiler; bu kurallardan önemli bir kaçını kısaca belirtelim: (Cüceloğlu, S; 121,122,123)
Şekil-Zemin İlişkisi: İnsanların nesne algılamalarındaki başlıca örgütleyici eğilim şekil ve zeminin birbirlerinden ayrılmasına ilişkindir Bu eğilim, nesnelerin zeminine göre göze çarpması zeminden doğru sivriliyormuş gibi görünmesine neden olur Resimler, duvarın üzerinde asılıdır, kelimeler de sayfanın üzerinde yer alır Bu örneklerle şekil, resim ve kelimeler; zemin ise duvar ve sayfadır

Şekil-zemin ilişkilerinin algılanması, görmenin dışındaki diğer duyum içinde geçerlidir Bir senfoni dinlerken melodi veya tema şekil olarak algılanır Akortlar ise zemini oluşturan “Rock” müziğinde gitarist, tekrarlanan akortları zemin olarak kullanır Bir ölçüde değişikliğe sahip olan şarkı ise ön zemine göre şekildir (Clifford, S; 266, 267)
Tamamlama (closure):

Algı sürecinde önemli noktalardan biri parça-bütün ilişkisidir Algıladığımız tüm nesneler uyarımlardan oluşmuştur Ancak, hiçbir nesne, uyarımların bir toplamı olarak algılanmaz Algı, duyumların toplamında daha fazla bir anlam ifade eder Örneğin; bir melodi onu oluşturan tonların toplamından çok farklıdır Tonların tek tek hiçbir anlamı yoktur Bunlar ancak bir “bütünlük” oluşturacak biçimde düzenlendiklerinde bir anlam kazanırlar Nitekim, farklı biçimde düzenlendiklerine aynı tonlar, çok farklı melodiler oluşturabilirler (Erdem, S; 52)

Benzerlik (similarity): Birbirine benzer birimler bir algısal bütnlük kazanırlar Kalabalığa baktığımız zaman bazı özelliklerine göre bireyleri gruplarız; yaş benzerliğine göre grupladığımızda çocukları, gençleri, orta yaşlıları ve ihtiyarları görürüz; cinsel benzerliği kullanarak erkek ve dişi gruplarını algılarız Aynı topluluğu, giydikleri giysilerin renklerine göre de gruplayabiliriz



Yakınlık: Zihinde zaman ya da uzay bakımından birbirine yakın bulunan şeyler de gruplanır Şekil 9-5’te A ve B bölümündeki noktaları saymadığımız zaman bu ilk grupta aynı miktarda nokta bulunmamasına rağmen, A grubundakileri yatay, B grubundakileri ise dikey çizgiler halinde algılarız Bu türlü görmemizi etkileyen etme, yakınlık ilkesidir Tıpkı bunun gibi, şekil 9-5 C’ deki çizgileri, soldan sağa doğru olmak üzere üç çift çizgi ve bir tek çizgi olarak gruplandırırız Bu nedenle bunun aksi yönde, yani sağdan sola doğru, üç çift ve bir tek çizgi olarak görebilmek için ayrıca gayret sarf etmek gerekir Müzikte ritim gruplamaları da zamanda yakınlığa örnek olarak gösterebilir
KAYNAKÇA
Baymur Feriha, Genel Psikloji, İnkılap yayınevi, İstanbul, 1994
Clifford T Morgan, Psikolojiye Giriş, Hacettepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü Yayınları, Ankara, !995
Cüceloğlu Doğan İnsan ve Davranışı, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2000