Türkiye'de Kuklacılık Ve İpli Ahşap Kukla Yapımı

Türkiye'de Kuklacılık ve İpli Ahşap Kukla Yapımından Bir Örnek-Puppetry in Turkey and an Example of The Making of a Wooden Marionette





Geleneksel Türk Kukla yapımı kökeni çok eskilere dayanan bir halk sanatıdır Türkçe bebek anlamına gelen ve bugün Anadolu 'da yaşayan korçak, kudurcuk, kaburcuk, kağurcuk, kağurcak, lubet, vb gibi isimlerle yaşayan kukla seyirlik oyunların en eskilerindendir" Korkolçak", "Çadır hayal" (ipli kukla) adı ile yaşayan kukla Orta Asya'da aynı isimle yaşatılmakta ve Orta Asya'dan geldiği



sanılmaktadırKuklanın konusu günlük yaşamdan ve edebi hikayelerden oluşmaktadır Bir hareket ve hacim oyunu olan kuklanın 14yy'dan bu yana oynatıldığı bilinmektedir Bu çalışmada Türk kukla sanatının tarihi, kukla çeşitleri ve ahşap malzemeyle yapılan ibiş el kuklasının yapımında kullanılan araç -gereçler ile yapım aşamaları incelenmiştir




The traditional Turkish Puppetry, which is a public art, dates very far back Puppet shows, which survive in Anatolia today under names such as korcak, kudurcuk, kaburcuk, kagurcuk, kagurcak, lubet, etc, which mean baby in Turkish, are the oldest of them all
The puppet, which exists under names such as "Korkolkac", "Cadir Hayal" (marionette), is found in Central Asia under the same name and is believed to have come from there
The subject of the marionette is comprised of events from daily life and stories from the literature It is known that puppetry, which is a show of action and volume, has been going on since the 14th century




In this study, the history of Turkish puppetry, types of puppets, the tools and materials used in the making of wooden hand puppet ibis and the stages of its making were examined

Kaynak
Mediha GÜLER
GÜ, Mesleki Eğitim Fakültesi Dekoratif Sanatlar Eğitimi ABD
Ankara-TÜRKİYE

Eski Türk geleneklerinde yer alan kukla, belli bir amaca yönelik anlatım için çeşitli tiplerin, şekillerin ve cisimlerin oyunlaştırılması sanatıdır Tahta, alçı, mukavva veya bezden yapılmış elle, iple veya sopayla oynatılan bu küçük bebeklere "kukla" bebeklerle yapılan gösteriye "kukla oyunu" ve oynatan kişiyede "kuklacı" denmektedir


Türk Gölge Oyunu içerisinde çok eski bir tarihe sahip olan kukla sanatı, eski dönemlerdeki kadar yoğun olarak yapılmasa da halen devam etmektedir
Kuklalar ; güldürmek, eğlendirmek amacıyla yapıldıkları gibi oynatılmaları sırasında gerek kişileri gerekse kurgusal hikayeleri ile eğitici bir işleve sahip olmaları bakımından da oldukça önemlidirler


Türkiye'de geçmişi Orta Asya ve Mezopotamya'ya kadar uzanan ve Anadolu topraklarından Osmanlı imparatorluğuna geçen ve asıl gelişimini bu dönemde gösteren kuklacılık, günümüzde bir kaç sanatçıyla yaşamaktadır Ancak değişen yaşam şartları, teknolojik ilerlemeler ve ilgisizlik gibi nedenlerle yok olma tehlikesi ile karşı karşıya kalan kuklacılığın tanıtılması , geliştirilmesi ve yaşatılması gerekmektedir


İlk kuklanın ne zaman yapıldığına ilişkin kesin bir bilgi bulunmamaktadır Ancak yazılı kaynaklar ilk kez eklemli kafatası ve menteşeli maske formuyla ilkel toplumların büyü ve dini törenlerinde kullanılmıştır Bu maske ve kafatasları hareket edebilen eklemlere sahip bebek ve diğer figürlerden oluşmaktadır Bunların bazıları günümüzde dünyanın pek çok yerindeki müzelerde sergilenmektedir (Avcı, Turla 2003)


Hindistan'daki Yeni Delhi Müzesi'nde bir zamanlar iple bağlanmış olduğu anlaşılan bir terracota maymunu bulunmaktadır Bu maymun yaklaşık olarak MÖ 40000 Bin yıl öncesine tarihlendirilmektedir Yaklaşık olarak aynı zamanlara ait Mısır kökenli bir figürde Fransa Paris'teki Louvre Müzesi'nde bulunmaktadır (Roth 1975) Eski Mısırda piramitlerde, ipli kukla oynatan bir insanın varlığı, binlerce yıldır devam eden bu geleneği göstermektedir Ayrıca kukla gösterilerinin eski Yunan ve Romada yapıldığı, gezgin kuklacıların Asya ve Avrupa'da köy, kent ve panayırları dolaşarak gösteri yaptıkları bilinmektedir(Oral 2003)


Orta Asya'da varlığı bilinen Kukla, İlk çağlarda Kolkarcak, Kagucak gibi adlarla oynatılmıştır Geleneksel tarzda oynatılan kukla; el kuklası ve ipli kukla olmak üzere iki çeşitdir El kuklaları konulu bir oyun türünde, ipli kuklalar ise genellikle dans eden kuklalar türündedir (Oral 2003)


Selçuklularda ve Osmanlılarda kukla oyunlarının olduğu bilinmektedir Kuklaların nereden, nasıl ve hangi yollarla Türklere geldiği konusunda çok değişik görüşler bulunmaktadır Bunların içinde kuklanın Orta Asya'da Türkler arasında yaygın olarak oynatıldığı, göçler sırasında Anadolu'ya getirildiği ağırlık kazanmaktadır
Türkistan, Özbekistan ve Orta Asya Türklerinde kukla oyunlarına "Çadır Hayal " ve" Kol Korçak " adı verildiğini biliyoruz Bugün bile Anadoluda bebek anlamına gelen "Korçak, kudevcuk, kuçav, kavur, konçak, kaburcak, kavurcak, goğurcak", kelimelerinin yaşadığını bunların hepsinin öz anlamları yanında kukla ve bebek anlamına geldiğini araştırmacılar kabul etmektedir Orta Asya Türklerinde, özellikle Özbeklerde çok zengin bir kukla geleneği bulunmaktadır Türkistan'da Korçak Oyunu adı verilen kuklanın başlıca iki türü bulunmaktadır Bunlardan biri çadır hayal ipli kukladır Dest Korçak ya da Kol Korçak ise el kuklasıdır Türklerde ise özellikle Osmanlılar döneminde kukla çok yaygın ve çeşitlidir Bu örneklere eski kaynak metinlerinde de rastlanmakla birlikte , eski şenlikleri gösteren sayısız minyatürlerde görülmektedir (And 1996)
Osmanlı Döneminde çok çeşitli olan kuklalardan biri Çingenelerin oynatığı çok ilkel biçimdeki "iskemle kuklası" dır El kuklası ve ipli kukla haricinde arabakuklası çok bilinen bir türdür Araba kuklasında kuklayı oynatan kişi arabanın dibine gizlenip, büyük boy kuklaları sopa ile oynatırlardı Ayrıca içine insan girerek oynatılan dev kuklalar da bulunmaktaydı
Ancak Anadoluda yüzyıllar boyunca köylerde görülen kukla türleriyle şehirlerde görülen kuklaların birbirinden ayrı yapılarda , işlevlerde olduğu belirtilmektedir Köylü tiyatrosu geleneğinde kukla, ritüel özelliklerini bugün bile korumuştur Anadolu'da yağmur yağdırmak için buün de adına" Bebek","Çaput Adam", " Kepçe Kadın" "Bodi Bostan", "Gelin Gok", "Kepçe Başı", "Su Gelini", "Kodu Gelin" vb ilkel kuklalar

kullanılmaktadırAnadoluda da kuklalar için çeşitli deyimler vardır "Korçak", "Hemecik", "Bebek", "Karacör" gibi Anadoluda çok ilginç bir kukla türü çok yaygındırBu üçlü bir kuklayı aynı kuklacının oynatmasıdır Kuklacı iki kuklayı birer eline alır, el kuklası gibi parmakları ile oynatır Anadolu'da köylerde çeşitli adlar altında oynatılan bir kukla da "canlı kukla" dır Burada aslında kukla yoktur, fakat oyuncular kendilerini kukla biçimine sokmaktadırlar Oyuncular çıplak karınları üzerine yüz resmi çizerler, sonra başlarını ve kollarını kasnak üzerinde bir örtüyle örterler karna çizilmiş yüzün omuz düzeyine gelen yere bir oklava bağlanır, buraya bir gömlek giydirilir Günümüzde daha çok kırsal bölgelerde oynatılan bu kukla türleri dışında Türk tiyatrosu içerinde yer alan ipli kuklalar ve el kuklaları halen devam etmektedir( And 1977)


Türkiyede (Osmanlılarda) yüzyıllar boyunca çeşitli kukla türleri oynatılmıştır Daha çok 17yy'da yaygın olarak kullanılan kukla, 19yy'ın sonunda batı tiyatrosu, yerli orta oyunu ve tuluat tiyatrosunun karışımından oluşmuş minyatür seyirlik bir oyun niteliğine kavuşmuştur (İvgin 2000)

Bu çalışmada amaç, Türk kukla sanatının kısa tarihçesi, kukla çeşitleri ve ahşap malzeme ile yapılan ibiş el kuklasının yapımında kullanılan araç-gereçler ve yapım aşamalarını incelemektir Ayrıca Türkiye'de kukla tasarımı, yapım ve oynatım tekniklerini geliştirmek ve tanıtım çalışmaları ile gelecek nesillere aktarmak çalışmanın amaçları arasında yer almaktadır

Materyal ve Yöntem


Türk kuklacılığının tarihsel gelişimi ve günümüzdeki durumu yazılı kaynak araştırmaları sonucu belirlenmiştir
Araştırma özel atölyede karşılıklı görüşme yöntemi uygulanarak, kuklacılıkta kullanılan araç-gereçler, kompozisyon özellikleri yerinde yapılan gözlem ve incelemelerle tespit edilmiştir Ahşap ipli kukla yapımının tüm aşamalarının fotoğrafları çekilmiş ve analizi yapılmıştır

3 1 Kukla Çeşitleri

311 İskemle Kuklası : Avrupa'da Jigging puppets veya Marionettes ala planchette diye bilinen bir kukla türüdür Göğüslerinden yatay biçiminde bir ip geçen bu kuklalar gayda ve benzeri çalgıların eşliğinde aşağıdan ipleri çektirilip dansettirilirBu çeşit kuklalar daha çok sokak eğlenceleri içindir Bu kuklalar dört köşe bir tahta iskemle üstüne dizilmiş iki veya dört bebeğin dönerek ve zıplayarak oynatılmasından ibaret olduğu için bu ad verilmiştir


312 El Kuklası : Çok yaygın olan bu tür kuklaların İtalya'dan geldiği düşünülebilirBunların başları ve kolları mukavva veya tahtadan gövdeleri bezdendir Kuklacı , elini kuklanın giysisinden içeri sokar, işaret parmağı ile başı, baş ve orta parmağı ile kolları oynatır Bu kuklaların Mısır'a Türkiye'den gittiği düşünülmektedir (And 1985)


Her yaş ve herkes için her yerde uygun olan el kuklalarının yapımı basit ve kolaydır Ancak dikkat edilecek önemli nokta oynatıcı eli ile kuklanın büyüklüğünün birbirine uymasıdır Çünkü oynatıcının eli, kuklanın vücudu olacaktır Dikdörtgen şeklinde bir bez torba şeklinde dikilir Üst kısa kısmına baş takılır ve bu kenar omuz olarak kabul edilir Bu kuklalarda genelikle bir parmak boyuna , diğer iki parmakta kollara gireceği için, torbadaki bu boşlukların parmak aklınlığına uygun şekilde yapılması gerekir


313 İpli Kukla : Tarihi çok daha yeni olan bu kuklalar yarım yüzyıl önce İstanbul'a gelen ingiliz kuklacı Thomas Holden tarafından Fransız tiyatrosunda gösterilmiştir
Kullanım alanı en geniş olan bu kukla çeşidi profesyonel bilgi gerektirdiği için büyük kukla tiyatrolarında , özel atölyeler kurulmuştur Ancak zorda olsa gerektiğinde evlerde de yapılabilir İpli kukla iskeletlerinde en çok kullanılan malzeme ahşaptır Bu hem yumuşak ve hafif hem de dayanıklı olan ıhlamur gibi ağaçlardan yapılır Eklemlerin fazla olduğu bu yapımlarda, ahşaptan sonra, tel,levha ve metal malzeme kullanılır (Oral 2003)

32 Kukla Oyunlarında Kişiler (Tipler)


321 İbiş : Her zaman uşak rolündedir Adı Sadıktır ama genelde İbiş olarak çağrılır İhtiyarın uşağıdır, kurnazdır, hazır cevaptır Biçimsiz bir fesi vardır, püsküllü sağa sola oynar Kaba bir dil kullanır, açık-saçık çifte anlamlı sözler kullanır
322 İhtiyar : İbiş'in efendisidir " Bey, Beyefendi " adıda verilir Varlıklı bir kişidir " Tirit, Parçacı, Moruk" adıda verilir


323Diğer kişiler : Genç aşık delikanlı, delikanlının sevgilisi, kötü kişi (tiran), kızın annesi (cadoloz), ibiş'in karısı hizmetçi kız (Fatma), Arap, Şeytan, Dalkavuk, Efe, Yahudi, Laz

3 3 Kukla Oyunlarının Konuları


Kukla oyunlarında konular daha çok Karagöz ve orta oyunlarından alınırdı Bazı halk efsaneleri ve aşk hikayeleri de işlenir Bilinen bazı kukla oyunları şunlardır; İki Garip Kjardeşler, Sahte Esirci, Cinli Yazıcı, Gül ile Fidan, Üvey Anne, İncili Çavuş, Kahyanın Hilesi, Hain Kız, Anadolu Köyünde Düğün vb

34 Kukla Yapımında Kullanılan Araç-Gereçler

341 Kullanılan Araçlar:

a- İskarpela : Marangozlukta ağaç delmek için çelikten yapılmış, ucu badem şeklinde bir araçtır ( Ağakay 1974)(Bkz Şekil 1)

Şekil 1 : İskarpela



b- Tokmak : Ağaçtan yapılmış iri bir çekiçtir ( Ağakay 1974) (Bkz Şekil 2)
Şekil 2 : Tokmak, fırça, zımpara (soldan sağa doğru)
Ş ekil 3 : Mengene 342 Kullanılan Gereçler :
a- Zımpara : Ağaçtan oyularak yapılan kuklalar üzerindeki fazlalığı ve talaşı almak için kullanılır

(Bkz Şekil 2)



b- Boya : Su bazlı analin boya
c- Vernik : Bilinenen cila türlerinden olup yağlı selülozik, ispirtolu, reçineli olabilir Piyasada çeşitli isimler altında satılmaktadır (Bilgin 1997)
d- Kütük : Ihlamur ağacından kesilen silindir biçimindeki tahta parçası (Bkz Şekil 4)
c- Fırça : Kuklaları boyamak için kullanılan çeşitli boylardaki guvaş boya fırçalarıdır
(Bkz Şekil 2)
d- Mengene : Herhangi bir ürünü sıkıştırmak için kullanılan bir çeşit presdir ( Ağakay 1974)

(Bkz Şekil 3)



Ş ekil 4 : Kütük



3 5 İpli Ahşap Kukla Yapım Tekniği
3 51 Başın Hazırlanması (İŞLEM BASAMAKLARI) :
a Kütüğün kabuğunu soyunuz (Bkz Şekil 5)

Ş ekil 5 : Kütüğün kabuğunun soyulması



b Iskarpela ile burun yerini oyunuz (Bkz Şekil 6)

Şekil 6 : İskarpela ile burun yerinin oyulması



c Iskarpela ile ağız yerini oyunuz (Bkz Şekil 7)

Ş ekil 7: İskarpela ile ağız yerinin oyulması



d Çene yerini belirleyip,oyunuz
e Çene yerini zımparalayınız
f Çeneye son şeklini veriniz
g Göz yerlerini belirleyiniz
h Göze son şeklini veriniz
i Oyulan kısımları zımparalayarak düzeltiniz (Bkz Şekil 8)
Ş ekil 8 : Oyulan kısımların zımpara ile düzeltilmesi



Şekil 9 : Yüzün tamamlanmış şekli



352 Yüze Boya YapmahİŞLEM BASAMAKLARI) :

a Fırça ile yüzün üzerindeki ağaç tozlarını temizleyiniz(Bkz Şekil 10)
Ş ekil 10 : Fırça ile yüzün üzerindeki ağaç tozlarının temizlenmesi



b Beyaz analin boya ile yüzü boyayınız (Bkz Şekil 11)
Ş ekil 11 : Beyaz analin boya ile yüzün boyanması



c Kaş, göz, dudak yerlerini istenilen şekilde boyayınız (Bkz Şekil 12)
d Yüze vernik sürünüz
Ş ekil 12 : Kaş, göz, dud k yerlerinn boyanması ve yüze vernik sürülmesi



353 El Hazırlama (İŞLEM BASAMAKLARI) : a Ihlamur ağacını oyarak, el şeklini veriniz(Bkz Şekil 13)

Ş ekil 13 : Ihlamur ağacının oyularak el şeklinin verilmesi



Ş ekil 14 : Elin ten rengi ile boyanması ve vernik sürülmesi



354 Ayak Hazırlama (İŞLEM BASAMAKLARI) : aIhlamur ağacına ayak şeklini veriniz
b Ayağı kırmızı renk ile boyayınız(Bkz Şekil 15)
c Vernik sürünüz
Ş ekil 15 : Ayağın kırmızı renk ile boyanması



355 Kolları Hazırlama (İŞLEM BASAMAKLARI) :

a Kolu elin bilek kısmındaki boşluğuna yerleştiriniz( BkzŞekil 16)
b Kolun dirsek kısmıyla elin bilekten uzanan yerine vida ile birleştiriniz
(Not: Eklem yerlerinin rahatlıkla oynayabilmesi için vidalı kısmın oluk şeklinde oyulması gerekir)
b Eli ten renginde boyayınız(Bkz Şekil 4b)
c Ele vernik sürünüz
Ş ekil 16 : Kolun el ile birleştirilmesi



356 Ayakları Bacaklarla Birleştirme (İŞLEMBASAMAKLARI) :
a Bacakları ayağın bilek kısmındaki boşluğuna yerleştiriniz( Bkz Şekil 17)
b Bacağın diz kapağı kısmını üst bacağa vida ile birleştiriniz
(Not : Eklem yerlerinin rahatlıkla oynayabilmesi için vidalı kısmın oluk şeklinde oyulması gerekir)

Ş ekil 17 Ayağın bacak ile birleştirilmesi



357 Gövdeyi Hazırlama (İŞLEM BASAMAKLARI) :

a Ihlamur ağacına şekil vererek gövdeyi oluşturunuz ( Bkz Şekil 18)
b Gövdenin üst kısmına başı takmak için bir adet alt kısmına bacakları yerleştirmek üzere iki adet delik açınız
Şekil 18: Gövde olacak parça mengenede sıkıştırılarak şekil verilir



358 Kıyafeti Hazırlama (İŞLEMBASAMAKLARI) :
a Kıyafet patronlarını alınız
b Patronları kumaşa çizip, kesiniz
c Kestiğiniz elbise parçalarını dikerek birleştiriniz
d Elbiseyi kuklaya giydiriniz
359 İpli Kuklada Kumandayı Hazırlama (İŞLEM BASAMAKLARI):
a Bir adet yaklaşık 12cm uzunluğunda 25cmeninde silindir tahta parçası bir adet de daha kısa olan tahta parçalarını alınız
b Uzun parçanın üst kısmına yakın yerini oluk biçiminde oyunuz
c Kısa olan parçayı oyulan kısma artı biçim oluşturacak şekilde yatay olarak yerleştiriniz ( Bkz Şekil 19)

Ş ekil 19 : İpli kuklanın kumandası



Şekil 20: Kuklanın kumandasına iplerin bağlanıp kuklaya geçirilmesi



Ş ekil 21 : İpli Ahşap Kukla İbiş



3510 Kuklaya Kumandayı Geçirme (İŞLEM BASAMAKLARI) :
a Artı şeklinde hazırlanmış ahşap kumandanın dört bir köşesinde çizgi biçiminde oluşturulan oluklardan ipleri bağlayıp, düğümleyiniz
b İplerin diğer uçlarını kuklanın iki baş parmağına, başındaki çiviye ve sırtında yer alan çiviye geçirerek bağlayınız ( Bkz Şekil 20)

Sonuç


Türk Gölge Oyunu içerisinde çok eski bir tarihe sahip olan kukla sanatı, eski dönemlerdeki kadar yoğun olarak yapılmasa da halen devam etmektedir
Kuklalar ; güldürmek, eğlendirmek amacıyla yapıldıkları gibi oynatılmaları sırasında gerek kişileri gerekse kurgusal hikayeleri ile eğitici bir işleve sahip olmaları bakımından da oldukça önemlidirler


Türkiye'de geçmişi Orta Asya ve Mezopotamya'ya kadar uzanan ve Anadolu topraklarından Osmanlı imparatorluğuna geçen ve asıl gelişimini bu dönemde gösteren kuklacılık, günümüzde bir kaç sanatçıyla yaşamaktadır Ancak bu sanat dalının yaşatılması ve geliştirilmesi gerekmektedir


Bu nedenle kukla yapımını gerçekleştiren kişiler tespit edilmeli, bu alanda çalışan kişilere destek verilmelidir Bunun için üniversiteler, diğer ilgili kurum ve kuruluşlar birbiri ile koordineli çalışmalı ve hem çeşitli ulusal ve uluslararası yayınlarla desteklenmeli hem de çeşitli festival, yarışmalar düzenlenmelidir


Yapılan araştırma ve çalışmalarla, kaybolmaya yüz tutmuş ya da diğer bir ifade ile geliştirilmesi için fazla çaba gösterilmeyen bu eski Türk sanatının ülkemize tanıtım ve ekonomik açıdan yarar sağlayacağı inancındayız