Bale Tarihi-Bale Müziği-Koreograf-Rus Balesi-Türkiye’de Bale

Bale, birir öyküyü, tiyatro oyunlarındaki gibi sözlerle değil, müzik eşliğinde, dans ve hareketlerle anlatan bir sahne sanatıdır Balede dans ve müziğin yanı sıra, iki önemli öğe daha vardır: Şiir ya da tiyatro ve sahne tasarımı



Balede en önemli öğe danstır Bale dansçıları öyküyü sözsüz olarak anlatmak zorunda olduklarından, oyunculuk yeteneklerinin olması gerekir Hareketlerinin güzelliğiyle izleyicileri etkilemek ve dans sırasında duyumsadıklarını aktarabilmek gibi başlıca iki temel kaygıları vardır Bunu duygu ve davranışları anlatmakta kullanılan kalıplaşmış hareketlerle (mim) ya da sessiz filmlerdeki gibi, hiçbir kurala bağlanmaksızın, serbest hareketlerle gerçekleştirirler (bak MİM SANATI)
Serbest anlatım biçimi çağdaş balede daha çok kullanılır Mim, Les Sylphides, Giselle, Coppelia, Kuğu Gölü, Uyuyan Güzel ve Fındıkkıran gibi klasik balelerde kullanılan bir tekniktir Bu balelerde öykü mimikler aracılığıyla anlatılırken, dans kesintiye uğrar; oysa çağdaş balede dans ve mim iç içe ve süreklidir

Bale Müziği

Müziğin balede iki türlü işlevi vardır: Bunlardan birincisi, Afrikalılar'in el çırparak, ayak vurarak ve tamtam çalarak danslarının ritmini oluşturması gibi, balede ritmi sağlamak; ikincisi ise, öyküye uygun ortam yaratmak ya da başka bir deyişle, sahneyi kurmaktır Bu ikincisini biraz açalım: Bir müzik parçasını dinlerken, özellikle de bu "programlı", yani belli bir düşünceyi ya da öyküyü anlatmak için yazılmış bir müzikse, gözümüzün önünde bir dizi resim canlanır Örneğin, Rossini'nin Giy om Te/'indeki fırtınayı,


Mendelssohn'un Fingal Mağarasında dalgaların kıyıya vuruşunu, aynı bestecinin yapıtlarından Bir Yaz Gecesi Rüyasında perilerin kanat çırpışını görür gibi oluruz Müzik öyküyü kavramamıza ve bestecinin duyulmadıklarını iletebilmesine aracı olur Bu "sahne kurucu müzik", sözcüklerin yerine geçerek izleyiciye Öyküyü anlattığından bale için son derece önemlidir Belirli bir bale için özel olarak bestelenmiş müzikle daha başarılı


sonuçlar elde edilir Sözgelimi, Çaykovski'nin Kuğu Gölü ve (/yuvan Güzel, Stravinski'nin Ateşkuşu ve Petruş-ka, Sir Arthur Bliss'in Şahmat adlı yapıtları bu türden bestelerdir Bunun yanı sıra Schu-mann'ın Karnaval müziği ya da Chopin'in Les Sylphides'i dans için bestelenmemiş olmakla birlikte baleye çok uygundur Bir müzik yapıtını baleye uyarlamak bilgi ve beceri gerektirir

Şiir, Tiyatro Sanatı ve Sahne Tasarımı


Balede "Seni seviyorum" "Senden nefret ediyorum", "Üşüyorum ve açım", "Odayı derhal terk et" gibi basit anlamlı cümleler mimle anlatılabilir Ama "Gelecek hafta bir gün çay içmeye gel" ya da "Merhaba, amca" türünden cümleleri anlatmak güçtür Bu nedenle balede, tiyatro sanatı yoluyla kısıtlı sayıda olay anlatılabilir Buna karşılık, şiir ve tiyatro sanatı, izleyicinin düş gücünü harekete geçirerek, sözlerle anlatılabilecek olandan daha çoğunun anlaşılmasını sağlar İzleyici, görsel olarak ipuçlarını yakaladığı bir olayı, düş gücüyle biçimlendirerek bütünleyebilir Şiir ve tiyatro balede çeşitli biçimlerde bulunabilir


Sahnede her zaman belirli bir öykünün anlatılması gerekmez; ay ışığıyla aydınlatılmış bir alanda perilerin dansı gibi şiirsel bir anlatım {Les Sylphides) olabileceği gibi, herhangi bir düşünce, iyi ile kötü arasındaki kavga (Dante Sonata), herkesin bildiği bir peri masalı (Uyuyan Güzel) ya da çağdaş bir yoksulluk öyküsü baleye konu olabilir Bir başka bale türü de, belirli bir öykü olmaksızın, müzik eşliğinde ritmik hareketlerden oluşan baledir Cesar Franck'ın Senfonik Çeşitlemeler adlı yapıtı buna bir örnektir


Sahne tasarımı balenin, müzik ve dansla aynı önemde olan bir öğesidir Sahne tasarımcısı dekor, sahne düzenlemesi ve kostümlerden sorumlu olan kişidir Sahnenin gerisindeki panonun ve dekorların boyanıp hazırlanması ve yerleştirilmesi sahne tasarımcısının görevidir Klasik balede sahne dekoru önemli bir anlatım aracıdır Çağdaş balede ise dekordan çok, ışıklandırmaya önem verilir Dekor ya da ışıklandırma yetersizse, izleyici hareketleri tam olarak göremez Uygun olmayan bir kostüm dansı ve görüntüyü bozabilir Kostümler ve sahne dekorları, anlatım aracı olarak sözcüklerin yerine geçer Sözgelimi Petruşka'nın zavallı bir bez bebek ya da Uyuyan Gwze/'deki Aurora'nın görkemli bir sarayda yaşayan peri prensesi olduğu, dekordan ve kostümlerden anlaşılır


Koreograf

Bir bale yapıtı, dansçıların, bestecinin, yazarın ve sahne tasarımcısının yanı sıra, koreografın da önemli görevler yüklendiği ortak bir çalışma ürünüdür Koreograf, balenin dans bölümünü tasarlayıp düzenleyen kişidir Bu kimsenin aynı zamanda deneyimli bir dansçı olması gerekir Koreograf çoğu kez, hareketlendireceği öyküyü de kurmak zorundadır İyi bir koreograf olmak kolay değildir Düşünceleri, duyguları ve öyküyü dans ve hareketlerle anlatabilmesi için dansla ilgili her şeyi bilmesi gerekir Koreografın müzik, resim ve heykel konularında da bilgisi olmalıdır Aynı zamanda, sahne tasarımcısının seçiminden sorumludur Ünlü koreograflar arasında, yaşlarının ilerlemiş olmasına karşın çalışmalarını sürdürenler vardır 1983'te ölen Rus asıllı ABD'li koreograf George Balanchine, mesleğini 80 yaşına kadar sürdürmüştür
Bir bale yapıtının başarılı olabilmesi yazarın, koreografın, bestecinin ve sahne tasarımcısının dile getirmeye çalıştıkları ortak düşünceyi, dansçıların tam anlamıyla kavrayıp, izleyiciye iletebilmesine bağlıdır Sözgelimi başarılı bir bale yapıtı olan Üç Köşeli Şapka İspanyol köylü yaşamını anlatan basit bir öyküdür Besteci Manuel de Falla, İspanyol halk müziğini, bir senfoni orkestrasının çalabileceği biçimde değiştirerek, baleye uyarlamıştır Ressam Pablo Picasso, İspanyol köylü giysilerinden esinlenerek, sahne kostümlerini hazırlamıştır Koreograf Leonide Massine, İspanyol halk danslarını baleye uygun biçimde yeniden düzenlemiştir İspanyol halk müziğini, kostümlerini ve danslarını kullanarak, kusursuz bir bale yaratmak düşüncesinden kaynaklanan bu yapıt, uyumlu ve yetenekli kadrosuyla 20 yüzyılın başlarında olağanüstü bir başarı kazanmıştır


Koreograf ve sahne tasarımcıları çoğu kez eski baleleri yeniden düzenleme yoluna da giderler Örneğin, ilk kez 1892'de Rusya'da sahnelenen Fındıkkıran balesinin birçok değişik düzenlemesi vardır


Dansçıların Yetiştirilmesi


Bale eğitimi çok erken yaşlarda başlar Birçok çocuk bale dansçısı olmak ister; ama yoğun bir çalışma ve kısa süreli tatillerden oluşan bale öğrenimini tamamlayabilmek güçtür Ayrıca meslek yaşamının ağır koşullarına pek az kişi katlanabilir
Eğitime başlamak için en uygun yaş 9-11 arasıdır Başlangıçta, günde yaklaşık bir saat çalışılır 16 yaşından sonra provalar yoğunlaşır, çalışma saatleri artar Fiziksel olduğu kadar zihinsel bir çalışmayı da gerektiren dokuz yıllık ağır bir eğitimden sonra dansçı, 18 yaşında izleyici karşısına çıkmaya hazırdır Buna karşılık meslek yaşamı 20 yıldan daha az sürer
Dansçı bedenini, bir müzik aletini kullanır gibi kullanmayı öğrenmelidir Kadın dansçının (balerin) ince ve zarif görünümlü, boyunun ise 1,57-1,64 arasında olması gerekir Başı küçük ve gövdesiyle orantılı, kolları biçimli, bacakları düzgün, özellikle ayakları ve ayak parmakları gövdesini taşıyabilecek güçte olmalıdır Baleye uygun ayak yapısını ancak bir uzman belirleyebilir En az iki yıllık bir çalışma olmadan hiçbir öğrenci ayak parmaklarının ucunda durmayı denememelidir Bu çalışma öğretmenlerin denetiminde ve çok kısa sürelerle yapılmalıdır


Başlangıçta fiziksel çalışmalara ağırlık verilir Daha sonra sanatsal ve zihinsel eğitime geçilir Bale, müzik ve ritmik hareketlerden oluşan sanatsal bir anlatım biçimi olduğu için öğrencide, fiziksel yeteneğin yanı sıra müziği kavrama yeteneğinin ya da "müzik kulağı"nın da olması gerekir Bale, dansçının duygu ve düşüncelerini hareketleriyle bütünleştirmesi gereken bir sahne sanatıdır Büyük Rus balerini Anna Pavlova'nın, "Kafanızla dans etmelisiniz" sözleriyle anlatmak istediği de budur

Profesyonel bale dansçıları yetiştirmek için özel okullar vardır İngiltere'deki İngiliz Kraliyet Balesi Okulu, Leningrad'da 1738'de kurulan Kirov, Ne w York'taki Amerikan Bale Okulu bu alanda önde gelen eğitim kuruluşlarıdır Bu okullara alman yetenekli çocukların eğitimi 7-8 yaşlarında başlar


Balede erkek dansçılar da (balet) balerinler kadar önemlidir Baletlerin, balerinlerde olduğu gibi, kusursuz bir ayak yapısına sahip olması gerekmez Bir erkek dansçı, erkeksi ve atletik bir görünümün yanı sıra, zarif ve yumuşak hareketlere de sahip olmalıdır Güçlü görünüm zarafetle çelişmez Eğer bir dansçı yetenekliyse ilk önce küçük rollerde sahneye çıkmaya başlar, sahne deneyimi kazanır Aralarında en iyi olanlar başrolde ya da önemli rollerde dans etme olanağını elde ederler

Tarih

Eski Yunan, Roma ve Mısır'da baleye benzer dinsel nitelikli dans gösterilerinin yapıldığı bilinmektedir Bugünkü balenin anayurdu Fransa, başlangıç tarihi ise 17 yüzyıldır Fransa Kralı XIV Louis dans etmeyi çok sever, çeşitli danslarda başrolü üstlenirken, tüm saraylıları da dansa katılmaya özendirirdi Balenin Fransa'da başlamış olmasından dolayı baleye ilişkin birçok sözcük Fransızca'dır


Balede kullanılan temel adımlar değişik biçimlerde ortaya çıktı Bazıları ağır ve şatafatlı giysilerin hareket özgürlüğünü kısıtladığı saray danslarından, bazıları halk danslarından doğdu Ortaçağdaki gezgin akrobatların ve cambazların gösterileri de ayrı bir esin kaynağı oldu Başlangıçta uzun ve ağır kostümlerle dans edilmekteydi Daha sonraları dansçılar, kısa ve hafif giysiler giyerek, rahat hareket etme olanağına kavuştular İlk kez 19 yüzyıl başlarında giyilen ve bedeni çorap gibi saran esnek giysi, dansçılara tam bir hareket özgürlüğü kazandırdı

Başlangıçtan bu yana balenin gelişmesinde bazı önemli dansçıların büyük etkisi oldu
Sahneye ilk kez 1726'da çıkan Marie Camar-go, ayak bileklerini açıkta bırakan bir etek giyerek, balede yeni bir çığır açtı Böylece, artık izlenebilir duruma gelen ayak hareketleri daha çok önem kazandı 1736'da ise Marie Salle kostümlerde, zamanında devrim sayılabilecek değişiklikler yaptı Bedene sımsıkı yapışan korsaj yerine giydiği hafif ve bol giysiyle hem hareketlerine esneklik, hem de dansına daha çok anlam katmayı başardı Salle aynı zamanda, kendi oyunlarının koreograf isini yapan ilk


balerindi 18 yüzyılda Fransa'da, Kraliçe Marie-Antoinette'in baş-koreografı ve bale öğretmeni olan Jean-Georges Noverre, baleyi kısıtlayıcı kurallardan arındırarak, değişik anlatım denemelerinde bulundu Aynı dönemde Maximilian Gar-del, oyun sırasında maske takma geleneğine son vererek, dansçılara yüzlerini de kullanabilme olanağı sağladı İtalyan Carlo Blasis, 1830'da bir kitap yazarak, bale eğitiminin kurallarını sistemleştirme yolunda adım attı Baleye çok önemli değişiklikler getiren bir başka ünlü balerin de Marie Taglioni'dir (1804-84) Nazlı görünümü ve olağanüstü dans yeteneğiyle erkek dansçılar karşısında üstünlük sağlayarak baş kadın dansçı kavramının doğmasına neden olan bu ünlü balerindir Marie Taglioni ayrıca, beyaz tülden giysileri ve ayaklarının ucunda uçarcasına dans edişiyle de balede yeni bir çığır açtı
Rus Balesi
Bale Fransa'dan sonra, başta İtalya ve Rusya olmak üzere, öbür ülkelerde de yaygınlık kazandı Ama Fransız inceliğini, İtalyanlar'ın güçlü ve zengin anlatım tarzıyla birleştirerek, balenin gerçek anlamda gelişmesini sağlayan Ruslar'dır Rus balesi, Fransız bale ustası Ma-rius Petipa'nın 1847'de St Petersburg'ta bale yöneticiliğini üstlenmesinden sonra ünlendi Orada Kuğu Gölü, Uyuyan Güzel ve Fındıkkıran adlı büyük bale yapıtlarını, besteci Pe-ter İliç Çaykovski'yle birlikte sahneleyen Pe-tipa, St Petersburg Kraliyet Balesi'nde 50 yılı aşkın bir süre çalıştı


Vaslav Nijinski, Tamara Karsavina, Anna Pavlova ve Galina Ulanova Rusya'nın yetiştirdiği unutulmaz bale sanatçılarıdır (bak NİJİNSKİ, VASLAV; PAVLOVA ANNA) 1909'da Sergey Diaghilev'in (1872-1929) girişimiyle, yetkin sanatçılardan oluşan bir Rus bale topluluğu Paris'e gitti Topluluk üyeleri arasında koreograf Michel Fokine, Leonide Massine, George Balanchine, besteci Igor Stravinski, Claude Debussy ve Erik Satie vardı (bak BA-LANCHİNE, GEORGE; STRAVÎNSKİ, IGOR) Ünlü ressamlardan Pablo Picasso ve Andre Derain ise dekorları hazırlayan sanatçılar arasındaydı
Çağdaş balenin yaratıcısı olan Diaghilev'in çalışmaya başladığı dönemde, bale modası geçmiş bir eğlence türü olarak görülmekteydi Ama Diaghilev baleyi bu çıkmazdan kurtararak, yeniden yaşayan ve coşku veren bir sanata dönüştürdü ABD'nin yeniliklere açık bir bale merkezi durumuna gelmesi üzerine, Diaghilev'in sanatçılarından birçoğu oraya yerleşti Daha sonralan Avrupa ya da ABD' ye yerleşen Rus sanatçılarından biri de ünlü balet Rudolf Nureyev'dir


Sadler's Wells topluluğunu kuran Dame Ninette de Valois da Diaghilev ile çalışmış sanatçılardan biridir İngiltere'de balenin yaygınlaşmasında önemli katkıları olan Dame Marie Rambert ise Diaghilev'den etkilenen bir başka sanatçıdır
1956'da İngiliz Kraliyet Balesi'ne dönüşen Sadler's Wells topluluğu, gösterilerini Londra'da, Kraliyet Opera Binası'nda sürdür-
mektedir Sir Robert Helpmann, Dame Mar-got Fonteyn ve koreograf Sir Frederick Ash-ton gibi büyük dansçılar bu topluluktandır


ABD'de iki çağdaş bale topluluğu vardır Biri 1939'da ABD'de kurulan ve 1980'den bu yana Mihail Barişnikov tarafından yönetilen Amerikan Bale Okulu Tiyatrosu, öbürü ise Balanchine'in kurduğu New York Kent Bale-si'dir Suzanne Farrell, Edward Villela ve 1983'te yönetici olan Danimarkalı Peter Martins bu topluluğun en ünlü dansçılarıdır SSCB'nin büyük toplulukları, Leningrad'daki Kirov (eski adıyla Rus Çarlık Balesi) ve Moskova'daki Bolşoy baleleridir Barişnikov, Makarova ve Nureyev gibi birçok ünlü dansçı Kirov'da yetişmiştir


Kanada'da üç büyük bale topluluğu vardır: 1951'de kurulan Ulusal Kanada Balesi, Montreal Büyük Kanada Balesi ve Winnipeg Kraliyet Balesi Avustralya Dans Tiyatrosu ve Avustralya Balesi ise, Avustralya'nın başlıca bale topluluklarıdır
Bunların yanı sıra, Danimarka Kraliyet Balesi, Hollanda Ulusal Balesi, Dans Tiyatrosu, Paris Operası ve Fransız Maurice Be-jart'ın yönettiği 20 Yüzyıl Balesi günümüzün önemli bale topluluklarıdır (bak DANS)


Türkiye'de Bale

Türkiye'de ilk bale okulu 1921'de, bir Rus bale öğretmeni olan Lidya Krassa Arzumanova tarafından açıldı Yetiştirdiği öğrencilerle 1931'de ilk gösterisini sunan Arzumanova, 1941'de İstanbul Belediye Konservatuvarı'nda bale dersleri vermeye başladı


Ülkemizde devlet desteğiyle bale öğrenimi 1948'de başladı İngiliz Kraliyet Balesi'nin kurucusu Dame Ninette de Valois'nın yöneticiliğinde, İstanbul'da bir bale okulu açıldı 1950'de bu okul Ankara'ya taşındı ve Devlet Konservatuvarı'na katıldı Sahnelenen ilk bale oyunları Büyülü Aşk, Coppelia, Uyuyan Güzel, Giselle ve Kuğu Gölü'dür 1965-66 yıllarında Dame Ninette de Valois'nın, besteci Ferit Tüzün'ün Anadolu Süiti adlı


müziğinden esinlenerek gerçekleştirdiği Çeşmebaşı Balesi, Nevit Kodallı'nın Sinfonietta adlı yapıtından uyarladığı tek perdelik bale oyunu, bir başka İngiliz koreograf Richard Glasstone' un, Bülent Tarcan'ın müziği ile gerçekleştirdiği Hançerli Hanım balesi, Türk motifleri taşıyan ilk bale yapıtları olmaları bakımından önemlidir Koreograf Duygu Ay kal (Çoğul; Oluşum; Bulutlar Nereye Gider; İnsan İnsan; Biz, Siz, Onlar; İnsancık), Sait Sökmen, Güloya Gürelli Aruoba, Ay sun Aslan (Çeşitlemeler ve Denge), Meriç Sumen ve Oytun Turfanda (Yoz Döngü; Güzelleme; Hürrem Sultan) Türkiye'de balenin gelişimine katkıları olan sanatçılardır