Endemizm - Türkiye’De Endemizm - Türkiye’Deki Endemizm Bitkiler Nelerdir?

**Prof. Dr. Sinsi** · 09-11-2012

Endemizm - Türkiye’de Endemizm - Türkiye’deki Endemizm Bitkiler Nelerdir?

Endemizm - Türkiye’de Endemizm - Türkiye’deki Endemizm Bitkiler Nelerdir?

ENDEMİZM
Bir bitkinin yayılış aşanına o bitkinin “areali” denir

Yayılış alanı geniş olan bitkiye “Kozmopolit”, dar olana yani yer yüzünün belirli ve dar bir bölgesinde doğal olarak yetişen bitkiye de “Endemik” bitki denir

Endemik Yunanca Endos-yerlikelimesinden gelir

Buna göre Endemizm: Bir bitki, türünün dar bir bölgede sınırlanmış halde bulunmasıdır

Yani bu deyim, belirli bir bölgeye veya ülkeye özgü bitki taksonu (Subsp

Species, Genus, Familya gibi) için kullanılır

Bir bitkinin ülkemiz için endemik olduğu söylendiğinde, bitki ister dar bir bölgede, ister Türkiye’nin büyük bir kesiminde yayılmış olsun, söz konusu endemik takson ülkemiz sınırları içerisinde düşünülmelidir Yayılış alanı Türkiye’nin dışına taşmayan bitkiler endemik olarak anılmalıdır
Bir endemik bitkinin yayılış alanının genişliği değişik büyüklüklerde olabilir Örneğin, Lysimachia minoricensis (Primulaceae) yalnızca Minorka adasında birkaç m2 lik bir alanı kaplar Buna karşılık yurdumuz için endemik olan bir takson ise km2 lerce yer kaplayabilir Fakat bir kıta için endemik türler olamaz Çünkü endemikler bir kıtanın her yerinde yayılış göstermeyip, kıta içerisindeki bir dağ, dağ sırası veya herhangi bir bölgede bulunurlar Ayrıca bir kıtanın veya bölgenin ancak belli kesimleri endemizm açısından ilginç olabilir Örneğin Yeryüzünde Afrika’nın güneyi (Kap bölgesi), Hawai Adaları, Madagaskar, yurdumuzda ise Güneybatı Anadolu, Toroslar, Tuz Gölü çevresi, Çankırı ve Sivas yöreleri endemik türler yönünden zengin olan yerlerdir
Endemizm, floristik bölgeleri tanımak ve o yerin floristik özelliklerini tayin etmek açısından oldukça önemli bir kriterdir Belli bir floristik bölgeye has endemikler bir araya gelerek floristik bölge sınırını oluştururlar
Endemizm Çeşitleri
Endemik bitkiler başlıca iki grup altında incelenebilir
1

Paleoendemikler (Relikt, Konservatif endemikler)
2

Neoendemikler (Mikro, Progresif endemikler)
1 Paleoendemikler: Bu tür bitkiler jeolojik devirlerde geniş yayılma göstermiş ve bir değişime uğramadan günümüze kadar gelmiş ancak bugün yayılış alanları oldukça daralmış ve sınırlanmış olan endemiklerdir Eskiden tüm Kuzey yarımkürede yayılış gösteren ancak günümüzde sadece Kuzey Amerika’nın batı kesimlerinde yetişen Sequoia (Mamut ağacı) türleri, III zamanda geniş bir areale sahip olan bugün ise sadece Çin’nin dağlık kesimlerine sıkışıp kalan Ginko biloba bitkisi paleoendemiklere örnek olarak gösterilebilir Ayrıca ülkemizde Muğla çevresinde bulunan Liquidambar orientalis bitkisi de Tersiyerde Avrupa ve Asya’nın geniş bir bölümünde yayılış göstermiş bu tip bir endemiktir
2 Neoendemikler: Evrim sonucu meydana gelmiş, yani değişime uğramış kökeni eskilere dayanmayan endemik bitkilerdir Çoğunlukla tür ve tür altı taksonları içerirler ve birbirlerinden çok az farklarla ayrılırlar bu nedenle bunlara Mikroendemikler de denir Centaurea karduchorum, C hakkariensis, Alyssum filiforme ülkemize has neoendemik bitkilerdir
Bitkiler genetik yada coğrafi bir engel tarafından birbirlerinden ayrıldıklarında yeni formlar meydana gelir Yeni bitki formlarının oluşumunda başlıca şu faktörler rol oynamaktadır
·Mutasyonlar
·Genetik rekombinasyonlar
·Doğal seleksiyon
·Coğrafi yada genetik izolasyonlar
Türkiye’de Endemizm
Coğrafi konumu, iklim ve toprak faktörlerinin farklılığı ve üç fitocoğrafik bölgenin birleşme noktasında bulunması gibi nedenlerle zengin bir bitki örtüsüne sahip olan yurdumuz, 9000 civarındaki eğrelti ve tohumlu bitki türü içermesinden dolayı da dünyanın zengin floraya sahip ülkeleri arasındadır Avrupa kıtası florasının 12000’e yakın tür içerdiği düşünülürse, yurdumuzun flora zenginliği daha iyi anlaşılacaktır Türkiye florası tür zenginliği yanında çok sayıda endemik taksonu içermesi ile de ilginçtir Avrupa’nın çeşitli ülkelerinde yetişen endemik türler toplamı 2750 kadar iken bu sayı Türkiye’de 3000 civarındadır
Endemik bitkilerin yurdumuzda dağılışı: Yurdumuz endemik bitkileri tek tek ele alındığında bunlardan 1700 kadarının ülkemiz coğrafik bölgelerinden yalnız birine özgü oldukları saptanmıştır buna göre:
Güney Anadolu’da 631 tür
Doğu Anadolu’da 371 tür
Orta Anadolu’da 253 tür
Karadeniz’de 203 tür
Ege’de 147 tür
Marmara’da 67 tür
Güneydoğu Anadolu’da 33 tür
Bunların dışındaki endemik türler birden fazla bölgemizde yayılış göstermektedir

Floramızda endemik türler yönünden zengin başlıca familyalar ve içerdikleri tür sayıları aşağıda belirtilmiştir

Familya Adı
Endemik Tür Sayısı
Compositae
430
Fabaceae
375
Scrophulariaceae
241
Labiatae
240
Cruciferae
194
Caryophyllaceae
187
Liliaceae
118
Umbelliferae
117
Boraginaceae
108
Rubiaceae
74
Endemik bitkiler ile ilgili veriler daha ayrıntılı incelendiğinde, yurdumuzdaki bazı yöreler ile dağ silsilelerinin endemik türlerce zengin olduğu ortaya çıkmaktadır Amanos Dağları ile Ilgaz Dağları, dağ silsileleri arasında ön sırayı almaktadırlar Ege Bölgesinin güney ucu ile Akdeniz’in batısı, Taşeli platosu, özellikle Ermenek-Mut-Gülnar çevreleri, Boklar Dağları ile Aladağlar ve Antitoroslar yurdumuzun güneyindeki önemli endemik merkezleridir Kuzeyde ise Kaz Dağı, Uludağ, Gümüşhane çevreleri, Artvin-Rize çevreleri, endemizm açısından önemli yörelerimizdir Sivas-Darende-Gürün ve Çankırı civarındaki jipsli arazilerde de bu yörelere has çok sayıda endemik tür yetişmektedir Doğu Anadolu’daki önemli yöreler ise Munzur Dağları ile Van-Bitlis-Hakkari çevreleridir
Bitki Coğrafyası Bölgelerindeki Endemizm Durumu
1 Mediterranean (Akdeniz) fitocoğrafik bölge: Bu bölge 3 kısımda incelenir
ØBatı Anadolu ve Doğu Ege Adaları
§Malope anatolica
§Linum aretioides
§Eryngium thorifolium
ØToroslar
§Dorystoechas hastata
§Globularia davisiana
§Ballotaq cristata
ØAmanos Dağları
§Ajuga postii
§Origanum amanum
§Helleborus vesicarius
2 Irano-Turanian fitocoğrafik bölge: İç Anadolu platosunun hemen tamamını kaplayan bu bölge, kuzeyde Euro-Siberian, batı ve güneyde ise Akdeniz flora bölgesiyle çevrilidir Bu bölgedeki önemli endemizm merkezleri ve endemik türeler aşağıdaki gibidir
ØErzincan, Erzurum yöresi yüksek dağları
§Delphinium albiflorum
ØVangölü çevresi yüksek dağları
§Trifolium longidentatum
ØMezopotamya ovasının kuzeyi
§Papaver clavatum
ØVangölü çevresi yüksek dağları
§Trifolium longidentatum
ØTuz gölü çevresi
§Consolida stenocarpa
ØÇankırı ve Sivas yörelerinin jipsli sahaları
§Salvia vermifolia
3 Euro-Siberian fitocoğrafik bölgesi: Bu bölge yaprak döken ve yüksek iğne yapraklı ormanlardan meydana gelir Ordu ilinin doğusunda yağış ve nem artar Ordu yakınlarındaki Melet nehrinin doğusunda Kafkasya türleri ve endemik türler aniden artar Bu bölüme “Colchis bölümü” denir
Endemikler Batı ve Orta Karadeniz’de Doğu Karadeniz’e göre daha az bulunurlar Bu bölüme de “Öksin bölümü” denir
ØColchis bölümü
§Medicaryon orientale
ØÖksin bölümü
§Allium olympica
Ülkemizin ana fitocoğrafik bölgeleri dışında kalan ara bölgeleri endemik tür yönünden zengindir Endemik bitkiler özellikle bu sahalar içinde ortaya çıkmıştır
Bu geçiş alanlarındaki türler, tolerans sınırında bulunurlar Farklı iklim ve toprak koşulları altında farklı vejetasyonla rekabet ederler Göçün sebep olduğu bu koşullar altında seleksiyon baskısı yeni çevreye adapte olan ekotipik varyeteler ortaya çıkarır Farklı floraların karşılaştığı yerlerde hibritleşme ve hibrit dölün stabilizasyonu da vardır
Çoğu, bu saydığımız bölgelerde ve bir kısmı da diğer yörelerde olmak üzere, Türkiye’de toplam 3000 civarında tohumlu bitki türü endemiktir Türkiye’de bugüne dek bilinen kadarıyla yaklaşık 9000 kadar doğal eğrelti ve tohumlu bitki türü vardır Bunların yaklaşık % 30’u ülkemiz için endemiktir

09-11-2012	#1
Prof. Dr. Sinsi	Endemizm - Türkiye’De Endemizm - Türkiye’Deki Endemizm Bitkiler Nelerdir? Endemizm - Türkiye’de Endemizm - Türkiye’deki Endemizm Bitkiler Nelerdir? Endemizm - Türkiye’de Endemizm - Türkiye’deki Endemizm Bitkiler Nelerdir? ENDEMİZM Bir bitkinin yayılış aşanına o bitkinin “areali” denir Yayılış alanı geniş olan bitkiye “Kozmopolit”, dar olana yani yer yüzünün belirli ve dar bir bölgesinde doğal olarak yetişen bitkiye de “Endemik” bitki denir Endemik Yunanca Endos-yerlikelimesinden gelir Buna göre Endemizm: Bir bitki, türünün dar bir bölgede sınırlanmış halde bulunmasıdır Yani bu deyim, belirli bir bölgeye veya ülkeye özgü bitki taksonu (Subsp Species, Genus, Familya gibi) için kullanılır Bir bitkinin ülkemiz için endemik olduğu söylendiğinde, bitki ister dar bir bölgede, ister Türkiye’nin büyük bir kesiminde yayılmış olsun, söz konusu endemik takson ülkemiz sınırları içerisinde düşünülmelidir Yayılış alanı Türkiye’nin dışına taşmayan bitkiler endemik olarak anılmalıdır Bir endemik bitkinin yayılış alanının genişliği değişik büyüklüklerde olabilir Örneğin, Lysimachia minoricensis (Primulaceae) yalnızca Minorka adasında birkaç m2 lik bir alanı kaplar Buna karşılık yurdumuz için endemik olan bir takson ise km2 lerce yer kaplayabilir Fakat bir kıta için endemik türler olamaz Çünkü endemikler bir kıtanın her yerinde yayılış göstermeyip, kıta içerisindeki bir dağ, dağ sırası veya herhangi bir bölgede bulunurlar Ayrıca bir kıtanın veya bölgenin ancak belli kesimleri endemizm açısından ilginç olabilir Örneğin Yeryüzünde Afrika’nın güneyi (Kap bölgesi), Hawai Adaları, Madagaskar, yurdumuzda ise Güneybatı Anadolu, Toroslar, Tuz Gölü çevresi, Çankırı ve Sivas yöreleri endemik türler yönünden zengin olan yerlerdir Endemizm, floristik bölgeleri tanımak ve o yerin floristik özelliklerini tayin etmek açısından oldukça önemli bir kriterdir Belli bir floristik bölgeye has endemikler bir araya gelerek floristik bölge sınırını oluştururlar Endemizm Çeşitleri Endemik bitkiler başlıca iki grup altında incelenebilir 1Paleoendemikler (Relikt, Konservatif endemikler) 2Neoendemikler (Mikro, Progresif endemikler) 1 Paleoendemikler: Bu tür bitkiler jeolojik devirlerde geniş yayılma göstermiş ve bir değişime uğramadan günümüze kadar gelmiş ancak bugün yayılış alanları oldukça daralmış ve sınırlanmış olan endemiklerdir Eskiden tüm Kuzey yarımkürede yayılış gösteren ancak günümüzde sadece Kuzey Amerika’nın batı kesimlerinde yetişen Sequoia (Mamut ağacı) türleri, III zamanda geniş bir areale sahip olan bugün ise sadece Çin’nin dağlık kesimlerine sıkışıp kalan Ginko biloba bitkisi paleoendemiklere örnek olarak gösterilebilir Ayrıca ülkemizde Muğla çevresinde bulunan Liquidambar orientalis bitkisi de Tersiyerde Avrupa ve Asya’nın geniş bir bölümünde yayılış göstermiş bu tip bir endemiktir 2 Neoendemikler: Evrim sonucu meydana gelmiş, yani değişime uğramış kökeni eskilere dayanmayan endemik bitkilerdir Çoğunlukla tür ve tür altı taksonları içerirler ve birbirlerinden çok az farklarla ayrılırlar bu nedenle bunlara Mikroendemikler de denir Centaurea karduchorum, C hakkariensis, Alyssum filiforme ülkemize has neoendemik bitkilerdir Bitkiler genetik yada coğrafi bir engel tarafından birbirlerinden ayrıldıklarında yeni formlar meydana gelir Yeni bitki formlarının oluşumunda başlıca şu faktörler rol oynamaktadır ·Mutasyonlar ·Genetik rekombinasyonlar ·Doğal seleksiyon ·Coğrafi yada genetik izolasyonlar Türkiye’de Endemizm Coğrafi konumu, iklim ve toprak faktörlerinin farklılığı ve üç fitocoğrafik bölgenin birleşme noktasında bulunması gibi nedenlerle zengin bir bitki örtüsüne sahip olan yurdumuz, 9000 civarındaki eğrelti ve tohumlu bitki türü içermesinden dolayı da dünyanın zengin floraya sahip ülkeleri arasındadır Avrupa kıtası florasının 12000’e yakın tür içerdiği düşünülürse, yurdumuzun flora zenginliği daha iyi anlaşılacaktır Türkiye florası tür zenginliği yanında çok sayıda endemik taksonu içermesi ile de ilginçtir Avrupa’nın çeşitli ülkelerinde yetişen endemik türler toplamı 2750 kadar iken bu sayı Türkiye’de 3000 civarındadır Endemik bitkilerin yurdumuzda dağılışı: Yurdumuz endemik bitkileri tek tek ele alındığında bunlardan 1700 kadarının ülkemiz coğrafik bölgelerinden yalnız birine özgü oldukları saptanmıştır buna göre: Güney Anadolu’da 631 tür Doğu Anadolu’da 371 tür Orta Anadolu’da 253 tür Karadeniz’de 203 tür Ege’de 147 tür Marmara’da 67 tür Güneydoğu Anadolu’da 33 tür Bunların dışındaki endemik türler birden fazla bölgemizde yayılış göstermektedir Floramızda endemik türler yönünden zengin başlıca familyalar ve içerdikleri tür sayıları aşağıda belirtilmiştir Familya Adı Endemik Tür Sayısı Compositae 430 Fabaceae 375 Scrophulariaceae 241 Labiatae 240 Cruciferae 194 Caryophyllaceae 187 Liliaceae 118 Umbelliferae 117 Boraginaceae 108 Rubiaceae 74 Endemik bitkiler ile ilgili veriler daha ayrıntılı incelendiğinde, yurdumuzdaki bazı yöreler ile dağ silsilelerinin endemik türlerce zengin olduğu ortaya çıkmaktadır Amanos Dağları ile Ilgaz Dağları, dağ silsileleri arasında ön sırayı almaktadırlar Ege Bölgesinin güney ucu ile Akdeniz’in batısı, Taşeli platosu, özellikle Ermenek-Mut-Gülnar çevreleri, Boklar Dağları ile Aladağlar ve Antitoroslar yurdumuzun güneyindeki önemli endemik merkezleridir Kuzeyde ise Kaz Dağı, Uludağ, Gümüşhane çevreleri, Artvin-Rize çevreleri, endemizm açısından önemli yörelerimizdir Sivas-Darende-Gürün ve Çankırı civarındaki jipsli arazilerde de bu yörelere has çok sayıda endemik tür yetişmektedir Doğu Anadolu’daki önemli yöreler ise Munzur Dağları ile Van-Bitlis-Hakkari çevreleridir Bitki Coğrafyası Bölgelerindeki Endemizm Durumu 1 Mediterranean (Akdeniz) fitocoğrafik bölge: Bu bölge 3 kısımda incelenir ØBatı Anadolu ve Doğu Ege Adaları §Malope anatolica §Linum aretioides §Eryngium thorifolium ØToroslar §Dorystoechas hastata §Globularia davisiana §Ballotaq cristata ØAmanos Dağları §Ajuga postii §Origanum amanum §Helleborus vesicarius 2 Irano-Turanian fitocoğrafik bölge: İç Anadolu platosunun hemen tamamını kaplayan bu bölge, kuzeyde Euro-Siberian, batı ve güneyde ise Akdeniz flora bölgesiyle çevrilidir Bu bölgedeki önemli endemizm merkezleri ve endemik türeler aşağıdaki gibidir ØErzincan, Erzurum yöresi yüksek dağları §Delphinium albiflorum ØVangölü çevresi yüksek dağları §Trifolium longidentatum ØMezopotamya ovasının kuzeyi §Papaver clavatum ØVangölü çevresi yüksek dağları §Trifolium longidentatum ØTuz gölü çevresi §Consolida stenocarpa ØÇankırı ve Sivas yörelerinin jipsli sahaları §Salvia vermifolia 3 Euro-Siberian fitocoğrafik bölgesi: Bu bölge yaprak döken ve yüksek iğne yapraklı ormanlardan meydana gelir Ordu ilinin doğusunda yağış ve nem artar Ordu yakınlarındaki Melet nehrinin doğusunda Kafkasya türleri ve endemik türler aniden artar Bu bölüme “Colchis bölümü” denir Endemikler Batı ve Orta Karadeniz’de Doğu Karadeniz’e göre daha az bulunurlar Bu bölüme de “Öksin bölümü” denir ØColchis bölümü §Medicaryon orientale ØÖksin bölümü §Allium olympica Ülkemizin ana fitocoğrafik bölgeleri dışında kalan ara bölgeleri endemik tür yönünden zengindir Endemik bitkiler özellikle bu sahalar içinde ortaya çıkmıştır Bu geçiş alanlarındaki türler, tolerans sınırında bulunurlar Farklı iklim ve toprak koşulları altında farklı vejetasyonla rekabet ederler Göçün sebep olduğu bu koşullar altında seleksiyon baskısı yeni çevreye adapte olan ekotipik varyeteler ortaya çıkarır Farklı floraların karşılaştığı yerlerde hibritleşme ve hibrit dölün stabilizasyonu da vardır Çoğu, bu saydığımız bölgelerde ve bir kısmı da diğer yörelerde olmak üzere, Türkiye’de toplam 3000 civarında tohumlu bitki türü endemiktir Türkiye’de bugüne dek bilinen kadarıyla yaklaşık 9000 kadar doğal eğrelti ve tohumlu bitki türü vardır Bunların yaklaşık % 30’u ülkemiz için endemiktir