Dokular

Doku:Yüksek yapılı organizmalarda çok sayıda hücre vardırBu hücreler kendi aralarında yapısal ve işlevsel birlikler oluştururlarCanlılarda aynı işlevi yapan hücreler topluluklarına doku denir
Dokular canlının erginlikten önceki yaşamında başlar ve erişkinliğe ulaşınca son biçimini alırHayvanların yapısındakilere hayvansal,bitkilerin yapısındakilere de bitkisel dokular denir


-HAYVANSAL DOKULAR-




Hayvansal dokular 7 gruba ayrılırlar;
1Epitel doku 2Bağ doku 3Kıkırdak doku 4Kemik doku 5Kan doku 6Kas doku 7Sinir doku
Bitkisel dokular ise 2 gruba ayrılır;
1Sürgen(Bölünür) doku 2Bölünmez doku
Hayvansal dokuları inceleyelim;



EPİTEL DOKU:


Vücudun iç ve dış yüzeyini örterBunun 4 görevi vardır;Bulundukları organı dış etkilerden korumak,Salgı yapmak,Emmek, Mukus ve benzeri maddeleri iletmekEpitel doku işlevine göre 2 grupta incelenir;
1Örtü epiteli:Asıl görevi korumaktırAncak bazen emilim görevide yaparlarHücrelerinin sıralanışına göre Tek katlı ve Çok katlı olmak üzere ayrılırlar
ATek katlı epitel:Yan yana dizilmiş hücrelerden oluşurHücreleri yassı,kübik veya silindiriktir
aTek katlı yassı epitel: Akciğer alveolleri,kan damarlarının iç yüzü ve kılcal damarlarda bulunur
bTek katlı kübik epitel:Omurgalı böbreklerinde,tiroit bezinde bulunur
cTek katlı silindirik epitel:Omurgalının solunum yollarında,incebağırsakta bulunan silindirik epitel emme görevi yapar

BÇok katlı epitel:Üst üste sıralanmış hücrelerden oluşurOmugalıların derisinde bu doku vardırBu epitel dokuyu incelediğimizde en altta silindirik,ortada kübik,üstte ise yassı epitelden oluşmuşturEn üstteki epitel genellikle ölüdürBu ölü hücre alttaki canlı hücreleri dış etkilerden korurKan damarı içermez


2Salgı(Bez) epiteli:Salgı yapma yeteneğindeki hücrelerdirTükürük bezi,mide bezleri,ter bezleri,hipofiz,tiroit gibi salgı yapan organlarda bulunurHücre sayısına göre;
ATek hücreli bezler:Silindirik hücrelerden oluşurBunlara “goblet” hücresi denirToprak solucanının derisinden,sindirim kanalından,solunum organlarından salgılanan mukus buna örnektir


BÇok hücreli bezler:Salgı yapan hücrelerin bir araya gelmesi ile oluşurlarSalgılarını bir kanala ve buradan vücut boşluğuna veren bezlere ekzokrin(dış salgı) bezi denirTükrük bezi,mide ve bağırsak bezleri ile gözyaşı bezleri dış salgı bezleridirSalgılarını doğrudan kana veren bezlere endokrin(iç salgı) bezi denirBunlar kanalsız bezlerdirSalgılarına hormon denirHipofiz,tiroit,paratiroit,böbreküstü bezleri birer iç salgı bezidir


BAĞ DOKUSU:


Doku ve organları birbirine bağlarVücudun her yerinde bulunurBuna katılgan doku da denirHücreler ve hücreler arası maddelerden ve liflerden oluşurHücreler arasında bu hücreler tarafından salgılanan ara madde bulunurAra maddede ağsı,kollogen,elastik lifler olmak üzere 3 tipte lif görülürAra madde miktarı çok,bağ dokusu hücreleri azdırBağ dokusunu oluşturan asıl hücrelere fibroblast denirDiğer önemli hücreler ise mast hücreleri ve makrofajlardır
Yağ dokusu,özelleşmiş bir bağ dokusudurHücreleri büyük ve yuvarlak olup yağ damlacıkları taşırYağ dokuları yedek besin olarak yağın ve suyun depolanmasını sağlarVücudun basınç ve darbelere karşı korunmasında,ısının izole edilmesinde,derinin nemli kalmasında etkili olur


KAN DOKUSU:

Kan,çeşitli maddeleri taşıma,vücudu mikroplara karşı koruma,vücut ısısını düzenlemek gerektiğinde pıhtılaşma gibi görevler yaparHücreler ve hücreler arası maddelerden oluşmuşturDamarlar içinde dolaşırPlazma denilen ara maddesi sıvıdırPlazmanın çoğunu su oluşturur,ayrıca sindirilmiş besinler,hormonlar,enzimler,antikorlar,erimiş gazlar ve artık maddeler içerirHafif bazik özelliktedir
Kandan,kan hücreleri ve pıhtılaşan maddeler çıktıktan sonra geriye kalan sıvıya serum denirKan,bir tüpe konduğunda dipte oluşan pıhtının üstünde kalan serumdurPıhtıda ise kan hücreleri ve fibrin bulunur

Kan hücreleri 3 çeşittir:


1Alyuvarlar 2Akyuvarlar 3Kan pulcukları

Alyuvar(Eritrosit);ortası çukur,kırmızı renkli kan hücresidirBaşlangıçta çekirdeklidirler ama kana karışırken çekirdeklerini kaybederlerAlyuvarlar akciğerden aldıkları oksijeni vücut hücrelerine,vücut hücrelerinden aldıkları karbondioksiti akciğere götüren hücrelerdir


Oksijen ve karbondioksit taşınmasında yapısında bulunan demirli bir protein olan hemoglobin görev yaparBir alyuvar yaklaşık 280 milyon hemoglobin molekülüne sahiptir

Alyuvarların ömrü yaklaşık olarak 120 gündürYaşlı alyuvarlar dalakta ve karaciğerde parçalanırKemik iliğinde yenisi üretilirBirim zamanda dokulara ulaşan oksijen miktarının azalması vücutta alyuvar üretimini hızlandırır
aKan kaybı
bDeniz seviyesinden yükseklere çıkılması
cBazı solunum ve dolaşım sistemi hastalıkları gibi durumlarda alyuvar üretimi artar
Yüksek yerlerde yaşayanlarda sahildeki insanlardan daha fazla alyuvar bulunurOlgunlaşmış alyuvarlarda çekirdek,ribozom,eretikulum ve mitokondri yoktur
Akyuvarlar(Lökositler);çekirdekli,gerçek kan hücreleridirKan sıvısı içinde aktif hareket ederlerHemoglobin taşımadıkları için renksizdirlerKanda ortalama 7000-9000 kadardırBu sayı:
aMikrobik hastalıklar
bVücuda giren yabancı proteinler,bakteri ve kimyasal toksinler
cDoku tahribi halinde sayısı artar

Sitoplazması tanecikli olanlara granüllü akyuvar denirÇekirdeği boğumludurBunlar nötrofil,eosinofil ve bazofil diye adlandırılırTanecikli olmayanlarada granülsüz akyuvar adı verilirÇekirdeği fasulye tanesine benzeyen tiplerine monosit,yuvarlak iri çekirdekli olanlarına lenfosit denirMonositler kemik iliğinde,lenfositler dalak,tümüs bezi ve lenf düğümlerinde üretilirler

Akyuvarlar vücudu hastalıklara karşı korurMonositler,mikropları fagositozla yutar ve parçalarÇoğu zaman amipsi hareketlerle kan damarlarından çıkarak doku sıvısındaki mikropları yok ederAyrıca bazı lenfositler vücuda zarar veren maddelere karşı “antikor” üretirler

Kan pulcukları(trombositler);kemik ilğindeki dev hücrelerin(megakaryosit) parçalanması sonucu sitoplazma parçalarıdırÖmürleri birkaç gündürKanın pıhtılaşmasında etkili olan özel bir protein bulundururlarBuna trombosit tromboplastini denir



KIKIRDAK DOKU

:Esnek,dayanıklı,hafif sert dokudurOmurgalılarda kemik doku ile beraber iskeleti oluştururKöpekbalıkları hariç diğer omurgalılarda embriyo geliştikçe kıkırdak doku yerini kemik dokuya bırakır
Bu doku,kıkırdak hücreleri “kondrosit” ile hücrelerin arasını dolduran ara madde “kondrinden” oluşurKondrosit bir kapsülle çevrilidir
Kıkırdak dokuda kan damarı bulunmazBesin ve gerekli maddeler difüzyonla etrafını saran bağ dokunun kılcallarından alınırMetabolizma ürünü artıklarıda yine difüzyonla atılır
Kıkırdak doku,ara maddesine görehiyalin,elastik ve lifli kıkırdak olmak üzere 3’e ayrılır
aHiyelin kıkırdak;soluk borusu,kaburga uçları,uzun kemiklerin başı ve burunda yer alırBütün omurgalıların embriyoları ile kıkırdaklığı balıkların embriyo ve erginlerinde bulunur
bElastik kıkırdak;dış kulak yolu,kulak kepçesinde bulunur
cLifli kıkırdak;uzun kemiklerin eklem yerinde yer alırKollojen lifleri fazladırHücreler arası madde ve hücreleri azdır


KEMİK DOKUSU:


Omurgalıların iskeletini oluşturan kemikler,kemik dokusundan meydana gelirVücudun en sert dokusudurVücuda destek sağlar,iç organlaratutunma yüzeyi oluştururKemik hücrelerine “osteosit” denirKemik hücreleri osein denilen proteinli madde ile madensel tuzlardan oluşan bir ara madde içinde bulunurMadensel tuzların çoğunu magnezyum fosfat,kalsiyum karbonat ve kalsiyum florür oluştururBu maddelerin miktarı canlının yaşına göre değişir
Kemik doku sıkı ve süngersi olmak üzere 2’ye ayrılır


Sıkı kemik doku,sert bir kitledirSert kemik dokuda denirİskeleti oluşturan tüm kemiklerin dış yüzeyinde uzun kemiklerin gövdesinde bulunurKemik hücreleri sitoplazmik uzantılarla birbirine bağlanırHücreler iç içe geçmiş daireler üzerinde bulunur
Dairelerim merkezinde boydan boya uzanan boşluklara havers kanalı denirHavers kanallarını birbirine bağlayan yan kanallarada volkmen kanalları adı verilirBu iki kanalında içinden kan damarları ve sinir uzantıları geçer



Süngerimsi kemik doku,uzun kemikleri baş kısmını,kısa ve yassı kemikleri iç kısmını doldururGözenekli bir yapısı vardırBu gözeneklerin içi kırmızı kemik iliğiyle doludur
Bütün kemikler “periost” adı verilenbir zar ile örtülüdür





Bu zar kemiklerin beslenmesinde,onarımında ve kalınlaşmasında görev yaparUzun kemiklerin ortasındaki boşlukta sarı ilik,baş kısmında kırmızı ilik,kısa ve süngerimsi kemik dokusunun gözeneklerinde de kırmızı ilik bulunurKırmızı ilik alyuvar ve akyuvar yapımında etkilidirKırmızı ilik alyuvar ve akyuvar yapımında etkilidirKemik dokusu vücudun mineral deposudur



KAS DOKUSU:Kasılıp gevşeme yeteneğinde olan bir dokudurBu özelliğinden dolayı canlının hareketini ayrıca kalp,mide ve solunum organlarının çalışmasını sağlarHücreler arası maddeleri yoktur

Kas hücrelerinin zarına sarkolemma, sitoplazmasına sarkoplazma denirSarkoplazma kasılıp gevşeme özelliğindeki liflerden yapılmıştırBu liflere miyofibril adı verilirAktin ve miyozin denilen proteinden yapılmıştırkasılma için gerekli enerji ATP’den sağlanır
Kaslar yapı ve çalışmaları bakımından üç çeşittirBunlar; 1Düz kas, 2İskelet kası, 3Kalp kası


1Düz kaslar;uzun ,iğ biçimli,sivri uçlu hücrelerden yapılmıştırHücrenin ortasında yassı ve uzun bir çekirdeği vardırBağırsak,mide,damarlar gibi iç organların yapısında bulunurİsteğimiz dışında çalışır,çalışması otonom sinir sisteminin denetiminde gerçekleşirYavaş kasılır ancak kasılı kalabilme süreleri uzundurYani geç yorulurlar



2Çizgili kaslar;uzun,silindirik ve kalın uçlu hücrelerdirPlazma zarları eridiği için çok çekirdekli bir görünümleri vardırÇekirdekleri kenarda yer alır
Çizgili kaslar iskeleti sara ve hareketi sağlarİstediğimizle çalışırÇalışması beyin tarafından düzenlenirKasılma hızı yüksektirKasılı kalma süresi kısadırYani çabuk yorulurlar



3Yürek(Kalp) kası,bir çeşit çizgili kastırKalbin kaslı yapısını oluştururÇok çekirdeklidirÇekirdekleri ortadadırEnine boyuna çizgilidirDallanmış ve birbiri ile kaynaşmış silindirik,uzun liflerden oluşurUyartı bir liften diğerine iletilirİsteğimiz dışında çalışırÇalışması otonom sinir sistemi ile düzenlenir


SİNİR DOKUSU

:Sinir dokusu sinir hücreleri(nöron) ile bunların arasında bulunan destek sağlayan rejenerasyon ve koruma görevi yapan nörogliyalardan oluşurBir nöronda iki kısım bulunur

aSinir gövdesi:Sitoplazma ve çekirdeği kapsarHücreden uzanan sinir liflerine sahiptir
bUzantılar:Uzun ve tek olan uzantıya akson denirBeyin ve omirilikte bulunan aksonların etrafı miyelin kılıf ile örtülüdürBu kılıf Schwann hücrelerinin aksona dolanmasıyla oluşurMiyelinli aksonlarda uyartılar hızlı iletilirOtonom sinir sisteminin iç organlarda sonlanan aksonlarında miyelin bulunmazKısa birden fazla olan uzantılara ise dendrit denir

Nöronlar uç uça gelerek sinir tellerini oluştururlarBir nöronun dendritleri ile başka bir nöronun aksonunun karşılaştıkları ve uyartının aksondan dendrite geçtiği özel bağlantı yerine sinaps denirAkson ile dendritin arasındaki boşluğa sinaptik aralık denirSinir hücrelerinde elektriksel olarak iletilen impulslar bu çeşit sinapslarda kimyasal olarak iletilirİmpulslar dendritden hücre gövdesine daha sonra aksona taşınırNöronlar uzantılarıyla bez hücrelerine ve kaslara (efektör organlara) bağlanırlar


-BİTKİSEL DOKULAR-


Bitkisel dokular “sürgen doku” ve “değişmez doku” olmak üzere iki kısımda incelenir
Sürgen (Meristem) Doku:Bitkilerde uzamayı ve kalınlaşmayı sağlarHücreleri küçük,ince zarlı,bol sitoplazmalı ve büyük çekirdeklidirKofulları çok az sayıda veya hiç yoktur
Hücreleri küp veya prizma şeklinde olup,hızlı bölünme yeteneğindedirBitkinin hızlı büyüyen bölgelerinde bulunurFarklılaşarak değişmez dokuları oluşturur

Yapı ve görevlerine göre iki çeşidi vardır



1Birincil meristem:Kök,gövde ve dalların uç kısımlarında bulunurBu dokunun bulunduğu bölgelere “büyüme noktası” denirBüyüme noktası gövdede koruyucu yapraklarla,kökte ise kaliptra örtülürBüyüme konisi iç içe üç tabakadan oluşurBu tabakalar dıştan içe doğru dermatojen,periblem ve plerom şeklinde sıralanırDermotejen epidermisi,periblem kabuk bölgesini,plerom merkezi silindir bölgesini oluşturur
Birincil meristem ömür boyu etkindirBoyca uzamayı sağlar
2İkincil meristem:Değişmez doku hücrelerinin sonradan bölünme yeteneği kazanması ile oluşurBuna “Kambiyum” denirKambiyum,iletim demetleri arasında oluşursa demetler kambiyumu,epidermis altında oluşursa mantar kambiyumu adını alırMantar kambiyumu epidermisin yerini alan mantar dokuyu oluştururDemetler kambiyumu ise her yıl yeni odun ve soymuk borularını oluştururBir önceki yıl biri ilkbahar diğeri yaz sonunda oluşan odun ve soymuk boruları ezilerek üst üste yığılır ve yaş halkalarını oluştururlarDemetler kambiyumu faaliyeti ile oluşur
Değişmaz dokular:Sürgen dokunun oluşturduğu yeni hücrelerin farklılaşmasıyla oluşurlarDeğişmez dokuları meydana getiren hücreler bölünme özelliğini kaybederHücreleri meristem doku hücrelerinden daha büyük,sitoplazmaları daha az ve kofulları fazladır

Yapı ve görevlerine göre beş çeşit değişmez doku vardır
AParankima dokusu(Temel doku)
Bitkilerde diğer doku ve organların arasını doldururDokunu meydana getiren hücreler,ince çeperli,bol sitoplazmalıdırKofulları küçük ve azdırYaptıklarını işlere göre:

Özümleme,havalandırma,iletim ve depolama parankiması olmak üzere dörde ayrılır


aÖzümleme Parankiması:Fotosentez yaparBol kloroplast taşıyan hücrelerdirBitkinin yapraklarında,genç gövde ve dallarında yer alırYaprakların üst yüzeyinde yer alan kloroplastça zengin parankimaya palizat parankiması,yaprakların alt yüzeyinde yer alan hücre arası boşlukları fazla olan,kloroplastı daha az olanlarına ise sünger parankiması denir



bHavalandırma Parankiması:Bataklık ve su bitkilerinin kök ve gövdelerinde bulunurHücreler arasındaki boşluklar hava ile doludurBitkinin gaz alışverişine yardımcı olur



cİletim Parankiması:Özümleme parankiması ile iletim demetleri arasında su ve besin taşırİnce çeperli olup kloroplastı az veya hiç bulunmayan hücrelerdir
dDepo Parankiması:Kök gövde,tohum ve meyvelerde bulunurYedek besin ve su depo ederÖrneğin patateste nişasta,kaktüste su depo eder

BKoruyucu doku

Bitkiyi dıştan sararKalın çeperli hücrelerden meydana gelirBitkinin su kaybını önler,madde alışverişini sağlar,dış etkilere ve yaralanmalara karşı bitkinin iç dokularını korurKoruyucu doku “epidermis” ve “perider” olmak üzere 2 çeşittir
Epidermis,bitkinin genç bölgelerini ve yapraklarını örten tek tabakalı bazı bitkilerde çok tabakalı olan bir dokudurDermatojen hücrelerinin farklılaşmasından oluşurhücreleri arasında boşluk yoktur


Hücrelerin üzerinde kütin ve mumdan oluşan kutikula denilen bir tabaka vardırKutikula tabakası bitkilerde su kaybını azaltırEpidermisin bazı hücreleri farklılaşarak epidermisin direncini artırırBu tabakanın kalın ve ince oluşu bitkinin yaşadığı ortama bağlıdır
Bazı bitkilerde epidermis çok katlı olabilirSavunma,örtü,tırmanma ve emici tüylerin bazıları da gözenek hücrelerini oluşturur

Stomalar (Gözenekler) epidermis hücrelerinin değişmesiyle meydana gelen;ihtiyaca göre gaz alışverişi ve terlemeyi düzenleyen açılıp kapanabilir yapılardırGözeneklerin açılıp kapanması turgor basıncı ile düzenlenirGözenek hücreleri kloroplastlı hücrelerdirGözenek hücrelerinin çevresindeki hücrelerine komşu hücreler denirGözenekler kara bitkilerinin yapraklarının her iki yüzünde de bulunurÇoğu bitkilerde alt yüzde daha fazladırSu içindeki yapraklarda,kökte,mantar doku ile örtülü gövde ve dallarda gözenek bulunmaz


Çok yıllık bitkilerde kök ve gövdedeki epidermisin parçalanması sonucunda epidermisin yerini periderm alırPeridermin üst sırasında mantar hücreleri bulunurMantar hücreleri mantar kambiyumu(fellojen) tarafından oluşturulurMantar hücrelerinin çeperinde su geçirmeyen suberin birikir


Bu hücreler zamanla ölür ve içleri hava ile dolarMantar dokusu üzerinde gaz alışverişini sağlayan açıklıklara kovucuk (lentisel) denirKovucuklar epidermisin parçalanması sırasında gözeneklerin bulunduğu yerde oluşur


Cİletim dokusu

Plerom hücrelerinin değişmesiyle oluşurBitkinin kök,gövde,yaprak,çiçek gibi hemen her organında bulunurTopraktan alınan su ve madensel tuzların ilgili organlara;fotosentez sonucu oluşan organik besinlerin harcanacakları ya da depo edilecekleri yere taşınmasını sağlarİki bölümde incelenir:



1Odun borusu(=ksilem):Üst üste gelen hücrelerin ara zarlarının erimesi,çekirdeklerinin kaybolması,yan çeperlerinin değişik biçimde lignin biriktirerek kalınlaşması sonucu oluşan boru biçimindeki cansız oluşumlardırTopraktan alınan su ve madensel tuzların gövde,dal ve yapraklara taşınmasını sağlar



2Soymuk borusu(=floem):Üst üste sıralanmış canlı hücrelerin boyalarının uzaması, ara zarlarının kalbur gibi delinmesiyle oluşurHücreleri canlı,kofullu ve küçük çaplıdırSoymuk borularının yanında bol sitoplazmalı, iri çekirdekli arkadaş hücreleri yer alır
Soymuk boruları fotosentez sonucu oluşan organik bileşikleri bitkinin çeşitli bölgelerine taşır


DDestek doku

Bitkilerin yapılarını koruyabilmeleri,dış etkilere dayanaklı hale gelmeleri destek doku ile sağlanırOtsu bitkilerde yayanıklılık hücrelerin turgor durumu ile sağlanır
Destek doku hücrelerinin ortak özelliği çeperlerinin kalınlaşmış olmasıdırDestek doku, “pek doku (kolenkima)” ve “sert doku (sklerankima)” olmak üzere 2 çeşittir
Pek doku; büyümekte olan bitki kısımlarında (yapraklar,çiçekler,meyve sapı,bazı otsu bitkilerin gövdesinde) bulunur



Canlı bir dokudurHücreleri değişik şekillerde olabilirHücrelerinde sitoplazma,çekirdek ve bazılarında kloroplast bulunurKöşeleri kalınlaşmış kollenkimaya köşe kollenkiması,karşılıklı çeperleri kalınlaşmış kollenkimaya levha kollenkiması denirHücre çeperi selüloz ve pektin maddelerinin birikmesiyle kalınlaşmıştırBallıbaba,kabak,begonya ve tütünde köşe kollenkiması;adaçayı ve mürver ağacında ise levha kollenkiması bulunur
Sert doku; büyümesini tamamlamış bitki kısımlarında bulunurBitkiye sertlik ve direnç sağlar



Hücreleri ölüdürHücre şekilleri bakımından iki çeşittirHücreleri ağ şeklinde olanlara sklerankima lifleri denirKeten ve kenevirdeki sklerankima lifleri dokuma sanayinde kullanılırYuvarlak ve çokgen olanlara taş hücreleri denirKabukta,bazı yapraklarda,ayva ve armutta,meyve çekirdeklerinde bulunabilir



ESalgı Doku

Epidermis,parankima ve diğer dokular arasında tek tek veya gruplar halindeki canlı hücrelerden oluşurHücreleri bol sitoplazmalı ve iri çekirdeklidir
Bitkilerdeki salgılar,ya hücre içine ya da hücre dışına verilirSalgı maddeleri hücre içinde depo ediliyorsa hücre içi salgısı denirHücreler parçalanarak bu salgı dışarı



boşaltılırBazı bitkilerde ise salgı hücreleri birbiriyle birleşerek süt borularını oluştururSalgı maddeleri hücre çeperlerinden dışarı atılırsa bu tip salgılara hücre dışı salgılar denirBu salgılar ya ceplerde ya da kanal şeklindeki boşluklarda toplanır
Salgı maddeleri metabolizma sonucu oluşan yeniden metabolizmaya girmeyen maddelerdirSalgı maddeleri katı veya sıvı olabilirSalgı maddeleri arasında su,enzim,alkoloit,glikozid,bal özü,müsilaj,süt,reçine,eterik yağ sayılabilir


Tanen ve reçine gibi maddeler bitkinin çürümesini önler,bitkiyi zararlı organizmalardan korur,Bal özü ve bazı kokulu maddeler böcekleri çekerek tozlaşmaya yardımcı olurBöcek yiyen bitkilerin saldığı sindirim enzimleri beslenmeyi sağlarYakıcı tüylerdeki salgılar ise bitkinin kendini savunmasına yardımcı olur