Türk Dil Kurumunun İlkeleri

Türk Dil Kurumunun İlkeleri
Türk Dil Kurumunun İlkeleri

TÜRKÇE SÖZLÜK’ÜN KULLANILMASIYLA İLGİLİ AÇIKLAMALARSözlüklerin kendisine özgü hazırlama ilkeleri ve kullanma özellikleri vardır Bu özellikler; sözlük bilimi, yazım ve söyleyişle ilgili ilkeler ve diğer özellikler olarak sıralanabilir
Madde Düzeni
Türkçe Sözlük’te madde düzeni ile ilgili olarak benimsenen ilkeler şunlardır:
1 Herhangi bir nesnenin veya kavramın adı olarak tanımlanan ve “sözlük birimi” olarak adlandırılan söz ve söz öbekleri, bitişik veya ayrı yazılmasına bakılmaksızın madde başı yapılmıştır: almak, balık, atom ağırlığı, badem yağı, çeşitkenar, dershane, hizmet içi eğitim, işkembesi geniş, kapalı yüzme havuzu, yön gösterme eki vb
Bunlara ek olarak bitişik yazılan birleşik fiiller (hissetmek, zikretmek) ile dolayısıyla, itibarıyla, meydanda, tutturabildiğine, vaktiyle, yanlışlıkla gibi kalıplaşmış biçimler de madde başı yapılmıştır
Madde içinde ise etmek, eylemek, olmak, kılmak, yapmak vb yardımcı fiillerle oluşturulup ayrı yazılan birleşik fiiller; deyimler; atasözleri; gibi, ile, kadar vb sözlerle oluşan kalıplaşmış biçimler yer almıştır: ayırt etmek, hizmet etmek, azat eylemek, göç eylemek, dost olmak, emekli olmak, namaz kılmak, otostop yapmak, ütü yapmak; abayı yakmak, çene yormak, ev açmak; ayağının bastığı yerde ot bitmez, elin ağzı torba değil ki büzesin, söz gümüşse sükût altındır; akrep gibi, ibiş gibi, kıl gibi, su gibi; parmak kadar, tırnak kadar; bileğinin hakkı ile, bin can ile; miskalle, yönden vb
2 Madde başında her sözün dil bilgisindeki yeri ve fiillerden önce gelen nesnelerin hangi tür eklerle kullanıldığı kısaltmalarla gösterilmiştir: is, sf, e, zf; (-i), (-e), (-den), (nsz) vb
3 Tek kelimeden veya bitişik sözlerden oluşan madde başlarında uzun heceler iki nokta (:) ile, belirtilmesi gereken vurgular vurgu işareti (') ile gösterilmiştir: abat, -dısf (a:ba:t), bariz is (ba:riz), bazısf (ba:zı),delaletis (delâ:let), fakirhaneis (fakirha:ne), halazadeis (halaza:de), hudayinabitsf (huda:yina:bit); acabazf (a'caba), edepsizcezf (edepsi'zce), eğere (e'ğer), evetünl (e'vet), İbraniceöz is (İbra:ni: 'ce), tedricenzf (tedri: 'cen)
Türkçede kullanılan Doğu kökenli yabancı söz varlıklarının aslen uzun olan kapalı hecelerinin kısa söylenmesi eğilimi yaygınlaşmıştır Söz gelişi, haya:t değil hayat; kara:r değil karar, zama:n değil zaman, ru:h değil ruh, saba:h değil sabah Ancak bu yapıdaki kelimelerin çoğu, ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında aslen uzun olan son heceleri özgün söylenişine dönüşür: hayatı (haya:tı), kararı (kara:rı), ruhu (ru:hu),zamanı (zama:nı), sabahı (saba:hı) gibi Sözlüğümüzün elinizdeki baskısında, hecenin açılması durumunda ortaya çıkan bu özellik şu şekilde gösterilmiştir: hayatis (-ya:tı), kararis (-ra:rı), ruhis (ru:hu),zamanis(-ma:nı) vb
Hem kalın hem de ince okunma özelliğine sahip olan l ünsüzünün söylenişinde sık sık yanlışlığa düşüldüğü görülmektedir Bu yanlışlıkları ortadan kaldırmak amacıyla ince okunması gereken l harfini gösterebilmek için kendisinden sonra bir ünlü varsa bu ünlünün üzerine düzeltme işareti konulmuş ve madde başında ayraç içinde belirtilmiştir: klasik, -ğiis (klâsik), kilois (ki'lô) vb Kendinden sonra ünlü bulunmayan ve ince söylenmesi gereken l’nin okunuşu ise ayraç içinde belirtilmiştir: bulvar is (l ince okunur), sulhis (l ince okunur), vals is (l ince okunur) vb
4 1988 ve 1998 baskılarında madde başı sözlerin köken bilgisini gösterme konusuna ağırlık verilmişti Bu baskıda da bütün yabancı söz varlıklarının hangi dilden geldikleri, özgün biçimleri gösterilmeye çalışılmıştır: adliyeis Ar ¤adliyye, ahuis (a:hu:) Far ¥h°, anarşiis Fr anarchie, sadrazamis (sadra:zam) Ar ¹adr + a¤©am, dopingis İng doping, fok is Fr phoque, filizis Yun, forintis Mac forint, marinais (mari'na) İt marina, martis Lat, martin is İt martini, kuruşis Alm Groschen, temelis Yun, vasistasis (va'sistas) Fr vasistas
Köken bilgisinde, Doğu dillerinden alınan sözlerin özgün yazımı, uluslararası bilim çevrelerinde benimsenmiş bulunan çeviri yazısı alfabesine göre verilmiştir: alemis Ar ¤alem, hakikat, -tiis (haki:kat) Ar §a®³®at, Hudais (huda:) Far Hud¥, hudayinabitsf (huda:yi:na:bit) Far ¬ud¥y + Ar -³ + n¥bit Bitişik olarak yazılan ve iki kelimesi de aynı dilden olan sözlerin köken bilgisi verilirken iki kelimenin arasına (+) işareti, kelimeye gelen ve yabancı kökenli olan eklerin arasına (–) işareti konmuştur şehriyar isFar şehr + y¥r, cihannümais Far cih¥n-num¥ vb
Tek sözden veya bitişik kelimelerden oluşan madde başlarında köken bilgisi ayrıntılı olarak gösterilirken ayrı yazılan birleşik kelimelerde bu ilke uygulanmamıştır Örnek olarak millî ekonomi maddesinde köken bilgisi verilmemiş, bu kelimelerle ilgili bilgiler, millî ve ekonomi maddelerinde yer almıştır Ayrıca Türkçe yapım ekleriyle oluşturulan yeni söz varlıklarının köken bilgilerinin verilmesine de gerek duyulmamıştır
5 Madde başı sözler eğer herhangi bir bilim dalının veya alanın terimi ise bunlar kısaltma ile gösterilmiştir: anat, coğ, ed, fiz, jeol, kim, sin, sp vb
6 Madde başı sözlerin açıklanmasında bir başka incelik de kullanım sıklığı, eskilik ve halk dilinde yaşama özelliğidir Yaygın kullanımdaki sözler için herhangi bir kısaltma verilmemiştir; eskilik için esk, halk arasında yaşayan sözler için hlk kısaltmalarına yer verilmiştir Ancak bu kısaltmalar kelimelerin türevlerinde kullanılmamıştır
7 Maddelerin anlamlandırılmasında genellikle sözün en yaygın anlamına öncelik verilmiş; sonra mecazi anlam (mec); daha sonra argo, alay, hakaret vb anlamları yer almıştır Ardından o sözün deyimleşmiş veya kalıplaşmış biçimleri anlamlarıyla varsa örnekleriyle sıralanmış; atasözleri de bu bölüm içinde verilmiştir
Ali Cengiz oyunu; Ali kıran baş kesen; Alinin külahını Veliye, Velinin külahını Aliye giydirmek gibi özel adlarla kurulmuş deyim ve atasözlerine de Türkçe Sözlük’te yer verilmiştir Ancak bunların sözlükte yer alabilmesi için özel adın madde başı yapılması gerekmiştir Söz gelişi, Ali Cengiz Oyunu deyimine yer verebilmek için Ali sözü madde başı olarak alınmıştır
8 Madde başı olan söz sadece mecaz anlam taşıyorsa bu söz için mec kısaltması kullanılmamıştır
9 Sözlerin cümle içindeki kullanımlarını göstermek ve anlamlarına açıklık getirmek için Türk edebiyatının tanınmış yazarlarından seçme örnekler, tırnak (“ççç”) içinde ve eğik yazıyla dizilerek verilmiştir Herhangi bir örnek cümle, içindeki sözlerin zenginliği, kullanım güzelliği veya çarpıcılığından dolayı bazen birden fazla madde için örnek gösterilmiştir
10 Onuncu baskıda uygulamaya koyduğumuz bir yenilik de, madde başı gönderme düzenidir Söz gelişi baba kelimesiyle oluşturulan birleşik sözler sözlükte alfabe sırasıyla yer almaktadır Bununla birlikte okuyucunun bilgilendirilmesi ve ağ ortamındaki aramada kolaylık sağlanması amacıyla baba maddesinin sonunda ok (Œ) işaretinin ardından önce ilk kelimesi, daha sonra ikinci veya üçüncü kelimesi baba olan birleşik sözler siyah, eğik yazıyla gösterilmiştir: Œ baba adam, babaanne, baba bucağı, babacan, baba diyarı, baba dostu, babaevi, baba hindi, baba mirası, baba nasihati, baba ocağı, baba soylu, baba tarafı, baba tatlısı, baba yadigârı, baba yarısı, baba yerli, babayiğit, baba yurdu, babadan kalma, âdembaba, Âdem baba, ağababa, ana baba, ballıbaba, büyük baba, dedebaba, devlet baba, efendibaba, kayınbaba, Noel baba, paşababa, şambaba, üvey baba, Bektaşi babası, dert babası, fukara babası, iskele babası, para babası, şambabası, tırabzan babası
11Türkçe Sözlük’ün bu baskısında gönderme düzeninde ayrıca şu ilkeler benimsenmiştir:
a Sözlerin kullanım sıklığı dikkate alınmış ve eş anlamlı sözlerden yaygın olanında tanım verilmiş; yaygın olmayan sözlerde ise tanım yerine karşılık verilmekle yetinilmiştir: mahcurs Kısıtlı; mahiyeis esk Aylık; telakiis esk Buluşma, kavuşma; teşrinievvelis esk Ekim; teşrinisaniis esk Kasım; uca (II)s hlk Yüce; üstüvaneis esk Silindir vb
b Dilde kullanımdan düşmüş olan kelimeler *bk kısaltması ile yaygın söz veya söz öbeklerine gönderilmiştir: terasais bk teras; zenciris Far zenc³r bk zincir vb Yaygın yanlışlar doğru biçimlerine gönderilmiştir: abiis bk ağabey; açalya is bot açelya; ayrıyetenzf bk ayrıca vb
c Dilimize son zamanlarda girmekte olan Batı kökenli sözler özgün biçimiyle eğik olarak yazılmış, burada tanım verilmeyerek Türkçe karşılıklarına gönderme yapılmıştır: check-up is İng check-up tıpbk tam bakım;factoring is İng factoring ekonbk alacaklandırma; tubeless sf İng tubelessbk içsiz vb
Yazım ve Söyleyiş
1 Türkçede yalın biçimleri iki heceli olan vakit, sabır, meyil, şehir, hasım, resim, asıl, nehir, beyin gibi Doğu dillerinden, özellikle Arapçadan geçmiş bazı alıntı kelimelerin, ünlüyle başlayan bir çekim eki aldıklarında veya etmek, olmak yardımcı fiilleriyle birleştiklerinde, ikinci hecelerindeki dar ünlü düşer: vakitim değil vaktim,sabırın değil sabrın,meyili değil meyli, şehire değil şehre,hasımı değil hasmı,resimi değil resmi, asılı değil aslı,nehire değil nehre, beyinim değil beynim vb
Türkçe Sözlük’te bu tür değişikliklere uğrayan kelimeler madde başında vakit, -kti, sabır, -brı, meyil, -yli, şehir, -hri, hasım, -smı, resim, -smi, asıl, -slı, nehir, -hri, beyin, -yni biçiminde gösterilmiştir
Yalın biçimleri iki heceli olan ve ikinci hecelerinde dar ünlü bulunan gönül, burun, ağız, karın, boyun, göğüs gibi bazı Türkçe kelimeler de ünlüyle başlayan çekim eki aldıklarında hece kaybına uğrar
Bu tür kelimeler de Türkçe Sözlük’te gönül, -nlü, burun, -rnu, ağız, -ğzı, karın, -rnı, boyun, -ynu, göğüs, -ğsü biçiminde verilmiştir
2 Ötümsüz ünsüzlerle biten bazı kelimelerin, ünlü ile başlayan ek almaları durumunda son sesleri ötümlüleşir Son sesteki bu değişme, açık, -ğı, barınak, -ğı, kürek, -ği, elek, -ği, araç, -cı, süreç ,-ci, söğüt, -dü, kanat, -dı, itimat, -dı, yurt, -du, kitap, -bı, hesap, -bı örneklerinde görüldüğü biçimde gösterilmiştir
Ünlüyle başlayan ek aldıklarında son ünsüzü değişen Batı kökenli kelimeler de vardır Bunlar için de lirik, mikrop, lort, lastik, gardırop, otomatik, komik, prensip örneklerini verebiliriz
Bu tür kelimeler de Türkçe Sözlük’te lirik, -ği, mikrop, -bu, lort, -du, lastik, -ği, gardırop, -bu, otomatik, -ği, komik, -ği, prensip, -bi biçiminde gösterilmiştir
3 Yazımla ilgili bir başka sorun Arapçadan dilimize geçen ve aslında ikiz ünsüz bulunduran kelimelerle ilgilidir Türkçede son sesleri tek ünsüze dönüşmüş olan hak (hakk), his (hiss), zan (zann), ret (redd) gibi kelimelerin, ünlüyle başlayan ek almaları veya etmek, olmak yardımcı fiilleriyle birleşmeleri durumunda, yapılarında var olan çift ünsüzler yeniden ortaya çıkar: hak, hakkım; his, hissi, hissetmek, hissolunmak; zan, zannı, zannetmek, zannolunmak; ret, reddi, reddetmek, reddolunmak
Türkçe Sözlük’te bu tür değişikliğe uğrayan kelimeler hak, -kkı; his, -ssi; zan, -nnı; ret, -ddi biçiminde gösterilmiştir
4 Son ünlüsü kalın olmasına rağmen ince sıradan ek alan Doğu ve Batı kökenli kelimeler menfaat, -ti; saat, -ti; lügat, -ti; feragat, -ti; harf, -fi; hayal, -li; ihtimal, -li; istikbal, -li; rol, -lü; alkol, -lü; mareşal, -li; festival, -li biçiminde gösterilmiştir

Diğer Özellikler
Türkçe Sözlük’ün kullanımında yukarıda verdiklerimizin dışında başka bazı teknik özellikler de yer almıştır Yapı bakımından birbirine benzeyen ve eş sesler bulunduran birçok kelime Türkçe Sözlük’te art arda gelmektedir: boy, çay, kalın, saf, sandal bu tür örneklerden birkaçıdır Kaynakları ve anlamları farklı olan bu yapıdaki kelimeler boy (I), boy (II), çay (I), çay (II), kalın (I), kalın (II), kalın (III), saf (I), saf (II), sandal (I), sandal (II) biçiminde Romen rakamlarıyla birbirlerinden ayrılmışlardır
Onuncu baskının bir başka yeniliği de “Türkçe Sözlük’ün Kullanılmasıyla İlgili Açıklamalar” bölümünde verilen bilgilerin örnek maddeler üzerinde çizimle gösterilmesidir

Kaynak:tdkgovtr