Akarsu Birikim Şekillerinin Oluşmasında Hangi Faktörler Etkilidir

Akarsu Birikim Şekillerinin Oluşmasında Hangi Faktörler Etkilidir
Akarsu Birikim Şekillerinin Oluşmasında Hangi Faktörler Etkilidir
Akarsu Birikim Şekillerinin Oluşması
Akarsuların Aşındırma Şekilleri Nelerdir?

AKARSULAR

Yağışlarla yeryüzüne inen ve bir kaynaktan çıkarak bir yataktan akan suya akarsu denir Akarsuyun doğduğu yere kaynak, denize yada göle döküldüğü yere ise Ağız denir İkisi arasında kalan kısma ise Çığır adı verilir

Akarsuyun birim zamanda aldığı yola Hız adı verilir Hız Muline ile ölçülür Akarsuyun en hızlı aktığı yer orta kısmıdır Akarsuyun bu hızında:

a)Yatak eğimi

b)Yatağın darlığı

c)Suyun fazlalığı

d)Sürtünme

e)Vadinin biçimi

f)Bitki örtüsü gibi faktörler etkilidir

Akarsuların en hızlı aktığı noktaların birleştirilmesi ile hız çizgisi ortaya çıkar

Talveg: Bir akarsu yatağının en derin noktalarını birleştiren eğriye denir

Akarsu Havzası: Bir akarsuyun kollarıyla birlikte sularını boşalttığı veya topladığı noktaya denir Bu akarsu havzasının genişliği:

a)Yağışa

b)Akarsuyun boyuna

c)Yüzey şekillerine

d)Arazinin genişliğine

e)Havzanın zemin yapısına göre değişir

Akarsular havzaları itibariyle Açık ve Kapalı olmak üzere 2 ye ayrılır Eğer akarsu sularını denize boşaltıyor ise Açık, sularını denize ulaştıramıyorsa kapalı havza olarak adlandırılır Bu durumun oluşmasındaki en önemli faktör yer şekilleridir Çünkü kıyıya yakın olan yerlerde açık havza iç kısımlarda ise kapalı havza çok görülür Bundan dolayı İç Anadolu bölgesindeki akarsuların büyük çoğunluğu kapalı havza iken Kızılırmak, Yeşil ırmak gibi akarsular açık havzadır Dünyada kapalı havzanın en az olduğu bölge Avrupa en fazla ise Asya’da kapalı havzalar bulunur

Su Bölümü Çizgisi:

İki akarsu havzasını birbirinden ayıran doğal sınıra denir Genelde dağların yüksek kesimlerinden geçer Karstik ve bataklık alanlarından geçtiği zaman bu çizgi belirsizdir Su bölümü çizgisi kapma olaylarından dolayı genelde her zaman aynı yerden geçmez

Akarsuyun akımı(Debisi):

Akarsuyun herhangi bir kesiminden bir saniyede geçen suyun m3 cinsinden değerine denir Debiyi çeşitli faktörler etkiler:

a)Yağış miktarı

b) Sıcaklık

c)Yatak eğimi

d)Arazinin geçirimliliği

e)Kar ve buz erimeleri

f)Yer altı suları

g)Bitki örtüsü

h)Yağış türü

i)Yükselti

j)Bakı şartları gibi faktörler etkilidir

Akarsu Rejimleri:

Akarsuyun yıl içinde göstermiş olduğu beslenme düzenine bağlı olarak yıl içinde göstermiş olduğu düzene denir Yıl boyunca akarsu aynı düzeyde su taşıyor ise Düzenli, taşımıyorsa Düzensiz olarak adlandırılır

Rejimi Etkileyen Faktörler:

a)İklim: İklimde yağış rejimi olarak bir düzen varsa o bölgenin akarsu rejimi de düzensizdir Ama soğuk bölgeler hariç Çünkü yağış rejimi düzenli olsa yani mevsimlerde almış olduğu yağış aynı olsa ama kışın kar yağışı gözlenmiş olsa kar hemen eriyip akarsuyu etkilemediği için rejimi düzensiz olur

b)Yağış şekli: Yağış şekli eğer kar ise rejim düzenli değil iken yağış yağmur şeklinde ise rejim düzenli olabilir

c)Yağış Rejimi: Birinci maddeye bağlı olarak değişir Rejim düzenli ise akarsu rejimide düzenlidir (Ekvator ve Ilıman Okyanus ikliminde olduğu gibi)

d)Havzanın Genişliği: Havza geniş bir alandan su topluyor ise akarsuyun rejimi düzenlidir

e)Yerin Yapısı: Yer geçirimli ise bölgedeki akarsu rejimleri düzensizleşir(Akdeniz Bölgesi)

Türkiye’deki Akarsuların Özellikleri:

Türkiye akarsu ağı bakımından çok zengindir Bunun en önemli sebebi yer şekilleridir

Karadeniz’e Dökülenler: Kızılırmak, Yeşil ırmak, Çoruh, Barın, Sakarya

Marmara denizine Dökülenler: Susurluk ve Gönen Çayı

Ege denizine Dökülenler: Meriç, K Ve Büyük Menderes, Bakırçay, Gediz

Akdenize Dökülenler: Dalaman ve Manavgat çayı, Aksu, Seyhan, Ceyhan, Göksu, Asi

Ayrıca kaynaklarını ülkemizden alıp dışarı dökülen akarsular vardır Bunlar:

Hazar denizine: Aras, Kura, Arpaçay

Basra Körfezine: Fırat, Dicle

Çoruh: Karadeniz’e

Asi ise Suriye’den doğup Ülkemize dökülür Akarsularımızın özelliklerine gelince:

a)Akarsularımızın akımı yağış azlığından dolayı fazla değildir

b)Dağlık ve engebelikten dolayı boyları kısadır

c)Yatak eğimi fazladır

d)Akış hızları fazladır

e)Mekanik aşındırma fazladır

f)Akarsulardan ulaşım yönünden faydalanılmaz(Bartın Çayı Hariç)

g)Hidroelektrik üretimi fazladır

h)Rejimleri düzenli değildir

i)Yeni oluşmuş bir ülke olduğu için denge profiline ulaşamamıştır

j)Uzanışları yer şekillerine paralellik gösterir

k)Akarsularımız en çok, sulama, turizm, enerji üretimi ve içme suyu temininde kullanılır

l)Çok alüvyon taşıdıkları için geniş delta ovaları oluşmasına sebep olmuşlardır

AKARSULARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER

Akarsu genel olarak aşındırma, taşıma ve biriktireme faaliyeti yaparlar Bu çalışmaların hepsi bir coğrafyada olduğu gibi farklı coğrafyalarda da olabilir Bu şekillendirici etkiler ise;

1)AŞINDIRMA

Aşındırma iki şekilde görülür

a)Kimyasal aşındırma: Akarsuların yatak içindeki kolay aşınabilen kayaçları aşındırmasıdır Erime olayı sıcaklığın artmasına bağlı olarak en fazla Ekvator ve Orta kuşakta yazın olur

b)Mekanik Çözülme: Akarsuların taşımış olduğu moloz, çakıl ve taşların tabana ve yanlara yapmış olduğu aşındırmadır Akarsular genelde fiziksel aşındırma yaparlar Fiziksel aşınmanın etkin bir halde olabilmesi için:

Su miktarının fazla olması

Yatak eğiminin fazla olması

Yük miktarının fazla olması

Zeminin aşındırmaya karşı dirençli olmaması

Bitki örtüsünün de zayıf olması gerekir

Fiziksel aşındırma 3 şekilde gerçekleşir

a)Derine Aşındırma: Akarsuyun yatağını düşey doğrultuda aşındırıp deniz seviyesine indirmesidir

b)Yana Aşındırma: Akarsuların akış hızının ve eğimlerinin azalmasına bağlı olarak yanlara doğru salınımlar yapmasıdır

c)Geriye Aşındırma: Akarsuyun en fazla su taşıdığı ağız kısmından başlayarak denize doğru yapılan aşındırmadır

Bir akarsuyun en büyük ideali deniz seviyesine inmektir Akarsu deniz seviyesine indiği zaman aşındırma faaliyeti biter ve bunun yerine biriktirme faaliyeti başlar

AKARSU AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ

1 Denge Profili: Akarsular yataklarını derine doğru kazmaları esnasında eğimi,akış hızı ve hızı azalır Böylece akarsular taban seviyesine ulaşır Bunun sonucunda kaynak ile ağız arasındaki iç bükey görünüme Denge Profili denir Bu sayede:

a)Yatak eğimi azalır

b)Akış hızı azalır

c)Biriktirme artar

d)Aşındırma azalır

e)Su potansiyeli azalır

f)Enerji üretimi azalır

g)Ulaşım ve taşımacılık yapılabilir

Ülkemiz genç oluşumlu olduğu için denge profiline ulaşmamıştır

2 VADİ: Akarsular önce aşındırma yolu ile önce kendilerine bir yol açarlar Zamanla bu yolu veya yatağı derinlemesine ve yanlamasına aşındırarak uzun ince bir çukurluk oluştururlar Buna VADİ denir

Akarsuyun en önemli aşındırma şeklidir Bunların oluşmasında :

a)Arazinin yapısı

b)Su miktarı

c)Yük miktarı

d)Oluşum süreleri etkilidir

Bu şartlara bağlı olarak vadiler 5 ‘e ayrılır

a)Çentik Vadi: Genç vadi adıyla da bilinir Çünkü akarsuyun kaynak kısmına yakın yerde meydana gelir Yana aşınma fazladır V şekilli vadidir

b)Boğaz Vadi: Dar ve derin akarsu vadileridir Genç vadi gurubundadır Yamaçlar dik ve enine kesilmiştir En kısa yoldan iki dağı birleştirdiği için köprü yapımında kullanılır Yer şekilleri biliminde yarma vadi olarak adlandırılır Küre(Kızıl ırmak) Yeşil ırmak(Canik dağlarında )Marmara’da Geyve, Gülek boğazı Diclenin Mardin eşiğinde Sakarya’nın Samanlı dağında olduğu gibi U biçimli vadidir

c)Kanyon Vadi: Çözülebilir kayaçların olduğu yerlerde görülen basamaklı vadidir Ihlara vadisinde ve Göksü vadisinde olduğu gibi

d)Yatık Yamaçlı Vadi: Farklı dirençteki oluşan vadidir Akarsu eğiminin azaldığı yerlerde görülür Desimetrik vadide denir

e)Alüvyon Tabanlı Vadi: Eğimin iyice azaldığı yerlerde görülen vadidir Bundan sonra akarsu biriktirme faaliyetine başlar

3KIRGIBAYIR(BADLANS TOPOGRAFYASI): Yarı kurak bölgelerde Tüf, mil gibi malzemeden oluşan kayaçlarda görülür Üzerinde yürünmesi zor olan dilik dilik bir yapıya sahiptir Arazi keskin sırtlarla birbirinden ayrılır Türkiye’de özellikle Kapadokya bölgesinde görülür

4DEV KAZANI: Farklı dirençteki kayaların bulunduğu yamaçtan aşağı inen akarsular düşmüş oldukları zeminin sertlik dercesine göre kayacı oyarlar Bu oyma neticesinde oluşan çukurluklara Dev Kazanı denir

5 PERİBACASI: Volkanik arazilerde kolay aşınan fakat buna karşılık zor aşınan kayaçlarında bulunduğu yerde görülen şekillerdir Burada aşınması zor olan kayaç aşınmaz ama alttaki kolay işlenen tüf işlenerek bacalı bir görüntüsü olan yapılar oluşur Peribacasında rüzgar tepenin işlenmesinde dolaylı etkiye sahiptir

6 PENEPLEN(YONTUK DÜZ): Akarsularla birlikte diğer dış kuvvetlerin engebeli araziyi alındırmasının sonucunda hafif dalgalı bir görüntüye sahip olan Peneplenler ortaya çıkar

AKARSU BİRİKİM ŞEKİLLERİ

Akarsuyun biriktirme yapabilmesi için:

a)Eğimin azalması

b)Akarsuyun gücünün azalması

c)Akarsuyun hızının azalması

d)Suyun azalması

e)Yükünde artması gerekir

Bunlara bağlı olarak akarsu biriktirmesini şu şekillerde gösterebiliriz:

1 BİRİKİNTİ KONİSİ: Dağların yamaçlarından inen materyallerin yamaçta eğimin azaldığı yerde birikmesiyle oluşur Eğer malzeme ince yapılı ise yayılmaya bağlı olarak Birikinti yelpazeleri oluşur

2 OVA: Çevresine göre alçakta ve yüzeyi alüvyonlarla örtülmüş ve akarsularca da derine yarılmamış olan düzlüklerdir Deniz seviyesinde olanlara çukur ova, yüksekte olanlara ise Yüksek ova olarak adlandırılırlar Ovalar oluşumlarına göre 4’ye ayrılır

a)Dağ Eteği Ovası: Birikinti konilerinin birleşmesiyle oluşan ovalardır En tipik örneklerinin İtalya’nın Pieonte bölgesinde görüldüğü için Piedmont ovaları denir

b)Dağ içi-Çöküntü ovaları: Graben ve dağ içlerinde oluşan ve çökmeyle birlikte ortaya çıkan ovalardır Ege ve Doğu Anadolu’da fazladır Gediz, Küçük ve Büyük Menderes,Bolu, Amik,muş ve Erzincan ovaları gibi

c)Taban Seviyesi: Aşındırmanın sona erdiği alanlarda alüvyonların geniş bir alana birikmesiyle oluşan ovalardır

d)Deltalar: Akarsuyun taşıdığı malzemenin denize biriktirilmesiyle oluşan Deltaya benzer ovalardır Oluşabilmesi için:

1Akarsuyun belli bir büyüklükte olması gerekir

2Yük miktarını fazla olması gerekir

3Denizin derin olmaması gerekir

4Gel-Git genliğinin az olması gerekir

5Güçlü akıntıların olmaması gerekir

6Dalgalar etkili olmamalıdır

Bu şartların meydana gelmesi durumunda delta ovaları oluşur

NOT: Sakarya’nın denize döküldüğü yerde güçlü akıntıların olmasından dolayı delta oluşmamıştır

NOT: Ülkemizde Gel-Gitin olmadığına en güzel kanıt ülkemizde Delta ovalarının olmasıdır

HEM AŞINIM HEM BİRİKİM ŞEKİLLERİ

1SEKİ: Akarsuyun aşındırma faaliyetinin bitmesi durumun da yatağında akmaya devam eden akarsuyun yatağında belli bir zaman sonra tekrar bir yükselme meydana gelmesi sonucunda oluşan basamaklı yapıya denir

2MENDERES: Akarsuyun genelde birikim yaptığı fakat yılana benzer büklüm yapmaları esnasında çarptıkları yerde aşındırdıkları malzemeleri diğer taraflara biriktirmesiyle oluşan büklümlerdir