Baltalimanı Antlaşmasının Nedenleri Ve Sonuçları

Baltalimanı Antlaşmasının Nedenleri ve Sonuçları
Baltalimanı Antlaşmasının Nedenleri ve Sonuçları
1838′de İngiltere, daha sonra diğer Avrupa devletleri ile Balta limanında yapılan ticâret antlaşmaları
Osmanlı Devleti’nde ekonomik faaliyet geniş ölçüde devletin kontrolü altında cereyan etmekteydi Yaygın bir iktisadî faaliyet olan tarım, devlete ait toprakların işletilmesi esasına dayanıyordu Buna bağlı olarak kurulan tımar sistemi, Osmanlı zirâat ekonomisinin temelini teşkil etmekteydi Sanayi üretimi ise devlet kontrolündeki ahilik müessesesi içinde yürütülüyordu Kapalı bir iktisat sistemi olan ahîlik, üyelerine çalışma zevki, meslek disiplini, dürüstlük, kanaatkârlik gibi sağlam ahlâk kurallarını aşılıyor, meslek itibârini koruduğu gibi, standartları ayakta tutarak, haksız rekabetleri önlüyordu Hükümetin müdâhalesi ahiliğin iç işlerine kadar gitmez, yalnızca ahiliğe bağlı şubelerin îmâl ettikleri malların kalite, mikdâr ve fiyatlarında olurdu Böylece ahîlik sistemi, ham maddelerin arz ve talebini tanzim eden bir mekanizma olarak işlerdi 17 ve 18 yüzyıllarda pamuk, ipek, kereste ve demir gibi maddeler ulaşım güçlükleri ve üretimdeki yetersizlikler dolayısıyla piyasaya her zaman yeterli mikdârda yâni bütün talebi karşılayacak ölçüde sevk edilemezdi Bu bakımdan ham maddelerin, ahiliğe mensûb ustaların eline normal fiyatlar üzerinden ve onlardan hiç birini işsiz bırakmıyacak şekilde dağıtılması büyük bir ehemmiyet arz ederdi Bâzı maddelere sık sık konan ihraç yasakları veya bu maddelerin stokçular tarafından satın alınmasını önleyen tedbirler bu cümledendi
Bu arada 1820′lerin başında İngiltere, sanayi inkilâbini tamamlamış ve Napolyon savaşları sonunda da Fransa’yı yenerek rakipsiz duruma gelmişti Dünyâ pazarlarında ingiltere sanayii ile rekabet edebilecek bir ülke yoktu Sanayi inkilâbini henüz tamamlamamış olan diğer Avrupa ülkeleri korumacı tedbirlerle İngiltere’nin kendi pazarlarına girmelerini önlüyorlardı Bu durumda İngiltere ticâret ve sanayi sermâyeşi için yapılacak tek şey kalıyordu O da, Avrupa dışındaki ülkelerin pazarlarını ve ham maddelerini ticârete açmak Nitekim onlar bu gaye ile 1820′ lerden 1840′lara kadar Latin Amerika’dan Çin’e kadar pek çok bölgede, ya anlaşmak suretiyle veyahut silâh zoruyla, pek çok ticâret andlaşması imzaladılar
Avrupa’da sanayi inkilâbinin neticesi olarak daha fazla hammaddeye ihtiyâç duyulmaya başlanması üzerine, Osmanlı hükümeti de 1826′dan itibaren, ham maddesini dışarıya çıkararak esnafın işsiz kalmasını önlemek maksâdiyle bir nevi himaye sistemi olan yed-i vâhid (tekel) usûlunu uygulamaya koydu Sistemin ayrıca yeni kurulmuş olan Asâkır-ı Manşûre-i Muhammediyye ordusuna kaynak bulmak ve üreticinin mahsûlunu ucuza satarak aldanmasını önlemek gibi gayeleri de bulunuyordu Yed-i vâhid uygulaması özellikle İngiliz tüccarlarını son derece rahatsız ediyordu Nitekim İngiliz sefiri Ponsenby, yed-i vâhid usûlu ile ticâret serbestisine konmuş engellere şiddetle çatmakta; “Türkiye’de mahsûl yetiştirenler, bunların fiyatlarını tesbit etmekte yeğâne hâkim olan imtiyazlı kimselere satmak mecburiyetinde kaldıkça, Türk sanâyiinin geriliğe mahkûm kalacağını iddia etmekte idi Kısaca yed-i vâhid usûlu, İngiltere’nin Osmanlı Devleti’ni gönlünce sömürmesini engellemekteydi
Bu sebeple İngilizler, Osmanlı ticâretinde kendilerine ters düşen hükümlerin kaldırılması için 1833′ den itibaren ünlü hâriciye nazırları Polmerston aracılığıyla uğraşmaya başladılar 1836′daki müzakerelerde Osmanlı hey’etine başkanlık eden gümrük emini Tâhır Efendi, eski düzenden mümkün olduğunca az tâvız vermeye çalışmış ve İngiliz isteklerine boyun eğmemişti Bu durumda İngiliz diplomasisi Osmanlı bürokrasisinin zayıf ve bunalımlı bir devresini kollamaya başladı Nitekim bu fırsat iki yönlü olarak İngilizlerin karşısına çıktı 1837′de Londra büyük elçiliğinden hâriciye nazırlığına getirilen Mustafa Resîd Paşa, İngilizlere yakın bir müzakereci idi Londra büyükelçiliğinde iken mason locasına kayıtlı olan Resîd Paşa, Osmanlı Devleti’ni iktisâdi bakımdan çökertecek bir andlaşmaya yanaşmakta hiç tereddüt göstermedi Bu sırada Mehmed Ali Paşa Mısır’da Osmanlı Devleti için büyük bir tehlike arz ediyordu Resîd Paşa, Mısır mes’eleşinde İngilizlerin yardımlarını te’min bahanesiyle Balta Limanı’ndaki yalısında dört gün süren ve çok gizli tutulan pazarlıklar sonucunda, 16 Ağustos 1838′de Osmanlı-İngiliz ticâret andlaşmasını imzaladılar Andlaşma, 8 Ekim 1838′de kraliçe Victoria, bir ay sonra da Sultan Mahmûd tarafından tasdîk olundu Esas ve zeyl olmak üzere iki kısım hâlinde tanzim edilen andlaşmanın birinci kısmı (esas) iç ticârete ait maddeleri; zeyli meydana getiren ikinci kısım ise İngiltere’den ithâl edilecek mallarla, transit eşyaların gümrüklendirilme şekillerini ihtiva ediyordu

Andlaşmanın zeyl kısmının ikinci maddesine göre zirâi mahsûller ile sâir eşya üzerine konan yed-i vâhid yâni tekel usûlu tamamen kaldırılıyordu Bu madde ile emperyalizmin önündeki engeller kaldırılarak iktisadî sistemimiz felce uğramış oluyordu Ayrıca iç ticâretin Osmanlı vatandaşlarına münhasır kalması da kaldırılıp, istisnasız bir şekilde İngiliz tüccarlarına veriliyordu
Andlaşmanın diğer önemli hükümlerine gelince; dördüncü madde ile, Britanya tebeası, Osmanlı memleketleri mahsûlu olan bütün maddeleri, istisnasız olarak ihraç etme muşâadesine sâhib olacaklardı Altıncı madde ile transit resmi kaldırılmaktaydı Yedinci madde ile, İngiliz gemileriyle gelen İngiliz emtiası için bir defa gümrüğü ödendikten sonra, ithalâtci veya alıcı tarafından nereye götürülürse götürülsün bir daha gümrük ödenmeyecekti Andlaşmanın bu hükümleri ile, Osmanlı hazînesi, önemli bir gelir kaynağından mahrum kaldı, önceden yabancı bir emtia bir eyâletten diğer bir eyâlete geçerken ilâve gümrük ödemek zorunda bulunduğundan, fiyatı artarak rekabet gücünü kaybediyordu Şimdi ise Osmanlı tüccarı bir yerden bir yere bir mali götürüp, satarken y üzde 12 verg i verirken, İngiliz tüccarları ortakları ve adamları yüzde beş vergi ödeyecekti Böylece İngiliz tüccarları Osmanlı tüccarına karşı korunmuş oluyordu Bilâhare transitresminin devam etmesine karar verilmiş ise de buna karşılık ithalât resimlerine yüzde ikiye varan bir indirime daha gidildi
Bu arada andlaşma hükümlerinin Mısır, Afrika eyâletleri dâhil bütün Osmanlı ülkelerinde ve her sınıf halk tarafından tatbik ve riâyet olunacağına dikkat çekildikten sonra, isteyen bütün dost devletlerede istisnasız olarak andlaşmanın teşmîl edileceği taahhüd olunuyordu Nitekim 19 yüzyılın ilk çeyreğine kadar Osmanlı dış ticâretinde birinci sırayı alan Fransa menfâatlerine halel geleceğini bilerek bu andlaşma hükümlerine şiddetle karşı çıktığı hâlde, çok geçmeden 25 Kasım 1838′de yukarıdaki maddeye istinaden aynı hükümleri ihtiva eden bir andlaşma imzaladı Bunu, Avrupa’nın diğer devletleri tâkib etmekte gecikmediler 31 Ocak 1840′da İsveç ve Norveç, 2 Mart 1840′da İspanya, 14 Mart 1840′da Hollanda 30 Nisan 1840′da Belçika, 1 Mayıs 1841′de Danimarka ve 20 Mart 1843′de Portekiz ile andlaşmalar imzalandı
Mustafa Resid Paşa’nın faaliyetleri sonucu 1838′de önce İngiltere ve sonraki yıllarda diğer Avrupa devletleriyle imzalanan bu ticarî andlaşmalar esnafı ve tüccarlarımızı uşaklığa, devletimizi de borç bataklığına düşürmekten öte bir işe yaramamıştır Nitekim andlaşmanın imzalanmasından sonra Avusturya başbakanı; “işte Osmanlı şimdi bitti” derken, Osmanlı’ya büyük bir darbenin vurulduğunu daha işin başında söylemekten kendini alamamıştır Aradan yirmi yıl geçtikten sonra, 1858′de andlaşmanın te’sırlerini anlatan İngiliz Edvvard Michelson ise; “Yabancı ülkelerde büyük unu olan Türk sanayiinin bir çok kolları şimdi tamamen yok olmuştur Bunlar arasında pamuk sanayii başda gelir ki, bunlar tamâmiyle İngiliz sanayii tarafından sağlanmaktadır Şam’ın çelik bıçakları; Kıbrıs’ in şekeri, İznik’in çini, Teselya’nın iplik boya sanayii hep yok olmuştur Bütün bu sanayii kollarının bugün Türk topraklarında artık izi bile kalmamıştır” derken, Türk sanayiinin düştüğü acı durumu dile getirmiştir Bu ticâret andlaşmaları, devlet hazînesini önemli masrafları karşılayamaz hâle getirdi ve Avrupa’dan borç alma yolu açıldı Böylece dışa bağımlılık devri başlamış oldu
Gerçekten de sultan Abdülazîz 1861′de tahta çıkarken, 1838 ticarî andlaşmalarının bir neticesi olarak, dış ticâretin yanında iç ticâret de yabancıların eline geçmiş, büyük çapta mâlî ve iktisadî çöküntü içerisinde bulunan bir devletle karşılaşmış idi

Baltalimanı Antlaşması Özetle;

Baltalimanı Ticaret Konvansiyonu (16 Ağustos 1838) Osmanlı Devleti'nin Büyük Britanya ve Kuzey İrlanda Birleşik Krallığı ile İstanbul'un Baltalimanı semtinde imzaladığı ticaret antlaşmasıdır

Osmanlı Devleti 1826'dan beri kendi ihtiyaç duyduğu yerli hammaddelerin yabancı tüccarlar tarafından yurtdışına çıkarılmasını önleyen yed-i vahid (tekel) sistemini uygulamaya koymuştu Bu sistem Büyük Britanya'nın çıkarlarına uygun düşmüyordu ve İngilizler kendilerine Osmanlı topraklarında ayrıcalıklar verilmesi için Osmanlı Devleti'ne baskı yapıyorlardı

Osmanlı Hariciye Nazırı Mustafa Reşit Paşa, Mısır valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa'nın isyanını bastırmak için İngilizlerden yardım istedi Bu yardıma karşılık olarak, Büyük Britanya'ya ticari bakımdan büyük ayrıcalıklar veren bir ticaret konvansiyonunu Baltalimanı'nda devlete olan yalıda imzaladı Konvansiyon 8 Ekim 1838'de Kraliçe Viktorya, bir ay sonra da Sultan II Mahmut tarafından onaylandı

Bu antlaşmanın bazı maddeleri şunlardır:

1 Tekel sistemi kaldırıldı Britanyalılara diledikleri miktarda hammaddeyi satın alma imkânı verildi
2 İç ticarete Osmanlı vatandaşlarının yanı sıra Britanyalıların de katılması öngörüldü
3 Britanya vatandaşları Osmanlı ürünlerini Osmanlı tebâsından tâcirlerle aynı vergi koşulları altında satın alma hakkına sahip oldular
4 Britanyalılarla olan transit ticaretten alınan vergi resmi kaldırıldı
5 Büyük Britanya gemileriyle gelen Britanya malları için bir defa gümrük ödendikten sonra, mallar alıcı tarafından nereye götürülürse götürülsün bir daha gümrük ödenmeyecekti

Yukarıda sıralanan maddelerin sonuncusu, Britanya vatandaşları Osmanlı Devleti sınırları içinde ticaret yaparken Osmanlı vatandaşlarından bile daha az vergi ödeyecekleri anlamına geliyordu Örnegin Selanik'ten İstanbul'a mal gönderen Müslüman yerli tüccar devlete transit gümrük vergisi ödediği halde Britanyalı tüccar bu vergiden muaf olmuş ve Müslüman tüccarların bir başka Osmanlı şehrine mal göndermesine, ticaret yapmasına yüksek vergilerden dolayı fiilen imkân kalmamıştı

1838-1841 yıllarında buna benzer antlaşmalar Fransa, İsveç, Norveç, İspanya, Hollanda, Belçika, Danimarka ve Portekiz'le de imzalandı Bu antlaşmalar kapitülasyon sistemini sağlamlaştırdı, Osmanlı sanayine büyük bir darbe vurdu Osmanlı Devleti'nin diğer devletlere borçlanmasına yol açtı ve mali çöküntüsünü hızlandırdı