Dinler Ve Felsefi Sistemler Tarihi

Afrika Dinleri
Dinler ve Felsefi Sistemler Tarihi
Afrika insanının dinsel dünyası Avrupalılarınkinden oldukça farklıdır Bununla birlikte Avrupa dininin temelinde yatan birçok kavramda Mısır, Hint ve Avrupa etkisini birarada görmek mümkündür Bu nedenle de çeşitli inanç sistemleriyle dolu olan Zenci Afrika'nın dinsel yaşamını bütünüyle kavramak oldukça güçtür Ne var ki, Afrika'daki yerli dillerin yeterince öğrenilmesi ve Afrika asıllı incelemecilerin katkıları ile Afrika dinleri daha bir açıklık kazanmış, dinsel olguları açıklamak için gerekli olan terim ve kavramları saptamak kolaylaşmıştır

Afrika'daki ilkel çağdaş dinler arasında en çok Animizm, Fetişizm ve Totemizm yaygındır Özellikle Orta Afrika'da, Asya'da ve Pasifik Okyanusu'nun bazı adalarında, hâlâ, yaklaşık olarak 140 milyon kadar insanın kabul ettiği Animizm (Canlıcılık) inanışına göre, yalnız canlı varlıkları değil cansız varlıkları da, birer rufa yönetir Animizmi tabiatta insan ruhuna az çok benzer ruhlar bulunduğunu kabul eden din olarak tanımlayabiliriz Zenci Afrika'da Animizm, tslamiyetten hemen sonra gelmektedir Yapılan istatistiklere göre Afrika'daki müslüman sayısı 102 milyon, animist sayısı 95 milyon, Hıristiyan (katolik, protestan ve kıptî) sayısı ise, yaklaşık olarak 60 milyondur

Animizm terimini, ilk kez 1871 yılında antropolog EB Taylor "ruhsal varlıklar" a inanma anlamında kullanmıştır Taylor'a göre animizm, tikel ruhların ölümden ya da bedenin tahribinden sonra da yaşamaya devam ettikleri inancına dayanır Buna göre ruhlar, önemle-lerine göre, değişik düzeylerde bulunan ve tikel ruhlardan tanrılara kadar uzanan bir hiyerarşi meydana getirir

Taylor, "ruh" kavramının kökenini, insanların rüyalarında ve hayallerinde temellendirmiştir Ona göre ilkel insanlar, özellikle uyku sırasında ruhun bedenden ayrılıp dolaştığını, değişik biçimler aldığını düşünmüşler, bu yüzden insanın ölümünde de ruhun, ama bu kez sürekli olarak, bedenden ayrıldığını sanmışlardır, Çağdaş antropoloji açısından kesinlikle bilinen bir şey varsa o da, birbirinden çok farklı kültür ortamlarında yaşayan insan topluluklarının tümünde "hayalet-ruh" kavramının bulunduğudur Taylor, bu verilere dayanarak "Animizm" i, dinlerin evreminde bir başlangıç aşaması saymıştır

Animizm, ruhun bedenden ayrıldıktan sonra başıboş kalmadığına, canlı ya da cansız başka nesnelere de girdiğine, başka bir deyişle "ruh gücü"ne inanır Yalnız hayvanlar yada bitkiler değil, taşlar bile, ölümle bedenden ayrılan insan ruhu için birer barınak meydana getirir Animizm inancına göre, ruhun bedenden kesinlikle ayrılması için, ölümü beklemek de şart değildir Ruh, geçici bir süre için bedenden ayrılıp, canlı ya da cansız başka bir bedene girebilir, daha sonra yeniden eski bedeninedönebilir Dinsel anlamda fetişizm düşüncesi de bu inanca bağlanır

Hinduizm (Brahmancılık)

Hinduizm çok kapsamlı ve geniş bir dindir En üstte bulunan Realite'ye tapar ve bütün insanların er geç gerçeği fark edeceğini belirtir Ebedi bir cehennem ve lanetlenme diye bir şey yoktur Tek tanrıcılıktan tanrıya inanan düalizme kadar bütün ruhsal yolları kabul eder

Her varlık kendi yolunu seçmekte özgürdür; bunu ister duayla, ister inzivayla, ister meditasyonla yapar, isterse fedakârca davranışlarla Tapınaklarda tapınmaya, kutsal metinlere ve guru disiplini geleneğine önem verir Dinsel bayramlar, haç, kutsal ilahiler ve evlerde tapınak uygulanan geleneklerdir

Hindu yolunu sevgi, şiddetten kaçınma, iyi davranışlar ve doğruluk yasası tanımlar Bütün karmalar temizlenene, Tanrı fark edilene kadar her varlık yeniden bedenlenir Muhteşem kutsal tapınakların, Hindu evindeki huzur dolu dindarlığın, metafizik ve yoga bilimin önemi büyüktür

Hinduizm mistik bir dindir Bu dinde olan kişiyi iç varlığındaki Gerçeği kişisel olarak tecrübe etmeye, sonunda insan ile Tanrı'nın bir olduğu şuurun zirvesine ulaşmaya teşvik eder Hinduizm, dünyanın en eski dinidir Başlangıcı belli değildir ve kayıtlı tarihten öncesine kadar uzanır Belli bir kurucusu yoktur Mezhepleri: Saivizm, Sahtizm, Vişnaizm ve Smartizm'dir

Hurufilik

Hurufilik, kimi araştırmacılara göre ayrı bir din, kimilerine göre bir mezheptir ya da yalnızca bir tarikattir Ne var ki tüm araştırmacılar Hurufiliğin harflere olan özel ilgisi üzerinde birleşirler Zaten bu akımın çeşitli yapıtlardaki tanımları doğrudan Hurufilik�in bu niteliğini vurgulamaktadır Örneğin Orhan Hançerlioğlu�nun �Felsefe Ansiklopedisi�nde Hurufilik, �harflerden dinsel anlamlar çıkaran İran içrekçiliği (ezoterizmi)� olarak tanımlanmaktadır Britannica�da yer alan tanım da �harf ve rakamların çeşitli yorumlanmaları üzerine kurulu bir inanç dizgesi� biçimindedir Zaten �huruf� sözcüğü harf sözcüğünün çoğuludur Hurufilik, harflere olan özel eğilimi dışında, ikinci bir özelliği ile de ilgi çekmektedir, o da �içrekçi� yani �batıni� (ezoterik) oluşudur

Bu durumda Hurufilik olarak bilinen bu inanç akımını iki temel nitelik altında değerlendirmek gerekmektedir: Ezoterizm ve Harfler Harflerden dinsel anlamlar çıkaran her inanç akımı Hurufilik ile ilgili olmadığı gibi, ezoterik nitelikli akımların tümü harflerin anlamları ile ilgilenmez Hurufilik, bir yandan harfler ve harfler ile bağlantılı olarak rakamlarla ilgilenmekte, diğer yandan bunların yardımıyla ve bunlara dayanarak açıklanan, savunulan ezoterik inançları işlemektedir

Hurufiliğin Öncülleri

Harfler bizi doğrudan yazıya götürmektedir Harf ve rakamların yorumlanması ve aralarında çeşitli özel ilişkiler kurulması ve böylelikle görünen amaçlarının ötesinde anlamlandırılmaları tüm eski kültürlerde görülen ve neredeyse yazının tarihiyle aynı zamanda başlamış bir uğraştır

Bu çabanın ilk örneği Pythagoras�ın öğretiler dizgesinde bulunur Bu dizge, varoluş sorunlarının felsefi araştırması amacıyla oluşturulmuş bir inanç akımı çerçevesinde geliştirilmiş ve ünlü Pythagoras kuramı da bu dizgenin bir yan ürünü olarak ortaya çıkmıştır İÖ 500 yıllarında ortaya çıkan Pythagoras dizgesi, geliştirdiği müzik kuramı ile birlikte ele alınınca ses, dil, sayılar ve harfler aracılığıyla evreni açıklamayı amaçlayan bütüncül bir yapıya ulaşabilmiştir Kendisinden önce gelen Mısır, İran ve Hint tekniklerini kullandığı sanılan bu dizge, daha sonraki harfçilerin sık sık başvuracağı temel yöntemleri geliştirmiştir

Harfçiliğe tarihsel olarak ikinci örneği oluşturan �Kabbala�, Hurufiliğin amacına pek benzer bir amaç taşımakta, harf ve sayıların gizemini çözerek Tevrat�ı yorumlamayı hedeflemektedir Kabbala�nın yorumuna göre Tanrı kendisini belirli sayıda nitelik (Sefirot) biçiminde dışsallaştırarak evreni yaratmıştır Kabbala�nın yaratılış ile ilgili bu savında yer alan hemen her unsuru, İslam ezoterizminde ve dolayısıyla Hurufilik ve onun etkisi altındaki �Bektaşilik�te benzer biçimde bulmak olanaklıdır

Harfçilik ve etkilerinin İslam�da ne zaman ortaya çıktıkları konusu oldukça tartışmalıdır İslam harfçileri için uygun koşulları, Kur�an�da bazı surelerin başında birbirinden ayrı ve anlamsızmışçasına yer alan ve �Huruf-u Mukatta�a� diye adlandırılan harfler sağlamıştır

Yaşar Nuri Öztürk, �Tarihi Boyunca Bektaşilik� adlı kitabında bu konuda şunları belirtmektedir: �Şunu da söyleyelim ki, bu harf kümelerine muhtelif ve çoğu kez esrarlı manalar verme işi, sahabiler devrinde başlamıştır�Hatta Hz Ali�nin: �Kur�an Fatiha�dan, Fatiha Besmele�den, Besmele Ba harfinden ibarettir Bense o Ba harfinin altındaki noktayım� sözü çok ünlüdür�

İslam�da �Kutsal Metinlere� harf düzeyinde yorum getirme çabasının ilk örneği X yüzyılda Hallac-ı Mansur�da görülür Mansur, Kur�ana sözcük anlamlarına bakarak "Yorum" getiren (Te�vil) Karmatiler�in bir propogandacısıydı (Karmatilik, IX yüzyılda dinsellikle bağdaştırılmış, sosyo-ekonomik temelli ezoterik bir akımdır) Mansur, divanında ve �Kitab al-Tavasin� adlı eserinde harfler ve sayıların �gizli anlamlarına� değinen ilk İslam harfçisidir Evreni ve Tanrı�yı insanda görmenin bir sonucu olarak ilk kez �Enel-Hakk� diyen Mansur olmuş ve bu sözü nedeniyle 922 yılında idam edilmiştir

İslam�da harfçiliğin ikinci önemli örneğini Endülüslü düşünür Muhyiddin-i Arabi (1165-1240) oluşturur Endülüslü Yahudi düşünürlerin ve Kabbalacıların etkisinde kalarak �El-Fütuhat El Mekkiye� adlı yapıtında harfçiliğin bir çok örneğini sergilemiştir

Fazlullah Esterabadi

Geliştirilmiş harfçi teknikleri kullanan Hurufiliği bir inanç sistemi olarak kuran kişi Şihabuddin Fazlullah Esterabadi�dir 1340 Yılında doğan Fazlullah, genç yaşta teoloji ile ilgilenmeye başlamış, on sekiz yaşındayken tasavvufa yönelerek hacca gitmiştir Dönüşünde Harezm�e gelmiş ve bir süre burada kaldıktan sonra Tebriz�e geçmiştir Burada etrafına topladığı kişilerle yaptığı dini sohbetler sayesinde büyük saygınlık kazanmıştır 1386 Yılından başlayarak Isfahan�da kendi sistemini yaymaya başlamış, daha sonra uzun bir süre için bir mağarada inzivaya çekilmiştir Bu dönemde kendisinin �Mehdi� olduğunu ileri sürmüştür Çevresinde yedi kişilik bir çekirdek kadro oluşturmuş, bu yedi kişinin çabaları sonucunda yeni inanç hızla yayılmaya başlamıştır Kısa sürede çeşitli toplumsal kesimlerden kişiler yeni akımın çevresinde toplanmaya başlamıştır

Fazlullah�ın kendi sistemini yaymaya çalıştığı ortam bu tür akımlar için pek elverişlidir Bu yöre Mazdeizm ve Karmatilik gibi bir çok ezoterik akıma kaynaklık etmiştir

Fazlullah hakkında bilgi içeren her kaynak, onun Tanrılığını ilan ettiğini söylemektedir Ancak bunu nasıl gerçekleştirdiğini belirtmemektedirler Bu ilan sadece �Enel-Hakk� biçiminde yapılmış olabilir Aynı yörelerde Hallac-ı Mansur�un oldukça tanındığı dikkate alınırsa, en güçlü olasılık bu ilanın �Enel-Hakk� formülüne dayanmasıdır

Fazlullah, yarısı farsça ve yarısı da Esterabad lehçesi ile yazılmış olan �Cavidan-ı Kabir� adlı bir eser ile adının �İskendername� olması olası bulunan farsça bir manzume kaleme almıştır Ayrıca �Arşname� ve �Muhabbetname� adlı kitapları da vardır

Yeni sistemin yaygınlaşması egemen çevrelerde rahatsızlıklar yaratır Timur�un oğullarından Miranşah�ın buyruğu ile Fazlullah tutuklanır ve hapsedilir 1394 Yılında Alıncak kalesinde öldürülür; cesedi ayaklarına bağlanan bir iple çekilerek ibret olsun diye dolaştırılır Fazlullah�ın çevresindekiler kovuşturmalara uğrar

Hurufi önderlerinden Ahmed Lur�un 1427�de Şahruh�a karşı bir suikast eylemine girişmesinden sonra, müritlerden bir çoğu yakalanıp öldürülmüş, hatta cesetleri bile yakılmıştır 1467�de ise Karakoyunlu hükümdarı Cihanşah�a karşı bizzat Fazlullah�ın kızının önderliğinde bir ayaklanma hareketi şiddetle bastıtılmış ve isyanın önderi beş yüz kadar taraftarı ile yakalanıp idam edilmiştir Bu olaylar üzerine Hurufiliğe bağlı kişiler bir çok ayrı yöne dağılarak, görüş ve inançlarını beraberlerinde götürmüşlerdir

Anadolu�da ve Rumeli�de Hurufilik

Hurufiler�in büyük çoğunluğunun Anadolu�ya sığındıkları biliniyor Özellikle Sivas, Eskişehir ve Batı Anadolu�nun bazı kent ve kasabaları kısa zamanda kimliklerini çok iyi gizleyen Hurufi propagandacılarla dolmuştur Hurufiler, buradan Rumeli�ne geçerek Arnavutluk�ta, Filibe ve Varna gibi Balkan önemli kentlerinde eylemlerini sürdürdüler Bazı tasavvuf cemaatlerine sızarak, kendilerini gizlemeyi ve inançlarını yaymayı başardılar

Abdülbaki Gölpınarlı �Hurufilik Metinleri Katalogu� ve �Fadl Allah Hurufi� adlı yapıtlarında Hurufiliğin Anadolu�da Mir Şerif ve özellikle büyük Azeri ozanı İmadeddin Nesimi tarafından yayıldığını belirtiyor Gölpınarlı, Mir Şerif'in Anadolu'ya Fazlullah�ın eserleri başta olmak üzere bir çok Hurufi kitapları getirdiğini, Fazlullah�ın önde gelen halifelerinden Nesimi�nin geniş boyutlu bir propaganda yürüttüğünü, hatta bir ara Ankara�ya kadar gelerek Hacı Bayram-ı Veli ile görüştüğünü söylüyor Anadolu�da pek çok yer dolaşan ve uzun süre kalan Nesimi�nin bir çok kişiyi Hurufiliğe kazandırdığı kesindir Bu kişilerin sonradan sistemli ve etkin bir propaganda yürüttükleri, Fatih Sultan Mehmet döneminde Osmanlı sarayına kadar girmiş olmalarından anlaşılabilir

Taşköprülüzade�nin �Şakayık-ı Numaniye� adlı eserine bakılacak olursa, Fazlullah�ın halifelerinden biri Edirne�deyken genç Fatih�i etkileyecek kadar başarılı olmuş, hatta bazı müritleri ile saraya yerleşmiştir Durumdan oldukça rahatsız olan Veziriazam Mahmud Paşa ile müftü Molla Fahreddin-i Acemi, Hurufiler�in �Hulûl� inancına (Tasavufta Hulûl, Tanrı�nın yarattıklarında meydana çıktığına inanmak demektir) sahip oldukları konusunda genç Padişahı uyarabilmişlerdir Fatih�in huzurunda yapılan bir tartışma sonunda Hurufiler�in gerçekten �Hulûl� inancına sahip oldukları kanıtlanmış ve bunun üzerine Sultanın buyruğu ile Hurufiler tutuklanmış ve idam edilmişlerdir Edirne�deki Yeni Cami�de Fahreddin halkı Hurufiliğe karşı uyarmış, uygulamalarını ve inançlarını anlatmıştır

Bu olayla birlikte Osmanlı topraklarında Hurufiler�in yüzyıllar boyunca sürecek kovuşturma ve cezalandırılmaları başlamış oldu XVI yüzyıla ait belgeler, özellikle Balkanlar�daki çeşitli kentlerde sık sık Hurufi kovuşturmalarının yapıldığını, pek çok Hurufinin yakalanarak idam edildiklerini, cesetlerinin yakıldığını ortaya koymaktadır Bu kayıtlarda belirtilen kişilerin, doğrudan Hurufi olmasalar da, Hurufilik�ten etkilenen çeşitli inanç akımlarına bağlı kişiler oldukları kesindir

Bu akımlar arasında başta �Kalenderiler� gelmektedir Şiddetli ceza ve baskılara karşın, çeşitli tasavvuf çevrelerine bağlı olup, Hurufilik propagandasını yapan pek çok kişinin bulunduğu, özellikle XVI yüzyılda Balkanlar�da tanınmış olan Otman Baba, Rafii ve Usuli gibi ozanların varlığı dikkati çekiyor Bu kişileri daha sonra yaşamış olan Hayreti, Muhiti, Yemini, Muhyiddin Abdal ve Arşigibi önde gelen Kalenderi ve Bektaşi ozanları izlemiştir

İshak Efendi �Kaşif el-Esrar� adlı kitabında, Fazlullah�ın halifelerinden Ali el-Ala�nın propaganda yapmak üzere Anadolu�da etkinlik gösterdiğini, XV yüzyılın başlarında Bektaşi tekkelerine girdiğini ve Hacı Bektaş�ın fikirleriymiş gibi Fazlullah�ın düşüncelerini yaydığını belirtir Bu sav, Bektaşi fikirlerinde Hurufiliğin etkisinin bulunduğu göz önüne alınırsa, doğru kabul edilebilir Şiddetli kovuşturma ve baskı altındaki Hurufiler, Bektaşiler�in arasında karışarak varlıklarını korumayı başarmışlardır

Gölpınarlı�ya göre, farklı namazları ve Fazlullah�ın öldürüldüğü Alıncak Kalesinde yapılan hac törenleri ile sıradışı uygulamaları olan Hurufilik, bir süre sonra bağımsızlığını yitirmiş, sonradan özellikle Alevi-Bektaşiler�e ve kısmen de diğer tarikatlere inançlarını aktararak tarihe karışmıştır

Hurufi İnançları

Hurufiliğe göre, varlığın özü sesten oluşur Evren, sesin ortaya çıkması ile var olmuştur Özü oluşturan ses, canlılarda eyleme dönük (bilfiil), cansızlarda gizilgüç (bilkuvve) olarak vardır Ses, canlılarda istem ve istekle ortaya çıkar

Tanrı gizli bir hazinedir (Kenz-i Mahfi) Tanrı�nın ilk belirişi �Söz� (Kelam) ile olmuştur �Söz� ilk nedendir ve Tanrı�nın soyut bir �İç Konuşması� (Kelam-ı Nefsi) niteliğindedir Kesin bir gerçek olarak görülen bu soyut söz, bazı öğelere ayrışır ve bu öğeler biçiminde dışsal bir nitelik kazanır Aslında sözün ayrıştığı bu öğeler Arap alfabesinin yani Kur�an�ın 28 ve Fars alfabesinin 32 harfidir Söz bu dış öğeleri edinince, soyut durumunu yitirerek, �Söylenmiş Söz� (Kelam-ı Melfuz) biçimine dönüşür Söylenmiş sözün birleşik görüntülerinden duygu ve bilinç evreni meydana gelir Hurufiler, evrenin sonsuzluğuna ve sürekli döngüsel devinimine, bu devinimden doğal olayların oluştuğuna inanırlar

Tanrı, kendisini insanın yüzünde �söz� biçiminde görünür kılmıştır Sözün öğelerinin sayısal bir değeri vardır İnsan yüzündeki burun �elif�, burnun iki yanı �lam�, gözler de �he� harflerini verir Böylece insanın yüzünde simetrik yazılmış iki Allah sözcüğü ortaya çıkar İnsan yüzünde ayrıca çeşitli hatlar vardır: iki kaş, dört kirpik ve saçtan oluşan yedi çizgiye �Ana Hatlar� (Hutut-ı Ümmiye) denir ve her insan yüzünde bu çizgilerle doğar

Bu yedi çizginin dört öğe (ateş, su, hava ve toprak) ile çarpımı Arap alfabesinin 28 harfini verir Ayrıca erkeklerde ergenlikte ortaya çıkan yedi çizgi daha vardır Bunlar sağ ve sol yanlar ayrı ayrı sayılmak üzere iki sakal, iki bıyık, iki burun kılı ve bir çene altı kılı olarak toplam yediye ulaşır ve �Baba Hatlar� (Hutut-ı Ebiye) adını alır Böylece yetişkin bir erkeğin yüzündeki çizgilerin sayısı on dörde ulaşır Bu çizgilerin kendileri ve bulundukları yerler (Hal ve Mahal) olarak hesaplanması yine 28 harfi verir Fazlullah, bu sayıyı 32�ye çıkartmış ve Fars alfabesindeki harf sayısına ulaştırmıştır

Bu konuda Hurufiler şöyle bir açıklama da yapmaktadırlar: Tanrı�nın kendisini peygamberler aracılığı ile açıklaması aşamalar biçiminde olmuştur Evrenin temel öğeleri olan harflerin her peygambere giderek artan sayıda bildirilmesi doğaldır Nitekim Adem�e 9, İbrahim�e 14, Musa�ya 22, İsa�ya 24, Muhammed�e 28 ve son peygamber olan Fazlullah�a 32 harf malum olmuştur Bu peygamberlerden son dördüne bildirilen öğelerin sayısı, her birine indirilen kitapların yazılmış oldukları dilin alfabesindeki harf sayısı kadardır Bunlar İbranice�de 22, Yunanca�da 24, Arapça�da 28 ve Farsça�da 32�dir Bu aşamalar nedeniyle son peygamber Fazlullah�ın kendisinden önceki peygamberlerin bildikleri herşeyin anlamını çözecek anahtara sahip bulunduğu aşikardır

Kur�an�ın gizi 29 surenin başlarında bulunan �Huruf-u Mukatta�a�da gizlidir Bu harfler yinelenmelerin sayılmaması durumunda 14 tanedir (elif, lam, re, kaf, hı, ye, ayın, sad, te, sin, he, mim, kef, nun) ve bunlar anlamı açık ve kesin (Muhkemat) olarak kabul edilirler Arap alfabesinin kalan 11 harfi ise anlamı belirsiz ve yorumlamaya açık (Müteşabih) biçimde değerlendirilirler Asıl Tanrı sözü, Muhkemat�tan oluşan 14 harftir ve bunlar kendilerini insanın yüzünde gösterirler

Hurufiler�e göre evrenin üç temel dönemi vardır: peygamberlik (Nübüvvet), imamlık (İmamet) ve tanrılık (Uluhiyet) Peygamberlik dönemi Adem ile başlamış ve Muhammed�de sonra ermiştir İmamlık dönemi Ali ile başlamış ve on birinci imam Hasan Askeri ile bitmiştir Fazlullah ile tanrılık dönemi başlamıştır Tüm peygamberler �Mehdi� olan Fazlullah�ın habercisi ve müjdecisidirler Fazlullah�tan sonra gelecek olan �Yetkin İnsan� (İnsan-ı Kamil) Fazlullah�a uymak zorundadır

Fazlullah, Musevilerin beklediği �Mesih�, Hıristiyanlar ve Müslümanların gökten inaceğine inandıkları �İsa�dır Fazlullah, gökten inmiş ve kıyamet kopmuştur, dünya ahiret bir olmuştur Bu nedenle ahiret yoktur Gerçek ortaya çıkmış ve tüm dinsel yükümlülükler kalkmıştır Böylece Hurufiler tüm ibadetleri harfler ile yorumlayarak iptal ederler ya da değişik biçimde uygularlar Örneğin hac, Fazlullah�ın öldürüldüğü yeri ziyaret etmektir Şeytan taşlama ise, Fazlullah�ı öldüren ve �Maran Şah� (Yılanlar Şahı) dedikleri Timur�un oğlu Miranşah�ın yaptırdığı Senceriye Kalesi�ni taşlamaktır

Hurufilik ve Bektaşilik

Bektaşi düşüncesine hızla etki eden Hurufilik nedeniyle, bazı araştırmacılar XV yüzyıldan başlayarak Bektaşilik�in bozulduğunu ileri sürmüşlerdir Onlara göre Hurufilik hileli yöntemlerle, örneğin Hurufilik görüşlerini Hacı Bektaş�ın görüşleriymiş gibi savunarak, Bektaşi tarikatında etkin olmuştur

Oysa Çamuroğlu'na göre, Bektaşilik Anadolu�ya Hacı Bektaş ile birlikte adım attığında Aleviler zaten çoktan bu topraklardadırlar Aleviler, bir heterodoks derviş olan Hacı Bektaş�ı çeşitliliği barındırma potansiyeline sahip olan bünyeleri sayesinde özümsemişler ve onu bir önder olarak tanımışlardır Bu bakımdan, Anadolu�da heterodoksi denilince akla hemen Alevi-Bektaşi geleneği gelmektedir Bu gelenek, çeşitliliği özümsemesi ve hoşgörülü yapısı nedeniyle bir çok farklı heterodoks zümreyi de içinde barındırmış ve tüm ezoterik düşüncelerin Anadolu�daki sığınağı olmuştur

Tümü farklı düşünce ve uygulamalara sahip olan Kalenderi, Haydari, Hurufi, Torlak gibi akımlara bağlı olanlar bu geniş yelpazeye katılmış, kendi bağımsız varlıklarını feda ederek, Alevi-Bektaşi toplumsal olgusuna kendilerine özgü renkler katmışlardır Alevi-Bektaşiler bu durumda bir bozulma görmezler, zira inançları değişime açıktır Tam tersine bu durum onlar için bir zenginleşme yoludur

Sonuç

1376 Yılından başlayarak Isfahan�da başlayan Hurufiliğin, her türlü baskıya karşın, inanılmaz bir hızla Osmanlı topraklarına yayılmasının ve etkili olmasının nedenleri çok yönlüdür Şiddetli baskı ve zulme karşın hızla gelişen ve yayılan bu inanç sisteminin gelişim nedenleri, hem içinde büyüdüğü toplumsal yapının özelliklerine, hem de kendi içerik ve dinamiğine bağlı olmalıdır

Hurufilik öncelikle ezoterik bir inanç sistemidir Dinlerin �İçrek� (Batın) anlamlarıyla anlaşılması gerektiğini ve bunun da ancak özgür �Yorumlama� (Te�vil) ile gerçekleşebileceğini ileri sürmektedir Hurufilik, ezoterik yaklaşımlar arasında, kentli nüfusa en fazla hitap edenlerden biridir O döneme kadar kentlerde pek görülmeyen ezoterik yaklaşımın Hurufilik�le birlikte hızla kentleri de etkisi altına aldığı görülür

Ortodoks İslam�ın simgesel evreni ve kültürü, o güne dek düşünce üretimine kentlerdeki medreseler ve yazılı belgeler yoluyla egemen olmuştur Hurufilik, yorumlama yoluyla, yüzyıllardır sarsılmaz olduğu sanılan yazı ve kutsal metinlerin egemenliğini yıkmaya koyulur Harfleri konuşturur İnsanı kağıda yazılmış olanın üzerine çıkartır Belge ve kayıtlara güvenen ortodoks sistemin kutsal metinleri, harflere getirilen keyfi yorumlarla kuru yapraklar gibi savrulmaya başlar Osmanlıların ele geçirdiği kentlere doğru akan heterodoks dervişler, yıllar öncesinden kentlerde yer bulmuş bir Hıristiyan heteroks geleneği ile karşılaşır Bu geleneğin en etkin temsilcisi �Bogomiller�dir

Biri yazılı İncil�in, diğeri yazılı Kur�an�ın kalıplarına karşı mücadele eden iki farklı dinin heterodoks akımları doğal olarak yakın ilişkiler kurarlar İslam heterodoksisi Hurufilik olmasaydı bu ilişkiyi kurmakta pek zorlanacaktı Öncelikle Fazlullah�ın kendisini �Mesih� ilan etmesi bu ilişkinin kurulmasında etkin olmuştur

Fazlullah�ın yazdığı �Cavidan� adlı yapıtın Firişteoğlu tarafından �Aşıkname� adıyla yapılan çevirisinde sık sık �Yuhanna İncil�inden alıntılar yer alamaktadır On iki imamla on iki havari arasında paralellik kurulmakta, İsrail�in on iki kabilesine göndermeler yapılmaktadır Anadolu heteroksisi Rumeli�ne geçerken de Hurufilik�ten fazlasıyla yararlanır Sonradan Bektaşilik incelenirken Hurufi etkilerinin en yoğun olarak Rumeli ve Arnavutluk Bektaşiler�inde görülmesi, Hurufiliğin oynadığı rolün ne denli önemli olduğunu gösterir

Anadolu�nun heterodoks İslam�ı ya da tüm Osmanlı topraklarında İslam�ın egemen olduğu simgesel evren içinde yaşayan heterodoksi, Hurufilik sayesinde, aynı topraklarda yaşayan diğer kültürlerden halkları, uzlaştırıcı çatısı altında toplama yeteneğini geliştirerek daha olgun bir biçim kazanmıştır

Jainizm

Jainizm insana ait en yüce mükemmelliğin ortaya çıkarılmasına uğraşır Bu mükemmellik, orijinal saflığı içinde bütün ıstıraplardan, doğum ve ölüm engelinden bağımsızdır "Jain" terimi Sanskritçe "Jina" (fatih) kelimesinden çıkarılmıştır ve bu fenomen dünyasında empoze edilen bu sınırların üstüne çıkmayı ima eder

Jainizm, mükemmel olan insandan daha yüksek bir varlığı ya da bir Tanrı'yı tanımayı gerekli görmez Varlıkların ne başlangıcı ne de sonları vardır, hepsi ölümsüzdür Varlıkları üç ana sınıfa ayırır: Henüz gelişmemiş olanlar; gelişme yolunda olanlar ve tekrar doğuş sürecinden kurtulup özgür hale gelenler

Jainizm çok güçlü keşişlik ve çilecilik eğilimlerine sahiptir En yüksekteki ideal Ahimsa'dır, yani her varlığa eşit saygı ve şefkat göstermektir Jain Agamaları her yaşam biçimine büyük saygı gösterilmesini katı vejetaryen kurallarını, çileciliği, kendini savunurken bile şiddet uygulamamayı ve savaşa karşı olmayı öğretir Hepsinden önemlisi de, Jainizm bir sevgi ve merhamet dinidir

Jainizm, yaklaşık 2500 yıl önce Hindistan'da başlamıştır Kurucusu, Nataputta Vardamana ya da diğer adıyla Manavira'dır Kutsal metinleri Jain Agamaları Sidantalar'dır

Mehzepleri

Digambara (Göksel giysili):

Bir ermişin, elbise dahil hiçbir şeye sahip olmaması gerektiğine savunur Bu yüzden sadece bele kadar çıkan bir giysileri vardır Bu doğuşta kurtuluşun kadınlar için mümkün olmadığına inanırlar

Svetambara (Beyaz cübbeli)

Hristiyanlık

«Hıristos» da denen (Yunanca «khristos», kutsanmış'tan) İsa Peygamber'e inananların ve öğretisini benimseyenlerin dinidir İsa, Roma imparatoru Augustus zamanında Yahudiye'de (bugünkü Filistin), Beytüllahm'da Bakire Meryem'den doğdu 30 yıl kadar sonra, Kudüs'te imparator Tiberius'un saltanatı döneminde çarmıha gerilerek öldürüldü

Mesaimin kapsamı ve özgünlüğüyle ilgi çeken İsa, Hıristiyanlarca (bugün l milyardan fazladır) İnciri, yani sınırsız bir merhamet yoluyla insanların nasıl kurtulacağını bildiren «Mü j de »yi öğretmek üzere dünyaya indirilmiş, Tanrı'nın oğlu kabul edilir

İsa'nın öğretisi köklerini Yahudi dininden alır O, yaşadığı sürece Yahudi yasalarını kaldırmağa çalışmadı, kendisi de o yasalara uydu Her zaman, Tanrı sevgisinin (bu sevgi onun için,insan sevgisinden ayrılmaz) basit bir görünüşün ötesinde geliştiğini ve «ruhun sözden (kelâm) üstün olduğunu» göstermeğe çalışmıştı

Kendisine ilk iman edenler (havariler) Yahudiler arasından geliyordu, ama, çarmıha gerildikten, göğe çekilip tanrısal ruhun nefesiyle yeniden dirildikten sonra, onun havarileri anladılar ki, «Müjde» yalnız Yahudiler için değil, bütün insanlar içindir

Asyalı bir Yahudi olan havari Paulus, Hıristiyan olduktan sonra, İsa dinini Yahudi olmayan ülkelere götürmekle görevlendirildi 45 yılından başlayarak (İsa'nın ölümünden on iki yıl kadar sonra), Küçük Asya ve Yunanistan'ı dolaştı, oralarda birçok Hıristiyan topluluğu kurdu Roma'da, İsa havarilerinin başkanı olan ve günün birinde Vatikan'da işkenceyle öldürülen Petrus ile buluştu Petrus'un öldürüldüğü yere yapılan mezarı, daha sonra, Hıristiyan dininin merkezi sayıldı (Vatikan)

İlk Hıristiyanlar

İncil dininin yayılması, o tarihlerde, uçsuz bucaksız Roma İmparatorluğu'nda hüküm süren barıştan ve bu barışın yarattığı ulaşım kolaylıklarından yararlandı Bütün inanışları hoşgörüyle karşılayan Roma Devleti, Hıristiyanlara vahşîce eziyet etti Aslında Roma, kendi bakımından haklıydı; köleleri bile bağrına basan ve tek bir Tanrı tanıyarak, imparatorluğun tanrılığım inkâr eden bir dine göz yumamazdı

Ama bu güç dönem 310 yılı sonlarına doğru, imparator Constantinus'un rakiplerini yenerek Hıristiyanları himayesine almasıyla ve Milano Fermanı'nın (313), tam bir iman özgürlüğü tanımasıyla son buldu 330'da, Constantinus imparatorluğun ikinci başkenti Konstantinopolis'i (İstanbul) kurdu; bu «Yeni Roma», bir din merkezi oldu ve doğu Hıristiyanlarını, Roma yerine, kendine çekti

Bizans imparatoru ile dört patriğin (en önemlisi Konstantinopolis patriğiydi) çevresinde toplanan doğu Hıristiyanları, bambaşka bir anlayışta gördükleri Latin kardeşlerini kendilerine her gün biraz daha yabancı buluyorlardı Üstelik, Konstantinopolis'te, imparator ile patrik, Hıristiyanların lideri olarak Roma'daki papayı tanımağa yanaşmıyorlardı

Papalık ve Batı Hıristiyanları

Batıda da Hıristiyanlık kara günler geçiriyordu X ve XI yylarda, derebeylik töreleri kilise hiyerarşisine sızmış, kilise bağımsızlığını yitirmişti Ama reformcu papaların etkinliğiyle kilise yavaş yavaş, İncil mirasının yöneticisi ve bekçisi görevine döndü

XIV ve XV yyda, bu büyük kargaşalıklar (savaşlar, salgın hastalıklar) döneminde, 1378'den 1417'ye kadar batı kilisesinde biri Roma'da, biri Avignon'da iki papa aynı zamanda saltanat sürüyordu Sonunda Roma Papalığı galip geldiyse de, Hıristiyan âleminde, çok zengin ve İncil ilkelerinden iyice uzaklaşmış bir kiliseye karşı gelişen geniş Reform akımını önleyecek gücü bulamadı

Protestanların Reformu

Bir Sakson keşişi olan Martin Luther (1483-1546) haksız saydığı papalık otoritesine karşı çıktı Milyonlarca Hıristiyan'ı ve Protestan'ı da birlikte sürükledi ve bunlar artık Rönesans'la yozlaşmış Roma'ya boyun eğmek istemediler İşe hükümdarlar karıştı ve korkunç din savaşları, XVI ve XVII yylarda Avrupa'yı kasıp kavurdu Luthercilik özellikle Almanya ve İskandinavya'da iyice yerleşti

Başka bir Protestan, Fransız Jean Calvin (1509-1564) ise İsviçre ve sonra da Fransa'da dinde Reform hareketini geliştirdi Kalvinizm Hollanda ve İskoçya'da iyice yerleşti

İngiltere'de Protestanlık, Henry VII Fin kızı kraliçe Elizabeth I sayesinde, kendine özgü bir ulusal kilise, (Anglikanizm) biçimini aldı
Otuzyıl Savaşı'nın (din savaşlarının sonuncusu) bitiminde, Vestfalya Antlaşmaları imzalanırken (1648) batı Hıristiyanlığı dağılmış, doğu Hıristiyanlığı ise (Rusya dışında) Türklere boyun eğmişti

XVII yy, İtalya'da, İspanya'da ve özellikle Fransa'da, maneviyatçılığın parlak bir canlanışına sahne oldu Ama XVIII yyda (aydınlık yüzyıl ve Voltaire yüzyılı) yenilgiye uğradı

Bu anlayış, Hıristiyanlık anlayışına, yani Hıristiyan inancının herkesçe tanınmasına dayandırılmış bir uygarlığa indirilen öldürücü darbe 1789 Fransız Devrimi'yle zafere ulaştı XIX yyda bilim ve tekniğin kaydettiği ilerlemeler, kiliseleri çağdaş toplumdan ayıran uçurumları genişletti

Balık ve Kuzu

Yunanca balık ichthus'tur; bu sözcük belki de «İsa-Hıristos, Tanrı'nın oğlu, kurtarıcı» anlamına gelen lesous CHristos THeou Uios Sâter kelimelerinin baş harflerinden oluşturulmuştur Bunun içindir ki, ilk Hıristiyanların sığındığı Roma katakomplarında balık, duvar resimlerinde İsa'yı tasvir eder

Saflığın ve temizliğin simgesi olan kuzu da, dünyanın günahlarını ödemek üzere kurban edilmiş İsa-Hıristos'u temsil eder Kuzu ve balık ilk yüzyılların baskı altındaki Hıristiyanlarınca birbirlerini tanıma işareti, «parola»ydı

Bir Milyarı Aşkın Hıristiyan

Hıristiyan dinine mensup olanların sayısı, günümüzde 1,043,000,000'u bulmuştur Bunların dağılımı şöyledir: Katolikler (624,000,000), Ortodokslar (124,000,000), Protestanlarla Anglikanlar (295,000,000)

(Solda) İsa'nın Vaftiz Edilişi (Ravenna mozaiği, VI yy) Bu ve benzeri törenler bazı dinlerde çocuğun topluma katılma simgesi sayılır Birçok Hıristiyan ülkede vaftiz kayıtları uzun süre nüfus kütüğü yerine geçmiştir

(Ortada) Martin Luther vaaz kürsüsünde, bir Alman duvar halısından bölüm

(Sağda) Jean Calvin'in bir portresi Özel koleksiyon, Cenevre

Hıristiyanlar başlangıçta korkunç işkencelere göğüs gerdiler: sağdaki tablo bu yolda işlenen cinayetleri gösteriyor Solda, 24 ağustos 1572 gününe rastlayan Saint-Barthelemy katliamı

Musevilik

Tanrı'nın İsrailoğulları'na Musa aracılığıyla bildirdiği din kurallarının bütünü Tektanrıcı büyük dinlerin en eskisi Musevîliktir Musevîlik Yahudi ulusunun geleneksel dinidir

Yahova ve «On Emir»

İsrailoğulları Milattan 2 bin yıl önce Filistin'e yerleşmişlerdi Birkaç kabileye ayrıldılar Bunlardan Yahuda kabilesi sonradan ülkenin bütününü egemenliği altına aldı Bu kabilenin adından türeyen Yahudilik ve Yahudi sözcükleri, sonradan Musevîlik ve Musevi sözcükleriyle karşılandı

Musevîliğin kuralları Musa'nın ilkelerinden doğdu, ama İsrail halkıyla birlikte gelişti Bu imanın temeli tek Tanrı'dır Bu Tanrı (Yahova [var olan]) gözle görülmez, elle tutulmaz, her şeyden üstün, doğru ve güçlüdür Yeri ve göğü yaratan odur Musevîlik ahlâkı ve kuralları «On Emir»de özetlenmiştir

kutsal metinler

Musevîliğin bütün ilkeleri iki eserde yer alır: Tora ve Talmud Tora, Kutsal Kitap'ın ilk beş kitabını (Pentatök) ve Sina Dağı'nda Musa'ya açıklanan «On Emir»i (Dekalogos) içerir; bunların tamamı, Tanrı'nın kullarıyla anlaşmasını içeren ve kutlayan bir dinsel yasa meydana getirir Her sinagog'da, yani Musevi tapınağında, Tora'nın iki sırığa sarılmış bir parşömen üzerine el ile kopya edilmiş bir nüshası bulunur; her ayinde haham (Musevi din adamı), sinagogdakilere bundan bölümler okur

Miladın III ve IV yylarında kaleme alınan Talmud, Tora'nın, Musevî topluluklarının hayat koşullarını belirlemeyi amaçlayan yorumlarının ve açıklamalarının derlemesidir Sözgelimi şabbat ilkesi Talmud'da geçer: madem ki Tanrı dünyayı yarattıktan sonraki yedinci gün dinlenmiştir, o halde İsrailliler de cumartesi günü hiç bir iş yapmamalıdır Bunun gibi, bazı beslenme kurallarına uymaları da gerekir: et, kaşer olmalı, yani dinsel törelere göre hazırlanmalıdır (hayvanlar hahamın huzurunda kesilir) Ve ekmek hamursuz olmalıdır, yani maya katılmadan yapılmalıdır; domuz eti ve pulsuz balıkların eti yasaktır

Hıristiyanlığın kökeni

Musevîlik, Hıristiyanlığın doğmasına yol açmış ve Hıristiyanlık, kutsal kitaplarının büyük bölümünü (Eski Ahit) Musevîlikten almıştır Ancak, Hıristiyanların tersine, Museviler, İsa'yı Mesih (kurtarıcı) olarak tanımazlar

İbranî takvimi

Hıristiyan takviminin 1975 yılı İbranî takviminde 5735 yılıdır Musevilikte büyük bayramların tarihi İsrail takvimine göre hesaplanır En önemli bayram Yılbaşı Bayramı'dır (Roş Aşana), ardından on günlük oruç gelir, Büyük Bağışlanma (Yom Kipur) günüyle son bulur Paskalya, Mısır'dan ayrılan ve Musa'nın yönetiminde Filistin'e ulaşan İbranilerin kurtuluşunu kutlar

sinagog

Genellikle Kudüs'e doğru yön verilmiş sinagog, ibadet için kurulmuş bir yapıdır Adı Yunanca «toplantı» anlamına gelen bir sözcükten alınmıştır Başlıca öğeleri Tora'nın saklandığı Kudas dolabı ve Bima denen bir düzlükte bulunan masa veya kürsüdür Haham, ayini bu masadan yönetir

İslam Dini

Hz Muhammet'in getirdiği, Tanrı buyruğuna inananların dini ve uygarlığı

Arapça seleme (Tanrı'ya tamamen bağlanmak) kökünden gelen İslâm sözcüğünün karşılığı «Tanrı'ya ve onun buyruklarına kayıtsız şartsız inanan»dır Bu sözcük aynı zamanda, Hz Muhammet aracılığıyla ilkeleri bildirilen ve Müslüman adı verilen (Arapça İslâmlığı kabul eden anl****** müslim'den) 600 milyon insanı bünyesinde toplamış büyük bir dinin de adıdır

Çok kısa bir süre içinde bütün dünyaya yayılan İslâm dini, bu hızlı gelişmesini özellikle, ilk mensuplarının savaşçılık yeteneğine borçludur Endonezya'dan İspanya ve Güney Afrika'ya kadar bu din, çok değişik uluslar ve kavimler arasında, ilgi çekici ve şaşılacak bir kültür birliği kurmayı da başarmıştır

İslâm'ın yayılışı

Gerçekte, İslâm dininin böyle hızla gelişip yayılmasını yalnız kutsal savaşlarla fetihlere bağlamak yetersizdir Bunda, Hz Muhammet'in Kur'an aracılığıyla yaydığı ilkelerin ve kuralların gerçeklere uygunluğu, sadeliği, geçerliliği de büyük etken olmuştur İslâm inancında, İbrahim, Musa ve İsa peygamberlerden sonra en büyük ve özellikle «son» peygamber, Hz Muhammet'tir

Hz Muhammet, 571 yılına doğru Arabistan'ın Mekke şehrinde, soylu bir aileden doğdu Ticaret kervanı yöneticisi olarak çalışıyordu Allah tarafından ve onun adına konuşmak üzere peygamber (haberci) seçildiğinde kırk yaşlarındaydı İnsanlığa, Tanrı'dan getirdiği birtakım yeni önerileri vardı Toplum ilişkilerini yeniden düzenleyecek olan bu öneriler yeni bir dinin ilkeleri oluyordu Açıklamalarının tamamı, daha sonra, İslâm'ın kutsal kitabı Kur'an'ı oluşturan 114 surede toplanacaktı

Kur'an'ın Tanrı tarafından Hz Muhammet'e vahyedilmesi 22 yıl, 2 ay, 22 günde tamamlandı Hz Muhammet, yeni bir dinin kurucusu olarak görevlendirildikten hemen sonra en yakınlarını (eşi Hatice, amcasının oğlu Ali, arkadaşı Ebubekir gibi) kendi inancına davet etti Bunlar ilk Müslümanlardı

Sonra Hz Muhammet bütün Mekkelileri «Tanrı birdir ve Muhammet onun peygamberidir» ilkesine inanmağa davet etti O, yeni bir dinin habercisi ve müjdecisiydi İyilik, doğruluk, güzellik esasına dayanan bu din, insanlar arasında adalet, kardeşlik ve sevgi ilişkilerini kurmağa ve huzurlu bir dünya yaratmağa yönelikti

Tepkiler

Genç peygamberin önerileri çeşitli tepkilere neden oldu Kimi tereddüt ediyor, kimi onun dediklerine inanıyordu Ne var ki, Mekke ileri gelenleri arasında, bu yeni akım bazı çıkarcıların işine gelmemişti Hz Muhammet'in önerdiği yeni adaletli toplum düzeni onların yararlarına karşıydı Bu yüzden, inananlarla inanmayanlar arasında çetin bir savaş başladı Müslümanlar, her gün biraz daha artarken, onlarla mücadele eden, onlara eziyet eden müşriklerin (inkarcılar) acımasızlığı da o oranda artıyordu

Bu eziyetlere dayanamayan bir bölük Mekkeli Müslüman'ın Habeşistan'a göç etmesi bu yüzden uygun görüldü Öte yandan artık hayatının tehlikede olduğu iyice anlaşılan Hz Muhammet de daha güvenli çalışabilmenin yollarını arıyordu 620 yılında, Müslümanlığı kabul etmiş bir grup Medineli onu kendi şehirlerinde yaşamağa davet ettiler Hz Muhammet bu daveti kabul etti ve en yakın arkadaşı Ebubekir ile birlikte bir gece gizlice Medine'ye göç etti (16 temmuz 622)

Bu tarih, daha sonra Müslümanlar için, tıpkı Milat gibi, bir başlangıç noktası olarak kabul edildi (Hicrî takvim) Hz Muhammet, Medine'de bir site devleti kurmak amacıyla Müslümanları örgütlendirdi Sonra, çevredeki kabileleri İslâm'a davet girişimlerine başladı Öte yandan, Mekkeli müşrikler de onu ve yaymağa çalıştığı yeni dini ortadan kaldırmak için örgütlendiler ve Hz Muhammet'e karşı Bedir (624), Uhut (625), Hendek (627) seferlerini düzenlediler Ama Mekkeliler için bu savaşlar her defasında başarısızlıkla sonuçlandı

627 yılında, Müslümanların Kâbe'ye yapacağı toplu hac ziyaretine Mekkeliler izin vermedi ve onları şehre sokmadı Hz Muhammet'in buna karşı herhangi bir tepkide bulunmaması ve hac yapmadan geri dönmesi Müslümanlar arasında önce bazı itirazlara yol açtı Ama o, günün birinde bu şehre bir fatih olarak gireceklerine ve kendilerini kabul ettireceklerine inanıyordu Ne var ki, bunu barış yoluyla yapmak istiyordu Nitekim 630 yılında, 10 bin kişilik güçlü bir orduyla Mekke kapılarına gelen ve hac ziyaretini yapmak isteyen Müslümanlara Mekkeliler şehri çaresiz teslim ettiler Hz Muhammet onlara çok iyi davrandı, o güne kadar yapılan hiç bir haksızlığın hesabını sormadı Bunun üzerine hemen bütün Mekke halkı Müslümanlığı kabul etti

Hicret'in 9 yılında Arabistan'da yaşayan veya Arabistan dışında, 20 önemli topluluk (Irak, Güney Filistin vb) İslâm dinini kabul etti ve İslâm Devleti'ne bağlılığını bildirdi 632'de, Hz Muhammet'in Veda haccı diye adlandırılan son Kabe ziyaretinde, onunla birlikte Mekke'ye gelen Müslümanların sayısı 140,000 olmuştu

Hz Muhammet'ten Sonra

Hz Muhammet 8 haziran 632'de Medine'de vefat etti Onun yerine İslâm Devleti'nin başına en yakın dostu ve yardımcısı Ebubekir halife seçildi Ebubekir'den sonra sırayla, Ömer, Osman, Ali halife (Hz Muhammet'in temsilcisi ve devlet reisi) oldular Büyük fetihler sonucu İslâm Devleti kısa sürede geniş bir imparatorluk haline geldi 661667 yıllarında Hindistan içlerine akınlar yapılıyor, İstanbul kuşatılıyordu

Kuzey Afrika (Mısır'dan Atlas Okyanusu'na kadar) ele geçirildi (700); Azerbaycan ve Batı Türkistan İslamların oldu (715); Orta Asya ülkeleri (Çin sınırına kadar) İslâm egemenliğine geçti (713); Tarık bin Ziyat komutasındaki ordular İspanya ve İç Avrupa bölgelerini zaptettiler (721) Bütün bu olaylar Emevîler döneminin gelişmeleri arasındaydı Sonra halifelik, 750 yıllarında Emevîlerden, Abbasîlere geçti Emevîler döneminde başkent Medine'den Kûfe'ye geçmişti, Abbasîler döneminde de Bağdat başkent oldu Ama artık çok büyümüş olan İslâm bütünlüğünü gereğince korumak güçleşmişti İslâm'ın yayılma hızı bu nedenle yavaşladı Merkez zayıfladıkça, çeşitli bölgelerde güçlü valiler ortaya çıkıyor, böylece bağımsız İslâm devletleri doğuyordu

İslâmlığı kabul eden Türkler, özellikle Selçuklular ve Osmanlılar yoluyla, İslâmlık ve İslâm uygarlığı daha geniş alanlara yayıldı ve daha önemli gelişmeler gösterdi Yavuz Sultan Selim'in Mısır'ı almasından sonra hilâfet Osmanlılara geçti ve Osmanlı İmparatorluğu İslâm dünyasının önderi oldu

İslâm İlkeleri

İslâm'da temel inançlar «Âmentü» adı verilen ilkeyle ifade edilir Âmentü: 1 Allah'a, 2 meleklere, 3 kutsal kitaplara, 4 peygamberlere, 5 kıyamet gününe, 6 ahiret hayatına ve kadere iman koşullarını içerir Bunlar, İslâm'ın temel inançlarıdır İnançların yanında, bir de uygulamaları kapsayan ibadetler kısmı vardır İbadetler, insanların, Tanrı'ya karşı olan görevlerini düzenler İslâm dininin onu diğer dinlerden ayıran çok önemli özelliği vardır: Müslümanlık insanların yalnız Tanrı ile olan ilişkilerini düzenlemekle kalmaz, yani yalnızca ibadetle ilgili ilkeler getirmez, aynı zamanda, insanlararası ilişkileri de düzene koyar ve bunu sadece ahlâkî öğütlerle değil, Kur'an ilkelerine dayalı hukukî emir ve yasalarla yapar

Kur'an'dan başka, İslâm ilkelerini yorumlamada insanlara yardımcı olan iki temel kaynak daha vardır: sünnet ve hadisler Sünnet, İslâm peygamberinin olaylar karşısındaki bütün davranışlarının adıdır Bütün Müslümanlar da olaylar karşısında, bu saptanmış davranışlara uyarak yaşamalıdır Hz Muhammet'in doğal yaşantısı (uyumak, yemek vb) dışındaki bütün davranışları İslâmlarca bir çözüm yolu olarak kullanılır

Hadisler ise, İslâm peygamberinin, Kur'an açıklamalarına ve yorumlarına dair saptanmış bütün sözleridir Bu hadisler, ahlâk, gelenek, aile, bilgi, iman, ilim, ibadet, saygı, sevgi, bağlılık, yardımlaşma gibi değişik konulan içerir Her hadis, gerçek bir olay nedeniyle söylendiği için, hadisin anlamıyla olay arasındaki bağlantı göz önünde tutularak o hadise anlam verilir ve uygulamada böylece kullanılır

İslâm'ın 5 Şartı

Her Müslüman, İslâm'ın 5 şartı adı verilen beş temel kurala uymak zorundadır Bunların ilki «Kelime-i şahadet»tir (imanını açıklamak) «Allah'tan başka Tanrı yoktur ve Muhammet onun kulu ve resulüdür (elçisidir)» İkinci şart salat'tır Yani Müslümanların yükümlü olduğu namazları kılmaktır Üçüncü şart zekâttır Yani, belli kurallara bağlı olarak, kazancının bir kısmını zorunlu bir sadaka esasına göre dağıtmaktır Dördüncü şart savm'dır, yani ramazan ayında güneşin doğuşundan batışına kadar oruç tutmaktır Nihayet, beşincisi hac'tır Her inanmışın, saptanmış kurallara uyarak, ömrü boyunca en az bir kere, Mekke'yi ve Kabe'yi ziyaret etmesidir Bu temel koşullara bazı yan buyruklar da eklenir: domuz eti yememek, şarap içmemek vb

Bir Yaşam Biçimi

Hiç bir din, İslâmlık kadar etkin olamamıştır Çünkü onun etkisi yalnız manevî alanda kalmaz, bunun çok dışına taşar; Hz Muhammet'in insanlara ulaştırdığı Tanrı buyruğu, toplumların siyasî ve idarî yönden örgütlenmesini de öngörür Bu amaçla yüzyıllar içinde İslâm devletleri Kur'an hukukunun oluşturduğu yasalara göre yönetilmiştir

Bütün İslamların kayıtsız şartsız tek başkanı halife olmuş ve halife mutlak hükümdar olarak dinî, siyasî ve askerî hayatı yönetmiştir Kendisine tabi olanların hayatı da, ölümü de onun elindedir Vezirler, valiler, kadılar onun yardımcılarıdır Önemsiz anlaşmazlıkları çözmek kadıların görevidir, ama önemli davalarda, isteyen, halifenin yüce adaletine sığınabilir

Yüzyıllar içinde, başta halifeye, sonra ona bağlı kişilere dayalı bir hiyerarşi düzenine bağlı olan kurumlar ve kuruluşlar, birçok değişikliğe uğramış, bunların, zamanın gidişine ayak uyduramayan pek çoğu ortadan kalkmış ve yerlerini, çağdaş dünyaya daha iyi uydurulmuş yeni kuruluşlara bırakmıştır

Ama kuruluşlar için söz konusu olan bu gerçek Kur'an hukuku için söylenemez O, var oluşundan beri hiç değişmemiş, ancak ilkeleri yorumlamada farklı görüşler söz konusu olmuştur (içtihat hükümleri) Çünkü İslâm hukuku, Kur'an ve sünnet'e dayalıdır, Kur'an ve sünnet hükümlerinde de kimse değişiklik yapamaz Bu noktanın «siyasî ve toplumsal gelişmeyi» engelleyip engellemediği konusunda ciddî tartışmalar vardır ve bazıları, çağdaş dünyada İslâm ülkelerinin geri kalmışlığını buna bağlar

Bir Uygarlık

Bazıları ise bu görüşe karşıdır; onlar, İslâm dininin kaydettiği şaşırtıcı gelişme ve yayılmayı, sayısız kültür, ekonomi ve bilim geleneğinin son derece verimli bir kaynaşma sonucu doğmuş olmasını yukarıdaki iddianın yanlışlığına bir delil olarak öne sürerler Aynı inançta birleşmiş veya bu inançtan etkilenmiş çok değişik ulusların, İslâm'ın, altın çağı olan VII ve IX yylar arasına rastlayan özgün ve güçlü bir uygarlığı yaratmaları gerçekten ilgi çekici bir olgudur

O tarihlerde Kuzey Afrika ve doğuya egemen olan Müslüman âlemi, Hindistan, Çin ve Batı Avrupa arasında aracı görevi yaptı Başkent Bağdat, ticaret yollarının kavşağı oldu: kervanlar ve gemiler dünyanın her yanından gelen zenginlikleri, bu şehrin suklarına (pazarlar) döktüler

Arap, Fars ve özellikle Türk sanatçılar çini ve mozaiklerle zenginleştirilmiş görkemli binalar yaptılar, şaşılacak halılar ve ipekliler dokudular, elyazmalarını süslediler, şiirler yazdılar ve Binbir Gece Masalları'nı anlattılar Filozoflar ve yazarlar Eski Yunanistan'ın, Hindistan'ın ve Pers ülkesinin mirasını keşfettiler, zenginleştirdiler ve tanıttılar

Bilim ve teknik açısından İslâm'ın getirdikleri de aynı derecede önemlidir Matematikçiler «Arap» rakamlarını kullanarak pek geçerli bir sayı sistemi hazırladılar ve sıfır'ı icat ettiler; cebir ile geometriyi geliştirdiler Astronomlar göğün haritasını yaptılar, coğrafyacılar dünyanın çapını ölçtüler ve uzak yöreleri anlattılar Kimyacılar sayısız hayvansal, bitkisel ve mineral maddenin bileşimini incelediler Hekimler, şaşılacak ameliyatlar yapıp XVII yyda bile Avrupa üniversitelerinde hâlâ kullanılan ders kitaplarını kaleme aldılar

Dört Halife Dönemi

Hz Muhammet'in ölümünden sonra halife olan Ebubekir ile başladı (632) Ömer, Osman, Ali ile devam etti ve Emevîlerin iktidara gelmesiyle sona erdi (661) Bu dönem, İslâm için olduğu kadar dünya için de önemli olan fetihlerle geçti Sahip oldukları büyük imkânlara rağmen dördünün yaşantısı da basit, saf ve sadeydi Dördü de, gerçek birer inanmış insandı Askerî, dinî ve siyasî bakımdan İslâm tarihinin en önemli bölümünü oluşturdular Ebubekir hariç, diğer üç halife (Ömer, Osman, Ali) şehit edildiler

Büyük Hatice

(Ölümü 619) Hz Muhammet'in ilkesi ve İslâm'ı kabul eden ilk kadın Ticaretle uğraşan ve Arabistan'ın çeşitli bölgelerine kervanlarla mal gönderen zengin bir işkadınıydı Hz Muhammet onun kervanlarını yönetiyordu Kendisine vahiy geldiğini ilk ona söyledi

Hatice hiç tereddüt etmeden inandı Her zaman eşinin yanında ve yardımında oldu İslâm'ın doğuşunda ve köklenişinde hizmeti büyüktür Tarihler ondan Büyük Hatice (Haticetül Kübra) diye söz eder

Ebu Talip

(539-619) Hz Muhammet'in amcası, halife Ali'nin babası Müslüman olmadı, ama Hz Muhammet'e inandı, onu sevdi, korudu ve ona yardım etti Mekkeliler Peygamber'! öldürmek istedikleri zaman, onu evinde sakladı Bütün bu sebeplerle Müslümanlar onu çok sevdiler ve saygıda kusur etmediler

Hamza

(Ölümü 625) Hz Muhammet'in amcası Mekke'de Müslümanların en büyük ve güçlü desteğiydi Yeğeninin koruyucusu oldu Bütün savaşlara katıldı Çoğu zaman bayraktar ve komutan oydu Uhut Savaşı'nda, Vahşî adlı köle tarafından bir mızrak vuruşuyla şehit edildi İslâm'ın doğuşunda ve gelişmesinde yer alan önemli kişilerden biriydi

(Solda) Hz Muhammet'in Allah'ın huzuruna çıkışını («Miraç») tasvir eden, bir XVI yy minyatürü İslâm inanışına göre, peygamber yedi kat gökte geçen Miraç yolculuğunu, «Burak» adlı beyaz efsane atıyla yapmıştır Truniger koleksiyonu, Luzern

(Sağda) «Hacerülesfet» (Kara taş) Müslüman hacılar, Kabe'nin çevresinde dolaşırken kutsal taşa ellerini sürerler

İslâmlarca Tanrı'nın evi bilinen Kabe'nin çevresinde tavaf: hacıların yedi kere Kabe'nin çevresinde dönmeleri Hz Muhammet'ten önce de Mekke, hac yeri olan kutsal bir kentti: Arapların çoktanrılı dinlerine ait putlar Kabe'de saklanırdı, lalamın şartlarından biri de hac ziyaretidir: malî gücü ve sağlığı elveren her Müslüman, hayatı boyunca hiç değilse bir kere yerine getirmesi gerekir

Kutsal Emanetler Hz Muhammet'in hırkası, dişi, sakalı, ayak izleri, sancağı, mührü, kılıcının kabzası, ok ve yayı, nalınlarından biri, bazı mektupları, seccadeleri ve benzeri eşya ile, dört halifenin ve öbür İslâm büyüklerinin kişisel eşyasına kısaca «Kutsal Emanetler» (eski adıyla «Emaneti Mukaddese») adı verilir Bu eşya Osmanlıların eline, Yavuz Sultan Selim'in Mısır Seferi (1517) sırasında geçmiştir Bağdat'ta toparlanmış olan eşyayı Sultan Selim, İstanbul'a yolladı ve bunlar ilkin, Topkapı Sarayı'nın İç Hazine Dairesi'ne konuldu, sonra Hasodo'ya alındı ve nihayet «Hırkai Saadet» Dairesi kuruldu Topkapı Sarayı Müzesi, İstanbul

(Solda) Rabat'ta (Fas) Hasan Camii XII yyda yapılan bu cami, benzerlerinin en büyüklerinden biriydi Günümüze kadar gelen kalıntılar arasında, caminin sütunları ile bir kule gibi ayakta duran minare kaidesi dikkati çeker

(Sağda) İsfahan'da (İran) İslâm sanatından bir örnek: çiniyle süslü karo-mozaik İnce ve gösterişli süslemeler, dünyanın neresinde olursa olsun İslâm sanatının başlıca özelliğidir

Dionysos ve Orphik Din

Ruh göçü Yunanistan'da "Orphik" denilen dini bir akıma paralel olarak ortaya çıkmıştır Orphik kelimesi efsanevî bir şarkıcı olan Orpheus'un adından gelir Ancak bu akımın adından çok, asıl kendisi dikkat çekicidir Orphik dininin Tanrısı Yunanistan'a kuzeyden, Trakya'dan gelmiş olan Dionysos'tur Tanrı huzurunda, bağ kütüğü (asma) kutsaldır

Bir başka deyişle: Dionysos kendinden geçme ve sarhoşluk durumlarını kutsar Bu dinin inananları kendinden geçme ve sarhoşluk durumunda Tanrıya tapınırlar Oysa Homer döneminin Tanrıları, herşeyden önce, karşımıza idealleştirilmiş insan biçimlerinde görünürler

Bu klâsik dönemde Tanrılara tapınmak için muhteşem ve aydınlık tapınaklar yapılır ve tapınmalar ölçülü törenler biçiminde olurdu Yunanistan'ın klâsik dönemindeki tapınma biçimleri ile Dionysos dininin tapınma biçimleri, biri ötekinden kesinkes ayrıdır Dionysos'a özellikle geceleri fener alayları düzenlenerek büyük bir coşku ile tapınılır Bu tören sırasında özellikle kadınlar kendilerinden geçer (cezbe hali) Bu dinî inanışa göre, insan ancak kendinden geçerek Dionysos ile birleşebilir

Orphik dinin bu tipik niteliğine birşey daha eklemeliyiz: Mythos'a göre Dionysos ölmüş ve sonra da yeniden dirilmiş olan bir Tanrıdır Yani Dionysos, önce ölüme baş eğen, sonra da ölümün kucağından yaşam fışkırtan bir Tanrıdır Ölen ve yeniden dirilen Tanrı kavramına tarih boyunca sürekli tanık oluyoruz Ayrıca, dinler tarihinde bu kavram ile birlikte, böyle ölüp dinlen bir Tanrıya inanan kişilerin, kendilerinin de Tanrının ulaştığı sona ortak olacağı görüşü hâkimdir

Yani, bu kişilerin de öldükten sonra yeniden dirileceği inancı vardır İşte bu inanç Orphik dininin ana kavramını oluşturur Bu din aynı zamanda ruhun evrimine de inanmayı gerektirir Çünkü insan ölümden sonra yeniden dirildiğinde; insan, hayvan, bitki olarak çeşitli kılıklarda dünyaya gelebilir

Totemizm

Totemizm yaygın kullanımında, bir totem etrafında örgütlenmiş bir dini ifade etmektedir Totem, bir kabilenin atası olarak kabul ettiği ve adını taşıdığı bir hayvan veya bitkidir Çoğu kez kutsal bir nitelik taşıyan kabilenin atası, kabilenin yasaklar sisteminin de temel dayanağı olmaktadır

Ancak günümüzde etnologlar, totemizmi salt bir din olarak görmemektedirler Etnologların temel ilgi konularından birisi, modern olmayan ya da ilkel toplumlardaki düşünce biçimidir Bu düşünceler, bazı yazarlara göre canlı varlıkların iki temel öğesi olan 'ruh' ve 'beden' arası ilişki üstüne temellenmektedir

Zira ruh ve beden arasında süreklilik veya süreksizlik bulunduğunu kabule göre farklı anlayışlar ortaya çıkmaktadır Bunlardan totemizm, bir hayvan veya bitki kümesini, bir insan topluluğuyla ilişkilendirmekte ve insanlar ile insan olmayanlar arasında ruh ve beden bakımından bir özdeşlik olduğunu savunmaktadır

Buna karşılık, örneğin samanlıkta rastlanan 'animizm', insan olan ve olmayanlar arasında bir ruh birliği olduğunu, ancak bunların beden bakımından farklılaştığını öne sürmektedir Sihirsel düşüncelerde rastlanan 'analojizm' ise, insan olan ve olmayanlar arasında sadece bir benzerlik bulunduğunu, ancak ruh veya beden bakımından bir özdeşlik olmadığını savunmaktadır

Oysa, modem düşüncenin özü sayılabilecek 'natüralizm', insan ile canlılar dünyası arasında maddesel planda bir süreklilik bulunmakla birlikte, spiritüel veya kültürel planda bir süreksizlik olduğu kabulüne dayanmaktadır

Zerdüştlük

Zerdüşt ahlakçılığının temelini iki ilke oluşturur; Hayatın devamı ve kötülüğe karşı mücadele Hayatı devam ettirmek için insan, toprağı işlemeli, hayvan yetiştirmeli, evlenmeli ve çocuk sahibi olmalıdır İnzivaya çekilmek ve bekârlık kınanmaktadır Saflık ve kirlilikten (ölüm, cinler vb) kaçınmak değerli sayılır Kötülükle savaşmak için insanlar kötülüğün güçlerine ve onun yanında olan insanlara karşı gelmelidir Zerdüştlük iki zıt gücün evrensel yönetimini tanırken, tek tanrıcılığı vurgular

İyiliğin güçlerini Ahura Mazda (Aklın Efendisi) yönetir, kötülüğün güçlerini ise Agna Mainyu (Ahriman ="Kötü Ruh") Her rakibin de kendisine ait savaşçıları vardır Bir tarafta melekler ve baş melekler, diğer tarafta da cinlerle şeytanlar Kıyamet Günü'nde iyi galip gelecek, kötüleri cezalandırmak, iyileri dünya üzerindeki cenete yerleştirmek için Sayaşant adıyla bir Kurtarıcı (Mesih) ortaya çıkacaktır

Bu dinin önemli bir özelliği, her evde sürekli bir şekilde yanan kutsal ateştir Ateş, güneşin kendisini sembolleştiren tek tapınma simgesidir ve en yüce temizleyici olarak görülürZerdüştlük, 2600 yıl önce Mezopotamya'da ortaya çıkmıştırKurucusu, Spenta Zarathustra (Zerdüşt)'dır Kutsal metinleri, Zend Avesta ve Vendidat'tır

Ölüm ve Sonrası

Aryan mitolojisini incelerken, hemen nihai büyük hesaplaşmaya geçemeyiz Bu mitolojide büyük hesaplaşmadan önce ferdi hesaplaşma durağı vardır Birey olarak insanın, bilinen hayat sürecinin sona ermesi Diğer bir deyimle insanın ölümü ile başlayan ferdi hesaplaşma süreci, Aryan mitolojisinde değişik zaman dilimlerinde değişik şekillerde yorumlanmıştır

Aryanlar'da ölüm son değildir Buna göre insanlar öldüklerinde, ruhlarının yeraltı ülkesine doğru "seyahatı" başlar Gitmek durumundaki bu ülke, "ölümlü ilk insan" olan Yima'nın yönettiği yeraltı krallığıdır Fakat ruhların bu krallığa seyahati hemen başlamadığı gibi kolay da değildir İnsanın ruhu (urvan-avdenak Urvan teni şekillendiren, onun belli bir şekle girmesini sağlayan ruhsal öğedir) ayrıştığı cesedin başından, üç gün boyunca ayrılmaz

Bu üç günlük süre ölünün aşağıya doğru seyahatinde hayati öneme sahiptir Çünkü bu süre boyunca şeytani güçler tetikte beklemektedir Bu savunmasız ruha saldırmak için fırsat kollamaktadır Bunu önlemek için bütün iş, ölünün geride kalan yakınlarına düşmektedir Onlar bu süre boyunca mezarı başında ağlaşır, dua ederler

Üç gün boyunca oruç tutarlar Kurban keserler Bu kurbanı kutsal ateşe sundukları törenler eşliğinde kutsarlar Din adamı bu süre boyunca ölünün başında dualar okur, sunulan gıdaların tümünü eti kutsadığı gibi kutsardı Aryanlar ayrıca ölülerine bu süre boyunca, temsili olarak yiyecek sağladığı gibi onların mezarları başına giyim eşyası elbise taşımayı da ihmal etmezlerdi Böylece kendilerine bağımlı olan ölülerini hem beslemiş hem de giydirmiş olurlardı Ölüler sonradan başlamış olan yolculuğu için güçlenmiş olurlardı Üçüncü günün sonunda ölü artık yalnız olarak çıkacağı seyahate hazır sayılırdı

Kimbilir belki de ölünün kendisinden önce giden yakınları onun yolunu beklemeye ve kucaklamaya hazırdır yeraltı krallığında Ama kucaklamak için aceleye gerek yok Daha kat edecek çok yol varYer altından uzunca bir kanal karanlık İlk dönemeç, ilk tehlike bir yer altı nehri Bu karanlık nehri geçmek için ya bir su taşıtı veya geçit vasıtası ile geçilir

Zerdüşt bunu daha da mükemmelleştirmiş Bir köprü "Çinvato pereto" Köprünün sağında solunda birer yırtıcı köpek Geç de geçesin Bu güçlü ve tehlike karşısında ölünün yapacağı hiçbir şey yok Görev dünyada kalan yakınlarına bilhassa büyük oğula düşmektedir Dua edecek her gün bir kap yemek pişirip yoksullara verecek Bir din adamına dua ettirecek Yiyecek sunma üçüncü gününden otuzuncu gününe kadar devam edecek Otuzuncu gün bir kurban kesilip, yine dinsel bir tören düzenlenir Böylece ölü yer altı dünyasına daha da adepte olduğu varsayılır Ama onun hâlâ desteğe ihtiyacı vardır Bu ihtiyaç tereddütsüz yerine getirilir Bundan sonraki dönemde her ay onun ruhuna adanacak bir kurban bu destek için yeterli sayılır Aylık kurban kesimi bir yıl boyunca sürdürülecektir

Birinci yıldan sonra dünyevi gıdaya olan sembolik bağımlılığı daha da azaldığına hükmolunur Bundan sonra kurbanlar yılda bir kez kesilir Bu işlem otuz yıl devam ederdi

Eski Aryanlardan Dersim Alevi Kürtlerine Kalan Miras

Yukarıdaki yazılı kaynağını Zerdüşt'ün gathalarından alan ve günümüze kadar değişik biçimlerde ve değişik din ve inançların egemenliğine nazaran değişik dinler adına günümüz Dersim'inde hâlâ yaşamaktadır Şöyle ki, Dersim Alevilerinde yaşadığımız asırda, ölü gönderme geleneği Birinci gün kurban kesilir, dualar deyişler okunur Sonrası islami kurallara göre yıkanır Yıkama işlemi de Zerdüştilerdeki gibidir Ancak Zerdüşt Mazda inancında ölünün başı kuzeye, ayaklara güneye, yüzü güneşe dönük yıkanır ve defnedilir Alevi geleneğine göre yön kıbledir

Definden sonra, ikinci gün ölünün elbiseleri yıkanır, kişisel eşyaları toplanır, hayır için fakirlere verilmek üzere hazırlanır Üçüncü gün kurban tığlanır Yemek yapılıp gelen misafirlere yedirilir Tarımsal gıdalardan helva, kömbe yapılıp mezarı ziyaret edilir, lokma dağıtılır

Üçüncü günden sonra, kırk günlük yas başlar Kırk gün boyunca Kuran okuyabilen bir hocaya her gün Kuran okutulur Her akşam bir kap yemek hazırlanıp bir yoksul aileye götürülür Kırk gün dolduktan sonra, bir kurban daha kesilir Yemek yapılıp yedirilir Kuran okutulur ve yas sona erer Ama işlem bitmez Daha bir yıl Kuran okunur Buna hatim diyoruz Bir yıl sonra bir kurban tığlanır Mezarı ziyaret edilir Üzerinde yasin okunarak üç kez Allah, Muhammed ya Ali denilerek ilk kazma vurulur ve mezarı yaptırılır Bundan sonra da, her yıl sonbaharda ölü aşı diye bir gelenekleri var Dersimlilerin Göçen ölülerin ruhlarına kurban kesip yemek çekme ve Kuran okutma Bu işlem hemen hemen her yıl tekrarlanır Dersim'in dindar ve hali vakti yerinde olanlarda

Dikkat edilirse ruhun yer altı krallığına yolculuğunda, bir köprü önüne çıkar (Cinvato-pıreto) Bu köprü, İslam inanışında "Sırat köprüsü" olarak yerini alır Ve müminleri o köprüden Cennet'e taşır

Zerdüşt öğretisine ve Mazda inancına göre ilkel insan (Gayo Maretan) Zerdüşti takvimine göre (Before Religion) dinden önce 6000 Milattan önce 6630 yıl önceye rastlar Günümüze göre 8628 yıldır Zerdüşt dini İsa'dan 630 yıl öncedir

Zerdüşt öğretisinde ve Mazda inancında Kelime-i şahadet Zerdüştiler'in Fravarane (itikat) dedikleri ve bir nevi kendilerini tanıttıkları bir temel dini cümleleri vardır: "Ben kendimi Mazda'nın tapıcısı ve Zarahustra'nın takipçisi olarak açıklıyorum Kötü güçlerin düşmanı iyi güçlerin dostuyum Ahüra Mazda'nın kurallarına bağlıyım"

İslamdaki Kelime-i şahadet de anlam bakımından aynıdır Şöyleki; "Ben Allah'ın birliğine, Muhammed'in onun kulu ve resulü olduğuna şahitlik ederim" Görülüyor ki, birinde tanrı Ahura Mazda'dır İkincisinde tanrı Allah'tır Birinde peygamber Zerdüşt'tür İkincisinde peygamber Hz Muhammed'dir Kötü güçlerin düşmanı, iyilerin ise dostu

Yezidilik

Yezîdilik, Hâricîliğin İbâziyye Mezhebinden türeyen ve zamanla ayrı bir din sayılan koludur Şeytana tapmakla suçlanan, gerçekte varlığın birliği inancına sahip olan bütün tasavvuf tarikatları gibi her şeyi bu arada Şeytan'ı da tanrı sayan bir inançtır

Melek Tâvus dedikleri Şeytan, Yezîdiliğe göre, Tanrı'nın celâl (kızgınlık) niteliğinin varlaşmasıdır Yezîdilerin asılları Kürtçe olan Kitab'ül- Cilve ve Mushaf-a Reş adlı iki kutsal kitabı var Kitab'ül- Cilve'nin, kurucu Yezîd'in, geleceğini haber verdiği yeni peygamber Şeyh Adî 'ye (XII yy) Melek Tâvus tarafından vahiy edildiğine inanırlar Mushaf-a Reş ise Şeyh Hasan bin Adî tarafından yazılmıştır Kurucusu Şeyh Adî'dir Kutsal metinleri ise Kitab'ül- Cilve ve Mushaf-a Reş'dir

Teizm

Bu anlayışa göre Tanrı yaratıcıdır, oluşun kaynağı ve koruyucusudur Tanrı güç, gerçeklik ve değer bakımından en yüksek varlıktır Ezeli ve ebedi olan salt akıl ve iyilik olan yüce bir iradedir Teistler Tanrı'nın varlığını bazı kanıtlarla temellendirmeye çalışmışlardır

Ontolojik Kanıt

Tanrı kavramından Tanrı'nın varlığını çıkartmaktır Bu kanıtlama, Ortaçağ'da St Anselmus ve Yeniçağ'da Descartes tarafından geliştirilmiştir

Hudus (Varlığın ortaya çıkması) Kanıtı

Sonradan meydana gelen her şey, mantıken onu meydana getiren bir varlığa muhtaçtır Evren de zaman içinde sonradan meydana geldiğine göre, onu meydana getiren varlık Tanrı'dır Bu kanıt, ilk olarak İslâm Felsefesi'nde kelamcılar (kelam, İslâm Felsefesi'nde Tanrı'nın varlığını ve birliğini akıl ve mantık yoluyla kanıtlamak isteyen görüştür) kullanmıştır

Erdem Kanıtı

Bu kanıtı St Thomas kullanmıştır Bu kanıtlamaya göre, Evren'de var olanların bir mükemmellik sıralaması vardır Bu sıralamanın en üst katında bulunan, her şeyin en mükemmeli olan Tanrı'dır

Ahlâki Kanıt

İnsan iyilik yapmaya, kötülüklerden kaçınmaya eğilimlidir Bu bir ahlâk yasasıdır Bu yasa öğrenilmemiştir; özümüzde, vicdanımızda hazır olarak bulunur Bunu insana kazandıran Tanrı'dır

Teistler, Tanrı'nın varlığını nedensel olarak kanıtlamak isterler Her bir şeyin bir nedeni vardır Her bir neden, başka bir nedenin sonucudur Bu nedensellik zincirini sonsuza kadar götürmek, insan aklı için mümkün olmadığından, kendisi sonuç olmayan nedende durulur İşte, teizme göre ilk neden Tanrı'dır

Taoculuk

Taoculuk, Çin kökenli başlıca iki dinsel felsefi sistemden biridir Konfiçyüsilikle birlikte 2000 yıldan fazla Çin'de yaşamın her alanını biçimlendirmiş, Çin kültürünün ulaştığı Kore, Japonya ve Vietnam gibi başka Asya ülkelerinde de etkileri görülmüştür

Resmi, pragmatik Konfiçyüsçü gelenekten farklı olarak doğaya uygun davranışı, kendiliğindenliği, mistik ve metafizik yaşantıyı, yönetimde müdahaleden kaçınmayı ve toplumsal yaşamda ilkelliği savunan bir düşünce ve inanç sistemidir Çin toplumunda Konfiçyüsçülüğün dengeleyecisi ve tamamlayıcısıdır

Çin geleneğinin bütünü içinde Konfiçyüsçülük, bir ahlaki ve siyasal sistemin yaratılmasıyla, Taoculuk ise daha kişisel ve metafizik konularla ilgilidir Çin felsefesinin temel özelliklerinden olan insanla evren arasındaki karşılıklılık, Taoculuk'ta çok önemli bir yer tutar İnsan küçük bir evrendir ve bedeninde evrenin düzenini yaratır; insanı anlayan evrenin yapısını da anlar

Dinsel Taoculuk'ta insan bedeninin Taoculuk'ta insan bedeninin evrendeki bütün tanrıları barındırdığına, tanrısal öğretmenini Çin'in kutsal dağlarında arayan Taocu üstadın, sonunda onu kendi kafasındaki 'saraylar'da bulunduğuna inananılır İnsanoğluyla doğal düzenin birliği inancı, açıklanamayan büyülü bir duygudan kaynaklanır; bu birliği kavramanın yolu da meditasyondur Dinsel Taoculuk'ta ölümsüzlüğe ulaşmak için meditasyonun yanı sıra yiyecek sınırlamalarına, nefes kontroluna, cinsel disipline, simya ve tılsımlara da başvurulur

Süryanilik

Antakya Süryani Kilisesi, ilk kurulduğu dönemlerde coğrafi konum itibarıyla Doğu Kilisesi ve Batı Kilisesi olarak iki kola ayrılmıştır Pers Hükümdarlığı'nın sınırları içinde yaşayan Süryaniler Doğu Kilisesi'ni; Roma İmparatorluğu'nda yaşayanlar ise Batı Kilisesi'ni oluşturuyordu Ancak bir birlik anlayışı içinde faaliyetlerini yürüten Kilise'nin içinde iki nedenden dolayı anlaşmazlıklar çıktı

Bu nedenlerden birincisi, Bizans'ın Doğu halkları üzerindeki baskı uygulamaları ve kendi çıkarına yönelik olarak oynadığı politik oyunlardır İkincisi ise, kendisi de Süryani kökenli olan İstanbul Patriği Nasturius'un genel kilise anlayışına ters düşen öğretisidir Bu iki neden Kilise'nin ikiye bölünmesine yol açtı Bu anlaşmazlıkta Nasturius'un görüşlerini benimseyen Süryaniler, tarihte "Nasturiler" ismiyle anılmaya başlandı

1445 yılında Nasturilik'ten kopan ve çeşitli nedenlerden dolayı Papalığa bağlanan Kıbrıs Nasturi Metropoliti Timotheos ve onunla birlikte hareket eden kalabalık kitle, Papa IV Evgin tarafından "Keldani" adıyla nitelenmiştir Bu şekilde Nasturilik'ten kopup Katolik inancı benimseyenlerden oluşan bu kilise, "Keldani Kilisesi" olarak adlandırılmıştır MS 451 yılında Süryaniler arasında bir başka bölünme daha ortaya çıkmıştır Bu tarihte politik, mezhepsel ve yerel sürtüşmelerin artması nedeniyle toplanan Kadıköy Konsili, bu bölünmeye neden olmuştur

Bizans İmparatoru Markian'ın yapabileceği baskı ve zulüm uygulamalarından korkup, atalarının iman ilkelerini önemsemeyen ve Kadıköy Konsil'inin bu doğrultuda aldığı kararları benimseyen Süryanilere "Malkoye Melkit" denilmiştir Bu isim "Kralın Yandaşları" anlamına gelmektedir Bu topluluk günümüzde Rum Ortodoks adıyla anılmaktadır

Malkoye Melkit adı verilen bu topluluk içerisinde MS VII Yüzyıl'da bir bölünme daha yaşanmıştır Lübnan'daki Mor Marun Manastırı rahipleri Melkit Patriği Maksimus'un savunduğu dinsel teorik görüşle ters düştüler ve "Maronit Patrikliği" adı verilen bağımsız bir patriklik kurdular Bu Patriklik 13Yüzyıl'da Papalığa bağlandı Diğer yandan Rum Ortodoks (Melkit) Kilisesi bireylerinden bir bölümü başka bir anlaşmazlık yüzünden Roma Papalık Kürsüsü'ne bağlandılar Bu topluluk, 1724 yılında "Rum Katolik" ismiyle, kendilerine ait bir Patriklik Merkezi kurdu Antakya Süryani Kilisesi, 18 Yüzyıl içerisinde bir bölünmeye daha sahne oldu

Episkopos Mihael Carve'nin önderliğini yaptığı bir grup Süryani, Papalığa bağlandı ve "Süryani Katolik" ismi altında bir Patriklik Merkezi kurdu Bu arada 19 asırda Protestan misyonerlerinin Süryani bireyler arasında yürüttüğü çalışmalar sonucunda bazı Süryanilerin Protestanlığı benimsediği de görülmüştür

Antakya Süryani Ortodoks Kilisesi'nin Patriklik Merkezleri

Süryani Patrikliğinin ilk merkezi Antakya'dır Mor Petrus (Şemun) tarafından MS 37- 43 yılları arasında kuruldu 518 yılına kadar Antakya'da kalan Patriklik merkezi daha sonra geçici olarak birçok yerlere ve manastırlara taşındı 969'da Patrik VII Yuhanna zamanında Malatya'ya yerleşti 1058'de Özellikle Melkit (Krallığa mensup) Rum Ortodoksların baskı ve saldırılarından dolayı Diyarbakır'a alındı

1293 yılına kadar hem Diyarbakır hem de Deyrulzafaran manastırı merkez olarak kullanıldı 1293 yılında Patrik İğnatiyos Bin Vahip Döneminde Patriklik merkezi sürekli ve resmen Deyrulzafaran'da kaldı 1932 yılında Humus Metropoliti Efrem Barsavm Patrik olunca Suriye'nin Humus şehrine taşıdı 1959'da Patrik İğnatıyos III Yakup Patriklik merkezini Suriye'nin başkenti Şam'a aldı Bugün Antakya Süryani Ortodoks Kilisesinin Patriklik merkezi hala Şam'dadır

Süryani Ortodoks Kilisesi, Antakya kentinin; Roma İmparatorluğu'nun üç büyük başkentinden biri olduğu dönemde kurulmuştur Bu süreç Kudüs'ten sonraki "elçisel dönem"e denk düşmektedir Dönemin Antakya'sı, Helenistik kültürün önde gelen merkezlerinden biri olma özelliğini taşımaktadır

Antakya, Hıristiyanlık döneminde de bu özelliğini sürdürerek, Süryani Ortodoks Patrikliği'nin yönetim merkezi ve dinsel başkenti olmuştur Doğu'nun gerçek kilisesi olan Süryani Kilisesi; inanç ülküsü, dogma ve liturya alanında verdiği dinsel-kültürel hizmetlerle etkin misyon çalışmaları birleştirerek, Ortadoğu'dan Uzakdoğu'ya dek uzanan bir coğrafyada yaşayan insanlara kadar inançlarını taşıma başarısına sahip olmuştur Paganlar arasındaki Hıristiyanlık inancının öncüsü olan Kilise, aynı zamanda değişik etnik kökenlerden gelen insanları çatısı altında barındırmayı başaran ilk Hıristiyan kilisesidir

İsa yeryüzünde iken, yaydığı yeni öğretiler sonucunda Mor Yakup'un başkanlığında Hıristiyanlık inancına sahip ilk düzenli topluluğun oluşumu söz konusudur Ancak bu topluluk, tinsel anlamda gerçek bir kilise olma niteliğini ve yetkinliğini Hıristiyan inancına göre Kutsal Ruh'un inişiyle birlikte kazanmıştır Bunun sonucunda ortaya çıkan Kudüs Kilisesi, yapısı içinde sadece Yahudi kökenli Hıristiyanları barındırmaktaydı Kudüs Kilisesi Mesih'in ilk kilisesi olması nedeniyle kilise babaları tarafından bu dönemde "Ana Kilise" adıyla tanımlanmıştır İlerleyen süreç içerisinde İsa'nın yeni topluluğu, Yahudi kökenlilerin uyguladıkları baskı ve kovuşturma politikalarına maruz kalmıştır

Kudüs'teki topluluk, bu baskı uygulamaları ve MS 34 yılında Diyakos Estefanos'un şehit edilme olayı sonucunda dağılmak mecburiyetine düşmüştür Bu nedenlerden dolayı dağılan topluluğun bir bölümü Antakya şehrine giderek, burada yaşayan ve putperest Süryaniler ile Yahudilerden oluşan yerli halkın gönlüne, Hıristiyanlık inancının ilk tohumlarını ekmeyi başarmıştır Böylece Süryani ve Yahudilerden oluşan ilk çekirdek topluluk Antakya'da kurulmuştur

Kudüs Kilisesi, Antakya'da faaliyet gösteren böyle bir topluluktan haberdar olur olmaz, yetmişli müjdecilerden Aziz Barnaba'yı Antakya'ya göndermiştir Aziz Barnaba'nın burada yürüttüğü etkili ve yoğun çalışmalarına, daha sonraları Mor Pavlus'un bir yıl süren özverili katılımının da eklenmesi sonucunda Antakya Kilisesi'nin etrafında toplanan insanların sayısı bir hayli çoğalmıştır Bu yoğun ve etkili çalışmaların sonucunda günden güne güçlenen ve sayıları artan Antakya'daki topluluk tarafından; "Hıristiyan" ismi ilk kez belirtici bir özellik olarak kullanılmaya başlanmıştır

Antakya şehri, sosyal, kültürel ve dinsel etmenler dolayısıyla, farklı tarihlerde birçok müjdecinin uğrak yeri olmuştur Kentteki dinsel etkinliklerin hızlanmasının ve Kilise bireylerinin sayısının hızla artmasının çeşitli nedenleri vardır Bu nedenlerden başlıcaları; şehrin yerlilerinin Yahudi baskısından uzakta ve Roma İmparatorluğu'nun vatandaşı olmaları, daha da önemlisi misyon faaliyetlerinin dili olarak Süryanice'nin kullanılmasıdır

MS 37 yılında Mesih'i müjdelemek amacıyla Antakya'ya gelen ve burada bulunduğu süre içinde kentteki topluluğun programlı ve düzenli etkenliklerine şahit olan "Onikiler"den Mor Petrus ( Şemun ), Hıristiyan dünyasının üç büyük kürsüsünden ilki olan "Antakya Elçisel Kürsüsü"nü MS37-43 yılları arasında burada kurmuştur Antakya Kilisesi bu şekilde, "Ana Kilise" olarak adlandırılan Kudüs Kilisesi'nden sonra kurulan ilk Hıristiyan kilisesi olmuştur

Nitelik ve yapısı itibarıyla bakıldığında Yahudi kökenli ve putperest kökenli (Süryani) Hıristiyanları çatısı altında birleştiren ilk "Ana Kilise" olan Antakya Kilisesi, yönetimsel açıdan da Doğu Hıristiyanlığı'nın merkezi haline gelmiştir Tarihsel süreç içinde, Yahudi kökenli Hıristiyanlar ile putperest kökenli Hıristiyanlar arasında bazı görüş farklılıklarının ve anlaşmazlıkların belirdiği görülmektedir Bu anlaşmazlıkların temelinde Yahudi kökenli Hıristiyanların, putperest kökenli birinin Vaftiz olabilmesine ilişkin görüşleri yatmaktaydı

Onlara göre, putperest birisinin Vaftiz olabilmesi için Musa Yasası'nı tamamlaması; yani sünnet olması gerekiyordu Bu meseleden kaynaklanan sürtüşmelerin ve anlaşmazlıkların son bulması amacıyla MS 51 yılında Kudüs'te Hıristiyan dünyasının ilk "Konsil"i toplandı Bu Konsil'in toplanabilmesi için Aziz Barnaba ve Pavlus özel bir çaba ve emek sarfettiler

Elçi Mor Yakup'un başkanlığında bir araya gelen Konsil, putperest kökenlilerin vaftiz olabilmeleri için sünnet olmalarının şart olmadığına yönelik karar almıştır Bu karar putperest kökenli Hıristiyanların Musa töresinden kurtulmalarını sağlamıştır Konsilde bunun yanı sıra Antakya Kilisesi'nin güçlendirilmesine ilişkin bir takım kararlar daha alınmıştır Bu kararlardan en önemlileri Mor Pavlus ve Aziz Barnaba'yla birlikte Yahuda ve Silasi'nin da Antakya'ya yollanması, Putperest kökenli olanlara yönelik olarak kendilerinin de putperest iken alıştıkları put kurbanlarından, kandan, boğulmuş olandan ve zinadan şiddetle kaçınmalarıdır

Antakya Kilisesi "Ana Kilise" unvanına sahip olduktan sonra İsa'nın ismini yaymaya yönelik bütün misyon çalışmaları bu merkez tarafından yönetilmeye ve yürütülmeye başlandı Bundan dolayı Mor Petrus misyon çalışmalarına başka yerlerde devam etmek üzere Antakya'dan ayrıldı Ayrılışı sırasında Mor Pavlus'un da yardımı ile Mor Afudius'u putperest kökenli Hıristiyanlara; Mor İğnatius Nurani'yi de Yahudi kökenli Hıristiyanlara dinsel yönetici -Episkopos- olarak atadı Ancak Mor Afudius MS 68 yılında Roma İmparatoru Neron tarafından öldürüldü Bu olay neticesinde her iki kökenden gelen Hıristiyanlar, Kutsal Ruh'un bağıyla Mor İğnatius Nurani'nin başkanlığında birleşti Bu birleşme, o tarihten itibaren Antakya Kilisesi'nin "Genel Kilise" unvanını almasına vesile oldu

Mor İğnatius Nurani'nin başkanlık yaptığı dönemde özellikle Suriye, Lübnan ve Anadolu topraklarında yürütülen misyon çalışmaları bir ivme kazanmış ve kısa sürede bu coğrafyada Hıristiyan bireylerin sayısı gözle görülür bir biçimde artmıştır Ancak Kilise'nin bu derece güçlenmesi Roma İmparatoru'nun kaygılarını artırdığı için dönem dönem çalışmalarda aksaklıklar ortaya çıkmıştır Yine de Antakya Kilisesi uygun zemin bulduğu sürece İncil'in yaşam verici öğretilerini yaymayı amaçlayan misyon çalışmalarını devam ettirmiştir Tüm bu süreç boyunca yürütülen sistemli ve bilinçli çalışmalar, Antakya Kilisesi'nin Genel Başkanı Mor İğnatius Nurani'nin bölgedeki en büyük dinsel lider olmasını ve hakimiyeti eline geçirmesini sağlamıştır Bu andan itibaren İğnatius Nurani'nin "Suriye Episkoposu" unvanını kullanmaya başladığı görülmektedir

Aynı dönemde Sur, Sayda, Kayseri, Beyrut, Cubeyil, Efes, Kapadokya, Bergama, Sardiş ve Leodikiya şehirlerinin her biri 2 Yüzyılın sonlarında "Episkoposluk" statüsünü kazanmışlardır Tüm bu merkezler MS 5 Yüzyıla kadar yönetim açısından Antakya Süryani Kilisesi'ne bağlıydılar Bu gelişmelerin paralelinde dönemin dikkat çeken diğer özelliği de Mezopotamya'da yürütülen misyon çalışmalarının kaydettiği aşamadır Bu bölgede henüz 3yüzyılın ilk çeyreğinde; yani yaklaşık 200 yıl gibi kısa bir sürede tam yirmi Episkoposluk Merkezi kurulduğu görülmektedir Bu merkezlerin en önemlileri, Bethzabday (İdil), Hilvan, Sincap, Katar, Kerkük, Keşker, Basra, Erbil, Urhoy (Urfa), Amid (Diyarbakır), Nsibin (Nusaybin) ve Bethgarmay'dır

Şintoizm

İki ana bölüm vardır Birincisi, hepsi birbirine benzeyen 13 eski mezheptir İkincisi Şinto Eyaleti olarak bilinir ve en yüce ifadelerini İmparatora tapmada ve Eyalet ile aileye sadakatte bulan sonraki sentezlerdir Şinto'ya ("Ruhların Yolu" nu işaret eden Çin karakterleri Şin ve Tao'dan alınmıştır) anavatanı Japonya'da Kamonomiçi denmektedir, Kami çok Tanrı ya da doğa ruhları demektir

Şinto türbeleri Japonya'da 100000'in üzerindedir Türbelerde hiçbir resme tapılmaz; Kamilerin orada olduğu farz edilir Sunak üzerine günlük olarak taze yiyecekler, su, tütsü vb şeyler konur Tüm evrenin kutsallığında içsel bir inanç vardır ve insan bu kutsallıkla uyum içinde olabilir İnsanın, gizli tanrısal yapısını gizleyen "tozu" kaldırabileceği saflaşmaya ve doğruluğa önem verir Bu sayede Kamilerin kılavuzluğunu ve rahmetini elde edebilecektir

Şintoistin anavatanına yönelik hararetli sevgisi, Japon halkının kendi ülkelerine olan bağlılığında ifadesini bulmaktadır Şintoizm yaklaşık 2500-3000 yıl önce ortaya çıktı 13 eski mezhebin her birinin kendi kurucusu vardır Kutsal metinleri, Japonya Kayıtları Kokiji (Eski Olayların Kayıdı) Nikorg Yengişiki (Yengi döneminin Enstitüleri)'dir