Türkiye - Ermenistan İlişkileri, Türkiye - Ermenistan İlişkisi, Türkiye - Ermenistan

Türkiye - Ermenistan ilişkileri, Türkiye - Ermenistan ilişkisi, Türkiye - Ermenistan
Türkiye - Ermenistan ilişkileri, Türkiye - Ermenistan ilişkisi, Türkiye - Ermenistan

TÜRKİYE - ERMENİSTAN İLİŞKİLERİNİN HÂLİHAZIR DURUMU VE GELECEĞİYard Doç Dr Halûk SELVİ"
Özet:
Eski Sovyetler Birliği'nin etnik açıdan en homojen cumhuriyetlerden birisi olan Ermenistan, 25 Ağustos 1990 tarihinde bağımsızlığını ilân etti Bu sırada, ülkenin ekonomik durumu çok kötü idi Azerbaycan'a ait olan Dağlık Karabağ bölgesini işgal etmesi ve Rusya'nın iki ülke arasındaki problemlerden faydalanmak istemesi, Kafkasya'nın güvenliğini tehdit eden unsurlardandır Ermenistan'ın 25 Ağustos 1990 tarihli bağımsızlık bildirgesinde, Türkiye Cumhuriyeti topraklarında hak iddia etmesi ve sözde 1915 soy kırımını uluslararası alanda tanıtmaya çalışacağını vaat etmesi, ayrıca Dağlık Karabağ bölgesini işgal altında tutması, Türkiye Cumhuriyeti ile ilişkilerinin seyrini tayin etmiştir Türkiye Cumhuriyeti, Ermenistan'ın taleplerine karşı sağduyulu bir yaklaşımla karşılık vermiş ve Ermenistan'dan bu iddialardan vazgeçerek Karabağ bölgesini boşaltmasını istemiştir Fakat bugüne kadar bu istekler, Ermenistan tarafından gerçekleştirilmediği gibi, uluslararası alanda Türkiye Cumhuriyeti'ne karşı propaganda faaliyetleri de hızlandırılmıştır Bu şartlar altında, iki ülke arasındaki ilişkilerin olumlu bir şekilde seyri mümkün görülmemektedir
Anahtar Kelimeler: Türkiye, Ermenistan, Türkiye - Ermenistan ilişkileri, Ermenistan dış politikası, Karabağ
Ermenistan, 25 Ağustos 1990 tarihinde bağımsızlığını ilân ederek 1991 yılında uluslararası topluluğa katıldı 1992 yılında Birleşmiş Milletlere ve Avrupa Güvenlik ve iş Birliği Teşkilâtına kabul edildi, insan hakları savunucularına göre, şu anda ülkede "Karabağ klanı" iktidardadır Şimdiki Cumhurbaşkanı Robert Koçaryan eski Dağlık Karabağ Başkanı, Ermenistan'ın içişleri Bakanı Serge Sarkissian ise Dağlık Karabağ'ın Savunma Bakanı idi Yerkrapah (Vazgen Sagsian tarafından kurulmuş, savaş yanlısı, Dağlık Karabağ kökenli, yarı askerî birlik) tarafından da desteklenen Cumhuriyetçiler ve Halkın Partisi gibi iki önde gelen partinin oluşturduğu birlik, bugün başkanın yol göstericisi durumundadır Ermenistan Hükûfrleti, Apostolik (Ermeni Kilisesinin resmî din görüşü) olmayan inanç sahiplerine karşı düşmanca bir tutum içindedir Anayasa din özgürlüğünü tanımakla beraber, Ermeni Apostolik Kilisesi dışındaki dinlere mensup kimselerin özgürlüklerine kısıtlamalar getirilmiştir1
Ermenistan, etnik yapı olarak fazla çeşitlilik göstermeyen bir ülkedir Eski Sovyetler Birliği'nin etnik açıdan en homojen cumhuriyetlerinden birisi idi 1989'daki son nüfus sayımına göre, nüfusu yaklaşık 2500000 olup etnik azınlıklar bunun % 4,3'ünü oluşturuyordu Bu sayıma göre, en fazla nüfusa

sahip olan topluluk Azerî Türkleri idi Bugün, hem Dağlık Karabağ sorunu hem de ekonomik güçlüklerden dolayı ülkede Azerî Türkü bulunmamaktadır Ermeni milliyetçiliğinden kaynaklanan tehditlerden dolayı, 185000 Azerî Türkü Ermenistan'ı ve Karabağ bölgesini terk etmek zorunda kalmıştır2 Ermenistan'da 35000 kadar da Kürt bulunmaktadır3
Ermenistan, bağımsızlığını elde ettikten sonra ekonomik yönden çok kötü bir duruma düştü Üretim hızla azaldı, yıllık enflâsyon % 3730'a kadar çıktı, işsizlik % 3'ten % 10'a fırladı Bugün Ermenistan'ın % 80'i fakir veya çok fakir durumdadır Ülkenin bu durumu, yabancı şirketler için cazip bir ortam oluşturdu Ermenistan hükümetleri ekonomik krizi aşabilmek için birçok reform gerçekleştirmek zorunda kaldılar ve hızlı bir özelleştirme hareketi başlattılar ABD, Fransa ve diğer Avrupa Birliği ülkeleri Ermenistan ile birçok yatırım anlaşması yaptılar Ermenistan'daki yabancı yatırımlar,
2000 yılının ilk yarısında % 122 artarak 107 milyon dolara ulaştı 2001
yılında 400 milyon dolar olarak tahmin edilen yatırımların çoğu
gerçekleşmedi Bunun en önemli sebebi, Karabağ sorunundan dolayı
bölgenin güvenlik açısından problemli olması idi Ermeni hükümetleri,
Ermenistan'ın ekonomik sıkıntıları aşabilmesi ve yabancı yatırımlar
açısından uygun bir bölge olması için Karabağ sorununun halledilmesi
gerektiğinin bilincinde olmakla beraber, bu konuda gerekli düzenlemeleri
yapmaktan kaçınmaktadırlar4 10 Aralık 2002 tarihinde Dünya Ticaret
örgütüne üye olan Ermenistan, bu sayede ülkedeki yabancı yatırımların
artmasını hedefledi Fakat bu durumun üretim ve ihracat kapasitesi düşük
olan Ermenistan ekonomisi için faydadan çok zarar getireceği de bir
gerçektir
Ermenistan, Karabağ bölgesini ele geçirmesinden bu yana, bu bölgenin güvenliğini sağlayabilmek için hızlı bir silâhlanma sürecine girdi Rusya da ona bu desteği vermekten çekinmedi Rusya, bölgedeki Ermeni -Azerî problemini körükleyerek her iki tarafa da silâh satmakta, askerî anlaşmalar yapmakta ve bölgede stratejik üstünlük kazanmaktadır Rusya,
2001 yılının Mayıs ayında Türkiye sınırında Ermenistan ile birlikte ortak hava
savunma tatbikatları yaptı, ayrıca Ermenistan topraklarına S - 300 V tipi
füzeler yerleştirdi Rus askerî yetkilileri, bu girişimleriyle ABD ve NATO
üyeleri arasındaki teşebbüslere karşı Ermenistan, Belarus ve Kazakistan
hava savunma güçlerinin Rusya ortak hava sistemi çerçevesinde, sınırlarını
ortak savunmaya yönelik görevler ifa etmelerinin çok doğal olduğunu ifade
ettiler Ermenistan Savunma Bakanı Sergi Sarkissian da, Rusya ile yapılan hava savunma iş birliği sayesinde ülkesinin güvenliğinin ciddî biçimde arttığını söyledi5 Ermenistan 2003 yılının Ocak ayı zarfında Türkiye -Ermenistan sınırına yakın bir bölgede inşa edilen Metsamor Nükleer Santrali'ni yeniden faaliyete geçirdi6 Rusya ve Ermenistan bu teşebbüsleri ile bölgede hâkim güç olmayı istemekte, özellikle Rusya eski gücüne kavuşmayı hedeflemektedir7 Rusya, bu hedeflerini gerçekleştirmek için Azerbaycan'da da üsler kurmuş, 165 milyon dolara Kabele Üssü'nü Azerbaycan'dan kiralamıştır Bu olay, Rus devlet adamları arasında büyük sevinç yaratmış, "Artık eskisi gibi Rusya'da söz sahibi olacağız, eski topraklarımızı kontrol edeceğiz" yorumlan yapılmıştır Ermenistan gazeteleri de bu olayı Türkiye'ye karşı bir zafer olarak ele almış, "Ermenistan ile Rusya Türkiye'nin önünü kesti, Kabele Üssü artık kontrolümüzde" gibi başlıklar atmışlardı8
Bölgede bu şekilde silahlanmaya devam eden Ermenistan'ın 25 Ağustos 1990 tarihli Bağımsızlık Bildirgesi'nin 11 nci maddesinde şu ibareler bulunmaktadır: "Ermenistan Cumhuriyeti, Osmanlı Türkiyesi'nde ve Batı Ermenistan'da (Doğu Anadolu) uygulanan 1915 soy kırımının uluslararası alanda tanıtılmasını bir görev sayar"9 Ermenistan Anayasası'nın 13 ncü maddesinin ikinci paragrafında, devlet armasında Ağrı Dağı'nın da bulunduğu bilinmektedir Ayrıca Sovyetler Birliği'nin halefi olarak Türkiye ile Ermenistan arasındaki sınırı belirleyen Gümrü ve Kars Anlaşmalarının da yürürlükte olmadığını savunmaktadır10
Bütün bu olumsuzluklara rağmen Türkiye, Ermenistan'ı 16 Aralık 1991 tarihinde tanıdı ve bu devleti ilk tanıyan devletlerden biri olarak Ermenistan'ın uluslararası toplulukla bütünleşmesini sağlayacak tüm girişimlere destek verdi Ermenistan Hava Yollarının Erivan - istanbul -Erivan güzergâhında sefer yapmasını, Ermenistan'a sefer yapan uluslararası hava yolu şirketlerine ait uçakların Türk hava sahasını kullanmasını sağlayarak ve son olarak vize işlemlerini uygulamaya başlayarak uluslararası ilişkilerini sürdürmek istemektedir
Hâlen Ermenistan pazarlarında Türk mallarına rastlamak mümkündür Fakat bu mamuller, daha çok Gürcistan aracılığıyla Ermenistan'a girmektedir Bu durum, gayet tabiîdir Sınırlar resmî olarak açılırsa, bundan daha çok Ermenistan faydalanacaktır Böylece Ermenistan ekonomisi güçlenecektir Bu aşamadan sonra da Karabağ sorununda Azerbaycan'ın
üstünlük sağlayacağı konusu inandırıcılığını kaybedecektir Sınırların kapalı tutulması, Azerbaycan için gereklidir Ermenistan biliyor ki, Karabağ problemi çözülmedikçe ve Azerbaycan'la ilişkiler normalleşmedikçe, Türkiye ile ilişkileri sürekli zayıf kalacaktır Bu durum, Ermenistan ekonomisinin kötü bir durumda kalmasına ve anlaşma yollarına başvurmasına sebep olacaktır Azerbaycan Dışişleri Bakanı Tevfik Zülfügarov da Türkiye'nin sınırları açmayarak doğru bir politika izlediğini ve bu konuda Azerbaycan'dan daha ilkeli bir politika yürütüldüğünü kabu! etmektedir11
Ermenistan, bölgede takip ettiği politikalar yüzünden komşuları ile problemler yaşamaktadır Bu politikalar yüzünden Ermenistan'ın Türkiye, Azerbaycan ve Gürcistan ile iyi ilişkileri bulunmamaktadır Bu sebeple bölgedeki ticarî anlaşmaların dışında kalmaktadır Ermenistan, en uzun sınırları bulunan Azerbaycan topraklarının beşte birini işgal altında tutmaktadır Diğer sınır komşusu Türkiye'nin doğu illerinin kendisine ait olduğunu iddia etmekte, bununla bağlantılı olarak Ermeni diasporası ve diğer uluslararası örgütlerle birlikte sözde soy kırımı iddialarını batı parlâmentolarında yayarak baskı oluşturmaya çalışmaktadır Son zamanlarda diğer komşusu Gürcistan'ın Ermenilerle sakin olan, sınırdaki Javakheti bölgesine özerklik verilmesi yönünde Ermenistan Meclisi karar almış, böylece Karadeniz'e çıkışta bir basamak oluşturma plânını uygulamaya geçirerek yeni bir Karabağ oluşturma plânını gündeme getirmiştir Bu şartlar altında Ermenistan, Rusya ve iran ile ilişkilerini sıcak tutmaya gayret göstermiştir Türk - Azerî - Gürcü ekonomik ve enerji iş birliğinin güçlenmesi de Ermenistan'ın bu tutumlarından kaynaklanmaktadır12
Ermenistan'ın ilk Cumhurbaşkanı Levon Ter-Petrosyan, ülkesinin kapasitesi, siyasî ve ekonomik istikrarı için ihtiyaçları düşünüldüğünde gerçekçi bir politika izlemişti Ter-Petrosyan, Karabağ sorununun çözümünde ve Türkiye ile ilişkilerin geliştirilmesinde önemli adımlar atmış, fakat muhalifleri ve kopuntu (diaspora) Ermenilerinin tutumları yüzünden istifa etmek zorunda kalmıştır Ondan sonra cumhurbaşkanı olan ve Karabağlılarm desteklediği Koçaryan'a göre, Ermenistan'ın ekonomik durumunun temel sebebi Karabağ sorunu değil, yönetim bozukluğu ve diaspora ile ilişkilerin yakın olmamasıdır Ter-Petrosyan, Ermenistan'a ve Ermeni halkına normalliği getirmek isterken, sonradan gelenler Ermeni halkına onları aşan, önceden saptanmış bir rol atfettiler Ermenistan'daki bütün tartışmaların temelinde, bu iki bakış açısı arasındaki mücadele yatmaktadır13

Aslında Ermeniler arasındaki bu görüş ayrılığının temeli 1919'a kadar uzanmaktadır:
1917 yılının Ekim ayında Rusya'da meydana gelen Bolşevik ihtilâli, Kafkasya'da büyük boşluklar meydana getirmiş, burada yaşayan milletler kendi bağımsız devletlerini kurmak için harekete geçmişlerdi Her millette olduğu gibi, Ermenilerde de kendi devletlerinin sınırlarını en geniş biçimde şekillendirme düşüncesi vardı Bolşevik Ihtilâli'nin ardından Doğu Anadolu'nun Ruslar tarafından boşaltılması, Osmanlı kuvvetlerinin hızlı bir şekilde Doğu Anadolu'yu tekrar ele geçirmesi, burada bulunan ve Ruslarla birlikte hareket eden Ermenilerin Kafkasya'ya kaçmaları sonucunu doğurdu Bu Ermenilerin çoğu, bugünkü Ermenistan sınırlarının bulunduğu bölge içine yerleştiler
30 Mayıs 1918'de ilân edilen Ermenistan Cumhuriyeti, Türkiye ile anlaşma yoluna giderken, Türkiye'den ve Rusya'dan gelen Ermeni çeteleri Karabağ ve Nahcivan bölgesinde faaliyet gösteriyorlardı Birçok Erivan Ermenisi, Taşnak çetelerinin ve Türkiye'den gelen Ermenilerin kendi huzurlarını kaçırdıklarını düşünüyordu Erivan Ermenileri, artık sükûnet ararken, aşırı milliyetçi Taşnak ve Hınçak Ermenileri bölgedeki Türklerin yok edilmesi gerektiğini, büyük Ermenistan'ın kurulması için her yola başvurulmasını istiyorlardı Karabağ bölgesinin Azerbaycan'a bırakılması bu Ermenileri rahatsız etmiş, hedeflerine bir yenisi daha eklenmiştir 5 Aralık 1920'de Ermenistan'da kurulan Sovyet idaresi ile bu hedefler bir tarafa bırakılmak zorunda kalınmış, ancak özellikle diaspora Ermenileri bu düşünceleri daima taze tutmuştur Ermenistan, Sovyet idaresinden kurtulur kurtulmaz yine bu tartışmaların içine düşmüş, diaspora Ermenistan'da hâkim bir duruma geçerek tarihî hedefleri tekrar gündeme getirmiştir
Bugün diaspora Ermenileri, Ermenistan'ı bir tarih ya da müze olarak görmekte, ülkenin içinde bulunduğu durumu anlayamamaktadır Ermenistan'ın esas sorunu, hukukî bir devlet olarak halkının açlığını önlemek ve komşularıyla iyi ilişkiler kurmaktır 1998 yılında iktidara gelen Koçaryan idaresi, Türkiye ile ticarî ve siyasî ilişkiler kurmak yönünde istekli görünmektedir Koçaryan 2003 yılının Ocak ayında Moskova'ya yaptığı bir ziyarette, Rus Dışişleri Bakanlığı Diplomatik Akademisi tarafından verilen fahrî doktorluk unvanını almış, burada yaptığı konuşmasında, Türkiye'nin Karabağ sorununu ileri sürerek Ermenistan'a ambargo uyguladığını söylemiş, Türkiye ile ilişkilerin düzelmesi için Türkiye'nin ön koşulsuz olarak görüşmelere başlamasını istemiştir Karabağ'ın Azerbaycan'ın bir parçası olmadığını, bu problemin şu andaki durumdan başka hiçbir çözümü bulunmadığını ifade etmiştir1

Ermenistan Dışişleri Bakanı Vartan Oskanyan ise, Paris'te 24 Ocak 2003 tarihinde Pro - Armenia Konferansı'nda yaptığı "21 nci Yüzyılda Ermenistan ve Ermeniler" konulu konuşmasında, Ermenistan'ın iyi ilişkiler kurmak istemesine rağmen, Türkiye'nin ileriyi görmeyen katı siyaseti yüzünden yakınlaşmanın sağlanamadığını, 1915 soy kırımının bütün dünya Ermenilerini birleştirdiğini belirtmiştir15 Ermenilerin çoğu, bugün Türkiye'nin batılı bir ülke olabilmesi ve Avrupa Birliğine girebilmesi için 1915 soy kırımını tanımasının şart olduğunu belirtmektedir16 Avrupa Birliği nezdinde çalışmalarda bulunan European Armenian Federation for Justice and Democracy (ANC) de Türkiye'yi saldırgan ve aşırı silâhlanmış bir ülke olarak Kafkasya ve Balkanlar'ın güvenliği açısından bir tehdit olarak göstermekte ve bu yönde propagandalar yürütmektedir17
Ermenistan Hükümeti, bir taraftan uluslararası alanda anlaşmazlığın kaynağını Türkiye olarak gösterirken, diğer taraftan da Türkiye'yi bu yönde sıkıştırarak zor duruma düşürmeyi ve anlaşma masasına oturtmayı kendisine siyaset olarak seçmiştir Fakat bu yolun bir çözümden çok problemleri daha karmaşık hâle getireceğini ve kendisi açısından zararlı olacağını görememiştir Koçaryan idaresi, dış politika ilkelerini değiştirmezse, gerekli adımları atarak Karabağ sorununu çözmezse ve Türkiye hakkındaki iddialarını uluslararası alanda işlemekten vazgeçmezse, Türkiye'nin mevcut bakış açısını değiştirmesi imkânsızdır Şu anda, diyalog yolları kapalı görünmektedir Ayrıca sivil inisiyatifin başlattığı diyalog teşebbüsleri de diaspora Ermenilerinin baskısı sonunda dağılmıştır18
2003 yılının gerçekleri göz önünde bulundurulduğunda Ermenistan, komşuları aleyhine saldırgan ve işgalci tutumundan vazgeçerek, Karabağ sorununu tarafların uzlaşacağı bir şekilde çözüme kavuşturmak zorundadır Ermenistan bunu yaptığı takdirde, Baku - Ceyhan gibi önemli projeler içindeki yerini alacaktır Böyle bir gelişme, bölge ülkelerinin ekonomisine de katkıda bulunacaktır Bugün, hiç kimse gelecek yıllarda Kafkaslar'ın Asya'ya doğru büyük yollar inşa edeceğini tahmin etmemektedir Fakat bölge, doğuya ve kuzeye doğru Türk trafiği ve ticareti için çok önemli bir yol olmaya devam edecektir Baku - Ceyhan boru hattı tam olarak hayata geçirildiğinde Türkiye, Azerbaycan ve Gürcistan arasındaki bağlar daha da güçlenecek, sadece Ermenistan her zaman olduğu gibi bu ilişkilerin dışında kalacaktır Ermenistan, eğer eski anlaşmazlıkları unutup gelecekteki fırsatları değerlendirirse, bu bölgeye odaklanacak yeni liderler bulma şansı elde
edebilirse durumu değişebilir19 Bugünlerde Ermenistan'da yapılan cumhurbaşkanlığı seçimleri, bu yönden önem arz etmektedir, ilk tur oylamalarda Koçaryan oyların % 49'unu alarak çoğunluğu sağlayamamış, seçimlerin ikinci turu 5 Mart 2003'te yapılmış ve Koçaryan yine cumhurbaşkanı seçilmiştir Bu durum, mevcut siyasî anlayışın değişmeyeceğinin bir işareti olarak düşünülebilir
Türkiye, Dağlık Karabağ sorunundan dolayı Azerbaycan - Ermenistan arasındaki ihtilâfta Ermenistan'ın izlediği tutum ve Ermenistan'ın Azerbaycan topraklarının beşte birini işgal altında tutmasından dolayı, Ermenistan ile diplomatik ilişki tesis etmedi Nasıl dünyadaki Ermeniler, Ermenistan ile ilgileniyorlarsa, Türkiye de Azerbaycan ile ilgilenecektir ve ilgilenmelidir Türk - Ermeni ilişkilerinde sorun olan Karabağ, dış politikada şu problemleri gündeme getirmektedir:
1Türkiye'nin demir ve kara yolu ile Ermenistan'a kapı açmasını
engellemektedir
2Rusya'nın başta Ermenistan olmak üzere bütün Güney Kafkasya'yı
ezmesine sebep olmaktadır
3NATO'nun Kafkasya'yı şemsiyesi altına almasını engellemektedir

4Kafkasya'da başta ulaşım ve enerji nakli olmak üzere ticarî iş
birliğini engellemektedir
5Türkiye, Azerbaycan, Gürcistan birliğine Ermenistan'ın katılmasını
engellemektedir
Bu şartlar altında Türkiye'ye yönelik bir soru akla gelmektedir: Türkiye Ermenistan'a karşı ılımlı bir siyaset mi, yoksa katı bir siyaset mi takip etmelidir? Türkiye birinci şıkkı Turgut Özal döneminde denedi Fakat Erivan'ın Azerbaycan'a yönelik saldırgan politikası, uluslararası alanda takip ettiği siyaset, Turgut Özal'ı sertlik politikasına dönmeye sevk etti Zira Ermenistan'ın Türkiye'den beklentileri çok yüksektir
Sonuç olarak, bugün Türkiye ile Ermenistan arasında üç önemli problem bulunmaktadır:
1Soy kırımı iddiaları,
2Karabağ sorunu,
3Türkiye'nin toprak bütünlüğünün tanınması ve sınırların
dokunulmazlığı
Bu problemler çözülmedikçe, Türkiye - Ermenistan ilişkilerinin düzelmesi mümkün değildir Avrupalı devletler, özellikle Fransa ve ABD de
Kafkasya'da daha etkin hâle geçebilmek için Ermenistan'ın bölgede takip ettiği politikaları kullanmakta, Ermenilere yakın görünerek onların Türkiye hakkındaki isteklerini kabul etmektedir20 Türkiye'nin Ermenistan hakkında uygulayacağı en iyi politika, Ermenistan halkını diasporanın etkisinden kurtarmak, onlara yaklaşmak olacaktır Bütün bunlar gerçekleşmediği takdirde, Türkiye - Ermenistan ilişkileri geçen on yılda olduğu gibi devam edecektir