Yeryüzünün Biçimlenmesi (Dış Kuvvetler)

YER YUVARLAĞININ YAPISI ve YER ŞEKİLLERİNİN OLUŞUMU

1) Yer Yuvarlağının yapısı : - Yer yuvarlağının yapısı; güneş sisteminin ve evrenin oluşumu ile açıklanabilir 15 milyar yıl önce evren çok yüksek sıcaklık ve yoğunluktaki bir yapıdan, patlama sonucunda oluşmuştur

2) Yer Kabuğunun yapısı : -Yer, zamanla soğumaya başlamıştır Ve yerin iç kısmı ise hala sıcaktır Yer soğumaya başladıkça yeryüzü yavaş yavaş şekillenmiştir -Yer yüzünden yerin içine doğru inildikçe her 33 metrede 1 C sıcaklık artmaktadır -Yer kabuğu dünyayı dıştan kuşatan bir tabakadır Taş kürenin en üst katını oluşturur -Yer kabuğunun alt katmanı ise bazalt birleşimindeki taşlardan oluşmuştur Bu yapıya sima denir

YER KABUĞUNUN MALZEMELERİ (KAYAÇLAR) :

1) Püskürük Taşlar :
a)İç püskürük taşlar : Yer kabuğu altındaki mantonun yer kabuğunun çatlak ve kırık kısımlarından tıkanarak soğumasıyla oluşan taşlardır (Granit)

b)Dış püskürük taşlar : Yer kabuğu altındaki mantonun yer kabuğunun çatlak ve kırık kısmından yeryüzüne çıkması ve soğuması ile oluşur (Bazalt ve andezit)

2) Tortul taşlar :
Diğer yüzüne dış güçler tarafından getirilen maddelerin tortulanmasıyla (Üst üste birikmesiyle) oluşur İçerisinde yer yer fosiller bulunur

a) Mekanik tortullar : Dış güçlerin etkisiyle getirilen çakıl, kum, kil gibi malzemelerin yeryüzünün çukur yerlerine birikmesiyle oluşur (Kum taşı, kıl taşı)

b) Kimyasal tortullar : Suda erimiş halde bulunan minerallerin suyun geçtiği yere çökelmesi veya tortulanması ile oluşurlar (Kireç taşı, alçı taşı)

c) Organik tortular : Hayvan, bitki gibi canlı kalıntılarının üst üste birikip katılaşması ile oluşan taşlardır (Tebeşir)

3) Başkalaşmış taşlar :
Tortul ve püskürük taşları yüksek sıcaklık ve basınç altında kalarak değişikliğe uğraması ile oluşur (Mermer oluşumu)


YER YUVARLAĞININ İÇ YAPISI

-Yer yuvarlağının dış kısmını oluşturan katı tabakanın altında manto denilen bölüm yer alır Manto, yer çekirdeğinin örtüsü durumundadır -Yer küre hacminin %80’nini manto oluşturur -Mantodan sonra yer yuvarlağının iç kısmını çekirdek oluşturur -Çekirdekte sıcaklık 4500 C bulur -Mantonun katı olan üst bölümü yer kabuğu ile birlikte taş küre olarak adlandırılır -Taş küre levha denilen büyük parçalar halindedir

JEOLOJİK DEVİRLER -Dünyamız şimdiki biçimini alıncaya değin değişik evrelerden geçmiştir Birbirinden farklı bu evrelerden her birine jeolojik zaman denir -Jeolojik zamanlar dört tanedir ve yaklaşık 570 milyon yıl sürmüştür Bu dönemde oluşan tortul taşlar, o dönemde yaşayan canlıların fosillerini içerir

İÇ ve DIŞ KUVVETLER -Enerjisini yerin içinden alan kuvvetlere iç kuvvetler denir (dağ oluşumu, kıta oluşumu ve volkanizma dır) -Enerjisini güneşten alan kuvvetlere ise dış kuvvetler denir (akarsular, rüzgarlar, dalgalar) -İç ve dış kuvvetler birbiriyle sürekli mücadele halindedir -İç kuvvetler yeryüzünün kabartılarını meydana getirirken; dış kuvvetler ise bunları aşındırarak ortadan kaldırmaya ve seviyesine yakın az engebeli düzlüklere (peneplen) dönüştürürler -Dış kuvvetlerin yer yüzünün yüksek kesimlerinin aşındırmasıyla elde ettiği malzemeler yer yüzünün çukur yerlerinde (okyanus, deniz) biriktirmesi ile jeoseklinaller oluşur Bunların kalınlığı binlerce metreyi bulur

Yer kabuğunun hareketleri : -Yer kabuğu bir bütün değildir Çatlaklardan ve kırık boşluklardan oluşur Yer kabuğu bir birinden ayrı parçalardan oluşur Bu her bir parçaya levha denir -Bu levhalar manto üzerinde yüzer haldedirler Yaklaşık yılda 1-2 cm hareket ederler

DAĞ OLUŞUMU ve TÜRKİYE’DE DAĞ OLUŞUMU

1) Dağ Oluşumu : -Okyanus ve deniz diplerinde biriken kalın tortul tabakalar (jeosenklinal) kıtalarının levha birbirine yaklaşması sonucu yan basınçlara maruz kalırlar -Bu yan basınçlar sonucunda jeosenklinal eğer esnek yapıdaysa kıvrılarak yükselir ve yer yüzünün kıvrım dağlarını oluşturur (Toros dağı) -Jeosenklinal eğer sert yapıdaysa veya önceden yükselmiş kıvrım dağları tekrar yan basınçlara maruz kalırsa kırılma olur Yükselen bölümlere horst, alçakta kalan kısımlara ise grabent denir Yüksekte kalan horstlar dağı oluştururken, alçakta kalan kısımlar, daha sonra akarsuların gelişmesiyle ovaları oluşturur (Ege bölgesi kıyı kesimleri Burada yer alan boz dağlar kırılma sonucu oluşan horstlardır Bu dağlar arasında bulun ve üzerinde aynı isimli akarsıların geçtiği bakırçay, bmenderes , ovalarında birer çöküntü (grabent) alanlarıdır)

2) Kıta Oluşumu : -Yer kabuğunun geniş tabanlı alçalma ve yükselme hareketleridir Bu alçalma ve yükselme hareketleri çeşitli biçimlerde olabilir -Kıtaların yükselmesi sonucunda su seviyesi geri çekilir Bu olaya denizlerin çekilmesi yani reogresyon denir Tam tersi durumuna da transregsiyon denir

3) Volkanizma : -Yer kabuğu altındaki kızgın mağmanın yer kabuğunun çatlak ve kırık yerlerinden yeryüzüne çıkmasına denir -Bu sırada yeryüzüne katı gaz ve akıcı maddeler çıkarır (karbondioksit, taş, kaya) -Lavların üst üste birikmesiyle zamanlar volkanik dağlar meydana gelir (KAğrı, Tendirek, Nemrut vb) -Volkan küllerinin yıllık birikmesiyle tüf tabakaları oluşur

4) Deprem : -Yerkabuğunu oluşturan katmanların yerlerinden oynamalarıyla hissedilen sarsıntılardır -Oluşumlarına göre yerel depremler ve tektonik depremler olarak ikiye ayrılır -Yerel depremler kısa sürede ve dar alanda etkili olan yıkıcı etkileri az olan sarsıntılardır -Tektonik depremler daha şiddetli etkili alanı daha fazla dolayısıyla tahrip gücü daha fazla olandır


TÜRKİYE’DE OVALAR VE PLATOLAR


Ova ve Türkiye’de Ovalar : Ova akarsuların derince yer etmediği eğik olmaya, varsa da az olan çevresine göre alçakta olan düz yerlere ova denir


1) Oluşumlarına Göre Ovalar :

a) Aşıntı Ovalar : Dış güçler tarafından aşırı dereceden aşındırıp, düzleştirilmesi sonucu oluşur Bu ovalara Türkiye’de rastlanmaz Doğu Avrupa bu konuya en belirgin örnek olarak bilinmektedir

b) Çöküntü Ovalar : Yeryüzündeki çöküntü hendeklerin, dış güçlerin taşıyıp getirdiği taklarla dolması sonucu oluşur (Iğdır ovası)

c) Birikinti Ovası : İç kesimlerdeki ya da kıyılarda ki çukur alanların, dış güçlerin taşıyıp getirdiği tortulların dolması sonucu oluşur (Konya ve Malatya ovaları)

d) Karstik Ovalar : Çökebilir taşların uzandığı alanlarda, suyun taşları çözümlemesi sonucunda oluşan ovalardır Bu çanakların tabanının tortullarla dolup düzleşmesi ile karstik ovalar oluşur (Teke ve Taşeli platoları)

2) Bulunduklarına göre ovalar : -Ovalar kıyıya yakın ya da uzak olma durumlarına göre kıyı ovalar ve iç ovalar diye ikiye ayrılır -Kıyı ovalar; Bafra, Finike vb -İç ovalar; Eskişehir, Muş vb

3) Yükseltilerine göre ovalar : -Bazı ovalar deniz seviyesine yakın iken, bazı ovalarda denizden 1000-2000 metre yüksektir Bunlar grubuna göre ikiye ayrılır -Alçak ova; Çukurova, Çarşamba vb -Yüksek ova; Konya, Malatya vb


PLATOLAR


a) Aşıntı Platoları : Dış güçler tarafından yüzeyi aşındırılmış, akarsuların derin vadiler kazdığı düzlüklerdir

b) Kırılma (Tektonik) Platolar : Dikey yönlü basınçların etkili olduğu alanlarda, eski kütlelerin kırılması ile oluşur (İç Batı Anadolu platoları)

c) Volkanik Platolar : Geniş alanlara yayılan tüf ve akışkan lavların düzleştirdiği alanların, akarsularla yarılması sonucu oluşur

d) Karstik Ovalar : Kireç taşı gibi çözünebilen taşların bulunduğu alanlarda oluşmuş platolardır (Obruk, Taşeli platoları)


YERYÜZÜNÜN BİÇİMLENMESİ (DIŞ KUVVETLER)

1) Mekanik (Fiziksel) Çözünme : -Günlük sıcaklık farkının fazla olduğu yerlerde görülür -Günlük sıcaklığa bağlı olarak taşların ısınıp sonra soğuması sonucu oluşur (Çöllerde görülebilir)

2) Kimyasal Çözünme : -Suyun taşları eritmesi, aşındırması, ve çürütmesi sonucu oluşur -Sıcaklığın etkisiyle bu çözünme daha da artar -Nemli bölgelerde daha da yaygındır

3) Biyolojik Çözünme : Bitki köklerinin, kayalarının çatlaklarına girerek zamanla büyümesi ve bunun sonucu genişleyerek kayaların çatlamasına denir

TOPRAK OLUŞUMU ve TOPRAK TÜRLERİ

-Toprağın oluşması için önce kayaların çözünmesi gerekir -Canlı kalıntılarıyla oluşabilir -Toprağın oluşumuna etki eden faktörler; iklim, bitki örtüsü, yer şekilleri, taşların özelliğidir

a) Taşınmış Topraklar : -Dış kuvvetlerin taşıyıp getirdiği malzemelerin birikmesiyle oluşur -Üç çeşittir Alüvyonlar : Kum ve çakıl gibi maddelerin oluşumuyla oluşan topraklardır Morenler (Buzul Taşlar) : Buzulların taşıyıp biriktirdikleri, üzerleri çoğu kez parıltılı yada çizikli taşlardan oluşur Lösler : Rüzgarların, kurak bölgelerden az çok yağışlı bölgelere taşıyıp yığdıkları, katmanlaşmış ince ögelerden oluşan toprak


b) Yerli Topraklar : -Bu topraklar, kayaların çözüldüğü yerde oluşan topraklardır -İki gruba ayrılır Nemli Bölge Toprakları : Bu topraklar nemin gür olduğu yerlerde, gür bitki örtüsüyle kaplıdır Kurak ve yarı kurak bölge toprakları : Kestane ve kahverengi bozkır topraklarıdır yani çöl toprakları

YER GÖÇMELERİ ve KAYMALAR


Yer göçmeleri ve yer kaymalarını oluşturan etmenler : Yer göçmesi : Kayaların, taş parçalarının, toprağın, büyük kütleli tabakaların birbirine kayarak yer değiştirme olayıdır Yer Kayması : Üstteki geçirimli tabakaların, alttaki geçirimsiz ve kaygan tabakalar üzerinde, eğim doğrultusunda kaynamasıdır -Yer kaymasının yaygın adı heyelandır -Yer göçmeleri eğimin çokluğu, şiddetli yağış, sebeplerinden olur Heyelan oluşumunu etkileyen unsurlardan biride; toprakların yapısal özelliğidir Heyelan olaylarının en çok görüldüğü mevsim; ilkbahar sonrası kar erime zamanıdır


EROZYON ve KORUNMA YOLLARI

Toprak Erozyonu : Toprak erozyonun oluşturan etmenler; -Toprağın sular tarafından aşındırılması -Rüzgarlar - Bitki örtüsü -Buzullar - Sel -Eğim - Yangın Korunma yolları : -Ağaçlandırma, Bitki örtüsü, Baraj gölleri yapma, -Tarlalar eğime yatay sürülmeli -Ağaç kesimlerine karşı tedbirler

Türkiye’nin Yerşekillerinin Genel Özellikleri

1) Ülkemiz yükseltisi fazla olan bir ülkedir Ortalama 1132 m İle Avrupa’nın en yüksek ülkesidir (Asya; 1000m Avrupa; 300m)

Bu durumun nedeni;

· Alp-Himalaya Orojenezi sunucu oluşan genç bir arazi olması,

· Epirojenik hareketlerle toptan yükselmiş olmasıdır(Ancak yüksek olmasının yanı sıra iç kısımlarında birçok çöküntü ovası bulunmaktadır Erzurum, Muş ovaları vs)

2) Ülkenin dağlarının Doğu-Batı uzantılı olması, (Alp-Himalaya kuşağının arasında kaldığı için)

3) Kuzey ve Güneyde uzanan sıradağlar Doğuda birleşirler buda Doğunun yükseltisini arttırmıştır,

4) Kuzey ve Güneyde kıyıya paralel uzanan dağlar bu kıyıların girintisi çıkıntısı az sade bir özellik göstermesini sağlamıştır

5) Türkiye’de batıdan doğuya gidildikçe yükselti artar

Sonuç; Türkiye yükseltisi fazla ama yerşekilleri yönüyle çok çeşitlilik gösteren bir ülkedir Bu da çok çeşitli iklim tiplerinin görülmesine, tarımsal ve doğal bitki örtüsü çeşitliliğinin artmasına neden olmuştur