Dünyamızın Şekli Ve Sonuçları

Dünyamız Samanyolu Galaksisi’ndeki yıldız sistemlerinden güneş sisteminde yer alır Bütün gezegenler elips şeklinde bir yörüngede hareket ederler

AY VE ÖZELLİKLERİ

Ay dünyamızın 1/50’si kadardır Bu sebeple Ayda yerçekimi azdır (dünyadakinin 1/6’sı kadardır)
Ayda atmosfer yoktur Bunun sonucunda; hava ve su yoktur Meteorolojik olay (iklim) görülmez Meteorlar doğrudan ay yüzeyine düşer Sonuçta büyük krater çukurlukları oluşmuştur Günlük sıcaklık farkı fazladır Bu sebeple mekanik çözülme fazladır Canlı hayatı yoktur İç ısısını kaybetmiştir Bundan dolayı volkanik olay görülmez

AYIN HAREKETLERİ

1) Kendi ekseni çevresindeki hareketi
2) Dünya çevresindeki hareketi
3) Dünya ile birlikte güneş çevresindeki hareketi
*** Ay hem kendi hem de dünya çevresindeki bir turunu aynı sürede (29,5 gün) tamamladığı için dünyadan ayın sürekli aynı yüzeyi görülür
Ay günü: Dünyadaki herhangi bir meridyenin ard arda iki kez Ayın karşısından geçinceye kadar geçen süredir Bu süre 24 saat 50 dakikadır
Güneş günü: 24 saattir
*** Ay günü ile güneş günü arasındaki zaman farkından dolayı bir yerde Ay her gün bir önceki güne göre daha geç gözlenir ve gel-git olayı daha geç oluşur

AYIN EVRELERİ

Ayın aydınlık yüzünün dünyadan görünüşünde bir ay boyunca meydana gelen değişikliklerdir
Yeniay ve dolunay evrelerinde büyük gel-git yaşanır Sebebi dünya, ay ve güneşin aynı doğrultuda olmasıdır İlk ve son dördünde ise küçük gel-git yaşanır
Güneş tutulması, Ayın Güneş ile Dünya arasına girmesi ve bazı özel koşulların sağlanmasıneticesinde meydana gelirTutulmanın olabilmesi için, Ayın, Dünya etrafındaki yörüngesiyle Dünyanın Güneş etrafındaki yörüngesinin kesişim yerlerini belirleyen düğüm noktalarında veya bu noktalar civarında (Yeniay safhasında) bulunması gerekir
Bilindiği üzere bir yıl içerisinde Ay, Dünya etrafında 12 kez dolanır Dolayısıyla, eğer Ayın yörünge düzlemi Dünya’nınkiyle çakışık olsaydı, bir yılda 12 kez Güneş tutulması meydana gelebilirdi Fakat durum böyle değildir Ayın yörünge düzlemi ileDünya’nınki arasında yaklaşık 5° 9’ lık bir açı vardır Bu açı nedeniyle Dünya, Ay ve Güneş, Ayın Dünya etrafındaki her dolanımında tam olarak aynı doğrultuda bulunmazlar Böylece her ay bir Güneş tutulması oluşması engellenmiş olur Nitekim bir yılda en az iki, en çokbeş Güneştutulması meydana gelebilir
Ay dünya etrafındaki yörüngesini tamamlarken, dünyanın güneş ve ay arasında kalmasına neden olabilir Bu durumda ay yüzeyine düşen güneş ışınları dünya tarafından engellenmiş olur Karanlıkta kalan ay kısa süreli de olsa dünyadan gözlenemez bu olaya ay tutulması adı verilir Bulutsuz bir gecede çıplak gözle rahatlıkla fark edilebilen bu olay, güneş tutulmasına göre, dünya yüzeyinde daha geniş bir alandan gözlenebilir Ay tutulmasının dünya yüzeyinden gözlenebildiği alan dünyanın yarısından 24º kadar fazladır

DÜNYANIN ŞEKLİ VE SONUÇLARI

Dünyamızın Ekvatorda şişkin, Kutuplarda basık olan kendine has şeklineGEOİD denir
DÜNYANIN BOYUTLARI
*Ekvator çevresi: 40076 km
*Kutuplar çevresi: 40009 km
*Ekvator yarıçapı: 6378 km
*Kutuplar yarıçapı: 6357 km
*Karalar yüzölçümü:149 milyon km2(%29)
*Denizler yüzölçümü: 361 milyon km2(%71)
*KYK’de karalar %39 denizler %61
*GYK’de ise karalar %19 denizler %81 dir

DÜNYANIN ŞEKLİNİN SONUÇLARI

*Ekvatorun uzunluğu tam dairelik bir meridyenin uzunluğundan fazladır
*Paralellerin uzunluğu kutuplara doğru azalır
*İki meridyen arasındaki uzaklık kutuplara doğru azalır
*Güneş ışınlarının düşme açısı kutuplara doğru azalır
*Yer şekilleri haritaya gerçeğe tam uygun olarak aktarılamaz
*Aynı anda Dünyanın yarısı aydınlık (gündüz) yarısı karanlık (gece) olur
*Dünyanın çizgisel dönüş hızı kutuplara doğru azalır
*Yer çekimi kutuplara doğru artar
*Dünyanın çizgisel dönüş hızı kutuplara doğru azalır
*Yer çekimi kutuplara doğru artar

DÜNYANIN HAREKETLERİ VE SONUÇLARI

*Gece gündüz olayı ardalanır (birbirini takip eder)
*Güneş ışınlarının düşme açısı günün her saatine göre değişir
*Yerel saat farkları oluşur
*Günlük sıcaklık farkları oluşur Buna bağlı olarak meltem rüzgarları oluşur Mekanik çözülme olur
*Sürekli rüzgarların esme yönünde sapmalar olur
*Okyanus akıntılarında sapmalar ve halkalar olur
*Dinamik basınç merkezleri oluşur Yönler belirlenir Fotosentez meydana gelir

DÜNYANIN EKSENİ ÇEVRESİNDE DÖNÜŞÜNDE DOĞAN HIZLAR

1) ÇİZGİSEL HIZ VE SONUÇLARI (Enleme bağlı)
*Çizgisel hız en fazla Ekvator üzerindedir (1670 km/h) Bu hız kutuplara doğru azalır Bunun sonucunda;
*Güneşin doğuş ve batış süresi kutuplara doğru uzar
*Gece gündüz arasındaki fark kutuplara doğru artar
*Atmosferin kalınlığı Ekvatorda fazla, kutuplarda azdır
*Ekvatorda yerçekimi az, kutuplarda fazladır
2) AÇISAL HIZ VE SONUÇLARI (Boylama bağlı)
Dünyanın açısal hızı;
24 saatte: 360°
1 saatte : 15°
4 dakikada :1° dir
*** Açısal hız her enlemde aynıdır Açısal hız sonucunda yerel saat farkları oluşur

DÜNYANIN YILLIK HAREKETİ VE SONUÇLARI

Dünyanın güneş çevresinde dönerken izlediği yola yörünge, meydana getirdiği düzleme de yörünge düzlemi (ekliptik düzlem) denir Dünyamızın yörüngesi elips biçimindedir
ELİPS BİÇİMİNDEKİ YÖRÜNGENİN SONUÇLARI
Dünyamız güneşe bazen yaklaşır, bazen güneşten uzaklaşır Dünyanın güneşe en yakın olduğu tarih 3 ocaktır En uzakta olduğu tarih ise 4 temmuzdur
Dünya güneşe yaklaşınca güneşin çekim kuvveti artar Böylece dünya güneş çevresinde daha hızlı dönmeye başlar Sonuçta şubat ayı 28 gündür Yani KYK ‘de kış mevsimi iki gün kısa olmaktadır
Dünya güneşten uzaklaşınca çekim kuvveti ve hız azalır Sonuçta yaz mevsimi KYK’de iki gün daha uzun olmaktadır
*** Kısacası elipsoid yörünge mevsim sürelerinin farklı olmasında etkilidir Dünyamızın yörüngesi daire biçiminde olsaydı; mevsim süreleri birbirine eşit olacaktı

EKSEN EĞİKLİĞİ VE SONUÇLARI

(Ekvator düzlemi ile ekliptik arasında 23°27′ , yer ekseni ile ekliptik arasında 66°33′ açı olması)
Dönenceler meydana gelir Dönence: kuzey ve güney yarım kürelerde güneş ışınlarının en son dik geldiği noktalara denir
Matematik iklim kuşakları oluşur
Güneş ışınlarının düşme açısı yıl boyunca değişir Güneş ışınları yıl içinde dönencelere birer kez, dönenceler arasına da ikişer kez dik açıyla düşerler Dönenceler dışında hiçbir yere güneş ışınları dik olarak düşmez
Mevsimler oluşur Dört mevsimin tek yaşandığı kuşak ılıman kuşaktır Sebebi: güneş ışınlarının düşme açısında yıl boyunca değişikliğin fazla olmasıdır
Aynı tarihlerde kuzey ve güney yarımkürelerde farklı mevsim yaşanması
Gece gündüz uzunluğunun sürekli değişmesi
Güneşin doğuş ve batış konumu ile saatinin değişmesi
Muson rüzgarlarının oluşması
Aydınlanma dairesinin sürekli değişmesi
Kutup bölgelerinde 24 saatten uzun gece ve gündüzlerin oluşması Örnek: Kutup noktalarında 6 ay gündüz, 6 ay gece yaşanması
*** Dönence ve matematik iklim kuşaklarının oluşmasında sadece eksen eğikliği etkilidir Diğerlerinin oluşmasında eksen eğikliği ile birlikte yıllık hareketin de etkisi vardır

EKSEN EĞİKLİĞİ OLMASAYDI;


(Ekvator düzlemi ile ekliptik üst üste çakışsaydı veya yer ekseni ekliptiği dik olarak kesseydi)
*Dönenceler oluşmazdı
*Mevsim değişmesi olmazdı
*Güneş ışınları sadece Ekvatora dik gelirdi
*Aydınlanma dairesi sürekli kutup noktalarına teğet geçerdi
*Gece gündüz süreleri birbirine eşit olurdu
*Güneşin doğuş-batış konumu ve saati değişmezdi

EKSEN EĞİKLİĞİ 20°OLSAYDI:

*Güneş ışınlarının dik geldiği alan daralırdı
*Kutup kuşağı ve tropikal kuşağın alanları daralırken, ılıman kuşak genişlerdi
*Yurdumuzda yazlar daha serin, kışlar daha ılık olurdu
*Kutup ve ılıman kuşakta sıcaklık ortalaması azalırken tropikal kuşakta sıcaklık ortalaması artardı
*Gece-gündüz arasındaki zaman farkı azalırdı
*** Eksen eğikliğinin 23°27′ dan daha büyük olması durumunda yukarıdakilerin tam tersi bir durum yaşanırdı

DÜNYA'NIN ŞEKLİ ve HAREKETLERİ

A DÜNYA’NIN ŞEKLİ
Dünya, kutuplardan hafifçe basık, Ekvator’dan şişkin kendine has bir şekle sahiptir Buna geoit denir Dünya’nın geoit şekli, kendi ekseni etrafında dönüşü sırasında oluşan, merkez kaç kuvvetiyle savrulması sonucu meydana gelmiştir

Dünya’nın Şeklinin Sonuçları

• Ekvator’un uzunluğu tam bir meridyen dairesinin uzunluğundan daha fazladır
• Ekvator yarıçapı, kutuplar yarıçapına göre 21 km daha uzundur
• Dünya’nın şeklinden dolayı, güneş ışınları yeryüzüne farklı açılarla düşer
• Sıcaklık dağılışını etkiler Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe sıcaklık değerleri düşer
• Dünya’nın şeklinden dolayı, Dünya’nın bir yarısı karanlıkken diğer yarısı aydınlıktır Aydınlanma çizgisi daire biçiminde olur Buna aydınlanma çemberi de denir
• Kutuplar, Dünya’nın merkezine (Ekvator’a göre) daha yakındır Bunun sonucu olarak, yerçekimi Ekvator’da az, kutuplarda daha fazladır
• Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki dönüş hızı Ekvator’dan kutuplara gidildikçe azalır
• Ekvator’dan kutuplara gidildikçe, paralel boyları ve meridyenler arası mesafe azalır
• Dünya’nın şeklinden dolayı, harita çizimlerinde hatalar meydana gelir
• Kutup yıldızının görünüm açısı bulunduğumuz yerin enlem derecesini verir

B DÜNYA’NIN HAREKETLERİ
1 Dünya’nın Kendi Ekseni Etrafında Dönmesi (Günlük Hareket)
Dünya kendi ekseni etrafındaki dönüşünü, batıdan doğuya doğru 24 saatte tamamlar Buna 1 gün denir

Dünya’nın Kendi Ekseni Etrafındaki Dönüşünün Sonuçları

• Gece ve gündüz birbirini takip eder
• Güneş ışınlarının günlük geliş açıları değişir
• Günlük sıcaklık farkları meydana gelir Bunun sonucunda;

– Fiziksel çözülme oluşur
– Günlük basınç farkları oluşur
– Meltem rüzgârları oluşur

• Merkez kaç kuvveti meydana gelir Bunun sonucunda;

– Sürekli rüzgârların (Alize, Batı, Kutup) yönlerinde sapmalar meydana gelir
– Okyanus akıntıları (Gulf - stream, Labrador, vs) halkalar oluşturur ve yönlerinde sapmalar olur

• Yerel saat farkları meydana gelir
• Cisimlerin gün içindeki gölge uzunlukları değişir
• Güneş doğuda erken doğar, batar ve batıda geç doğar, batar
• Dinamik basınç kuşakları meydana gelir

2 Dünya’nın Güneş Etrafında Dönmesi (Yıllık Hareket)
Dünya, kendi ekseni etrafındaki günlük dönüşünü sürdürürken, bir yandan da Güneş’in çevresinde dolanır Dünya, Güneş etrafındaki dönüşünü elips şeklindeki bir yörünge üzerinde 365 gün 6 saatte tamamlar Buna 1 yıl denir
Dünya, 939 milyon km lik yörüngesi üzerinde saatte 108 bin km hızla hareket eder

Dünya’nın Güneş’e olan uzaklığı sabit değildir Bazen yaklaşırken, bazen uzaklaşır Bunun nedeni, Dünya yörüngesinin elips şeklinde olmasıdır Dünya’nın Güneş’e en yakın olduğu 3 Ocak tarihine Perihel (Günberi) denir Dünya’nın Güneş’ten en uzak olduğu 4 Temmuz tarihine ise Afel (Günöte) denir

Dünya’nın Güneş Etrafındaki Dönüşünün Sonuçları

• Mevsimlerin oluşmasına ve değişmesine neden olur
• Mevsimlik sıcaklık farkları meydana gelir
• Kara ve denizler arasında sıcaklık farkları oluşur
• Muson rüzgârları meydana gelir
• Gece - gündüz uzunlukları değişir
• Güneş’in ufuk üzerinde doğduğu yer ve saat ile, Güneş’in ufukta battığı yer ve saat değişir
• Güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açıları değişir
• Cisimlerin gölge boyları değişir
• Aydınlanma çemberi mevsimlere göre yer değiştirir
• Güneş ışınları yıl boyunca dönencelere bir kez, dönenceler arasına iki kez dik düşer

Dünya’nın Eksen Eğikliği
Dünya’nın elips şeklindeki yörüngesinden geçen düzleme Ekliptik (yörünge) düzlemi, Ekvator’dan geçen düzleme ise Ekvator düzlemi denir

Bu iki düzlem birbiriyle çakışmaz Çünkü, Dünya’nın ekseni ekliptik düzleme tam dik değildir Başka bir ifadeyle, Dünya ekseni ile ekliptik düzlemi arasında 66° 33', Ekvator düzlemi ile ekliptik düzlemi arasında 23° 27' lık bir açı vardır
İşte yukarıda, Dünya’nın Güneş etrafındaki hareketinin sonuçlarında sayılanların asıl nedeni, Dünya’nın ekseninin eğik olmasıdır Buradan, “Dünya’nın Güneş çevresinde dönüşünün sonuçları, eksen eğikliği ile birlikte ortaya çıkar” sonucunu çıkarabiliriz

Dünya ekseninin 23°27' eğik oluşunun sonuçları şunlardır:

• Güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açısı yıl boyunca değişir
• Güneş’in doğuş ve batış saatleri ile yerleri değişir
• Aydınlanma çemberinin sınırı mevsimlere göre değişir
• Mevsimlerin oluşumuna neden olur
• 21 Aralık’ta Güney Yarım Küre’nin, 21 Haziran’da ise, Kuzey Yarım Küre’nin Güneş’e daha dönük olmasına neden olur
• Gece ile gündüz süreleri arasındaki farkın, Ekvator’dan kutuplara gidildikçe artmasına neden olur

Ekvator çizgisi üzerinde yıl boyunca gece ve gündüz süreleri değişmez

• Yıl içinde cisimlerin gölge uzunlukları değişir
• Dönencelerin ve kutup dairelerinin sınırlarını belirleyerek, matematik iklim kuşaklarının oluşumuna neden olur

MEVSİMLER ve ÖZELLİKLERİ
Dünya’nın Güneş etrafında dönmesi ve eksen eğikliğine bağlı olarak dört önemli gün ortaya çıkar Bu günler aynı zamanda mevsimlerin başlangıcıdır
21 Mart ve 23 Eylül tarihlerine ekinoks (gece - gündüz eşitliği) tarihleri, 21 Aralık ve 21 Haziran tarihlerine de solstis (gündönümü) tarihleri denir

21 HAZİRAN

a Kuzey Yarım Küre

• Güneş ışınları Yengeç Dönencesi’ne 90°lik açı ile düşer
• Yaz mevsiminin başlangıcıdır
• En uzun gündüz, en kısa gece yaşanır
• Yengeç Dönencesi’nden kuzeye gidildikçe gündüz süresi uzar, gece süresi kısalır
• Bu tarihten itibaren gündüzler kısalmaya, geceler uzamaya başlar Fakat 23 Eylül tarihine kadar gündüzler gecelerden uzundur
• Aydınlanma çemberi Kuzey Kutup Dairesi’ne teğet geçer
• Yengeç Dönencesi’nin kuzeyi, güneş ışınlarını yıl içerisinde alabileceği en dik açı ile alır Bu tarihten itibaren güneş ışınlarının gelme açıları küçülmeye başlar
• Yengeç Dönencesi’nin kuzeyinde en kısa gölge yaşanır Bu tarihten itibaren gölge boyları uzamaya başlar

b Güney Yarım Küre

• Güneş ışınları Oğlak Dönencesi’ne 43°06' lık açı ile düşer
• Kış mevsiminin başlangıcıdır
• En uzun gece, en kısa gündüz yaşanır
• Oğlak Dönencesi’nden güneye gidildikçe gece süresi uzar, gündüz süresi kısalır
• Bu tarihten itibaren geceler kısalmaya, gündüzler uzamaya başlar Fakat 23 Eylül tarihine kadar geceler gündüzlerden uzundur
• Aydınlanma çemberi Güney Kutup Dairesi’ne teğet geçer
• Oğlak Dönencesi’nin güneyi güneş ışınlarını yıl içerisinde alabileceği en dar açı ile alır Bu tarihten itibaren güneş ışınlarının gelme açıları büyümeye başlar
• Oğlak Dönencesi’nin güneyinde en uzun gölge yaşanır Bu tarihten itibaren gölge boyları kısalmaya başlar

23 EYLÜL

Kuzey ve Güney Yarım Küre

• Güneş ışınları öğle vakti Ekvator’a 90°lik açı ile düşer
• Gölge boyu Ekvator’da sıfırdır
• Güneş ışınları bu tarihten itibaren Güney Yarım Küre’ye dik düşmeye başlar
• Bu tarihten itibaren Kuzey Yarım Küre’de geceler, gündüzlerden uzun olmaya başlar Güney Yarım Küre’de ise tam tersi olur
• Bu tarih Kuzey Yarım Küre’de Sonbahar, Güney Yarım Küre’de İlkbahar başlangıcıdır
• Aydınlanma çemberi kutup noktalarına teğet geçer Bu tarihte Güneş her iki kutup noktasında da görülür
• Dünya’da gece ve gündüz birbirine eşit olur
• Bu tarih Kuzey Kutup Noktası’nda 6 aylık gecenin, Güney Kutup Noktası’nda ise 6 aylık gündüzün başlangıcıdır

21 ARALIK

a Kuzey Yarım Küre

• Güneş ışınları Yengeç Dönencesi’ne 43°06' lık açı ile gelir
• Kış mevsiminin başlangıcıdır
• En uzun gece, en kısa gündüz yaşanır
• Yengeç Dönencesi’nden kuzeye gidildikçe gece süresi uzar, gündüz süresi kısalır
• Bu tarihten itibaren geceler kısalmaya, gündüzler uzamaya başlar Fakat 21 Mart tarihine kadar, geceler gündüzlerden uzundur
• Aydınlanma çemberi Kuzey Kutup Dairesi’ne teğet geçer
• Yengeç Dönencesi’nin kuzeyi güneş ışınlarını yıl içerisinde alabileceği en dar açı ile alır Bu tarihten itibaren güneş ışınlarının gelme açıları büyümeye başlar
• Yengeç Dönencesi’nin kuzeyinde en uzun gölge yaşanır Bu tarihten itibaren gölge boyları kısalmaya başlar

b Güney Yarım Küre

• Güneş ışınları Oğlak Dönencesi’ne 90° lik açı ile gelir
• Yaz mevsiminin başlangıcıdır
• En uzun gündüz, en kısa gece yaşanır
• Oğlak Dönencesi’nden güneye gidildikçe gündüz süresi uzar, gece süresi kısalır
• Bu tarihten itibaren gündüzler kısalmaya geceler uzamaya başlar Ancak 21 Mart tarihine kadar, gündüzler gecelerden uzundur
• Aydınlanma çemberi Güney Kutup Dairesi’ne teğet geçer
• Oğlak Dönencesi’nin güneyi güneş ışınlarını yıl içerisinde alabileceği en dik açı ile alır Bu tarihten itibaren güneş ışınlarının gelme açıları küçülmeye başlar
• Oğlak Dönencesi’nin güneyinde en kısa gölge yaşanır Bu tarihten itibaren gölge boyları uzamaya başlar

21 MART

Kuzey ve Güney Yarım Küre

• Güneş ışınları öğle vakti Ekvator’a 90° lik açı ile düşer
• Gölge boyu Ekvator’da sıfırdır
• Güneş ışınları bu tarihten itibaren Kuzey Yarım Küre’ye dik düşmeye başlar
• Bu tarihten itibaren Güney Yarım Küre’de geceler, gündüzlerden uzun olmaya başlar Kuzey Yarım Küre’de ise tam tersi olur
• Bu tarih Güney Yarım Küre’de Sonbahar, Kuzey Yarım Küre’de İlkbahar başlangıcıdır
• Aydınlanma çemberi kutup noktalarına teğet geçer Bu tarihte Güneş her iki kutup noktasında da görülür
• Dünya’da gece ve gündüz süreleri birbirine eşit olur
• Bu tarih Güney Kutup Noktası’nda 6 aylık gecenin, Kuzey Kutup Noktası’nda ise 6 aylık gündüzün başlangıcıdır