Sabit Bin Kurra

SABİT BİN KURRA
(821 - 901)

Sâbit b Kurra, Emevî halifesi Me'mun'a danışmanlık yapmış ve huzurundaki tartışmalara katılmış, verimli ve nitelikli bir bilim adamıdır

Sabiî bir ailenin çocuğu olarak Harran'da doğan (d821) Sâbit b Kurra (ö901), gençlik yıllarında sarraflık mesleği ile uğraştı Bu yıllarda nasıl olduğu tam olarak bilinmeyen bir biçimde Arapça, Yunanca, Süryanice ve Rumca'yı çok iyi bir biçimde öğrendi Aykırı düşünceleri sebebiyle Sabiîler ile anlaşmazlık içerisine giren Sâbit, Bağdat'a gelirken yolda daha sonraları mekanik ve matematik konularında önemli eserleri kaleme alacak olan Benî Musa ailesinin üç oğlundan Muhammed b Musa (ö873) ile karşılaştı Sâbit b Kurra ile konuşan ondaki yeteneklerin farkına varan Muhammed, Beytü'l-Hikme'deki çeviri faaliyetlerine katılmayı teklif etti Böylece Sâbit, Bağdat'ta bir müddet sonra Halife el-Mutezid'in (saltanatı: 892-902) huzuruna çıktı

Kısa süre sonra Halife tarafından müneccimler grubuna dahil edilen3 Sâbit bununla yetinmeyerek, kendi yakınları olan Sabiîlerin Bağdat'ta sosyal ve siyasî bir statü kazanmaları için çalışmış ve yönetimle yakınlığı sebebiyle bu amacına ulaşmıştır O, artık Bağdat'taki Sabiîlerin reisi konumuna yükselmiştir

Sabit bulunduğu konumun verdiği güçle, Irak'ta sabiîleri yüksek mevkilere getirmiş, sosyal ve siyasal statülerini üst seviyelere çıkarmıştır

Nitekim Sâbit sayesinde, Sabiîler Bağdat'ta sarayda ve bürokraside önemli görevler üstlenmişlerdir Bununla birlikte onun takipçileri ve akrabaları, devlet özel katipliği, saray doktorluğu ve hey'etşinaslık, müneccimlik gibi stratejik mevkilerde bulunmuşlardır

Şu olayın Sâbit'in şöhretini arttırdığı söylenir: Sâbit, kalp krizi geçiren ve öldüğü zannedilen bir kasabı, uyguladığı yöntemlerle hayata döndürmüştür Bunu duyan halife el-Mutezid, Sâbit'e tedaviyi nasıl yaptığı ile ilgili sorular yöneltmiştir:

Bir gün halifelik sarayına giderken, yolda acı acı bir ağlama sesi işittim Dediler ki, bu kasap dükkanının sahibi aniden öldü, ona ağlıyorlar Bunun üzerine beni hemen oraya götürmelerini istedim Ağlaşan kadınları susturup, cenazenin yanından çıkardım Oradaki gençlerden birini çağırarak, cenazenin sırtına vurmasını istedim O cenazenin sırtına vururken diğer bir gençten bir fincan getirmesini istedim Cebimdeki hazır bulundurduğum ilacı fincandaki su ile karıştırdıktan sonra, cenazenin ağzını açarak içirdim Bunun üzerine cenaze aksırarak gözlerini açtı Bu olay müthiş yankı uyandırdı Bunun üzerine halife beni çağırarak bunu nasıl başardığımı sordu Ben de, bu kasabın önünden geçerken, onun hayvanların ciğerlerini yararak, tuzlayıp yediğini görürdüm Bu tavrının bir gün onu kalp sektesine uğratacağını düşünerek, kasabı dışardan gözetime aldım Bunun için de bir ilaç hazırladım ve onu hep yanımda bulunduruyordum Bu gün kasabın aniden öldüğünü duyunca hemen yanına gittim Nabzı atmıyordu Sırtına vurarak önce nabzının çalışmasını sağladım, sonra da hazırladığım ilacı içirerek onu canlandırdım

Sâbit, özel doktoru olduğu8 halde, halife kendisine "Reîsü'l-Etıbba ve'l-felâsife" ünvanını vermemiştir

Ayrıca, o, İslâm'ı kabul etmesi hususunda kendisine yapılan teklifleri kabul etmemiş ve Harran'ın geleneksel yıldız-gezegen kültüne inanan bir pagan olarak ölmüştür Halifenin sarayındaki statüsü o kadar yüksektir ki, Sâbit, bizzat hükümdarın da bulunduğu teolojik tartışmalarda, İslâm ve diğer tek tanrıcı (monoteist) dinlere karşı Harran çok tanrıcılığını (politeizmini) ve paganizmini savunmuştur 10

Beytü'l-Hikme'nin en önemli dört çevirmeninden biri olan Sâbit b Kurra'nın, yaptığı çevirilere bakıldığında sayıca epeyi çok olduğu görülmektedir Burada Katip Çelebi'nin "Sâbit b Kurra'nın çevirileri olmasaydı kimsenin felsefeye dair kitaplardan faydalanamayacağı söylenir" sözlerini hatırlatmak yerinde olacaktır

Çeviri işindeki çevirmenlerin tamamına yakını Nesturî veya Yakubî Hristiyanlardan oluşmaktaydı Bu hususun bir tek istisnası ise pagan filozof Sâbit b Kurra'dan başkası değildi

Sâbit'in, matematik, astronomi, tıp, mantık, eczacılık, geometri, felsefe ve musikî ile ilgili telif, yorum ve özet çok sayıda eserin sahibi olduğu bilinmektedir Dağların oluşumu, güneş ve ay tutulması, kızamık ve çiçek hastalıkları gibi konular hakkında da eserleri mevcuttur Bunların sayısı konusunda çeşitli rakamlar ileri sürülmektedir Bazı araştırmacılara göre, 10'u Süryanî ve Sabiî inançları ve tarihi ile ilgili olmak üzere toplam 133,15 bazı düşünce tarihçilerine göre ise 150 kadar Arapça, 15 dolayında ise Süryanice çalışması bulunmaktadır Bu eserlerden elliden daha çoğu günümüze kadar gelebilmiştir

Yine Sâbit'in Süryani olarak yazdığı Hermes'in Kitabı adlı eseri, Arapça'ya çevrilince Hermesci düşüncenin yayılmasına hizmet etmiştir O, özellikle Aristo'nun Organon adlı eseri üzerinde durmuştur Eflatun'un Cumhuriyet'ini incelemiş ve bu eserle ilgili olarak Eflatun'un Cumhuriyet'indeki Remzlerin İzahı isimli bir eser telif etmiştir Matematik alanında yeni kuramlar ortaya atmış olan Sâbit, Grek öncesi bilgi külliyâtı üzerine araştırmalarda bulunmuştur

Sâbit' in bazı eserleri şunlardır:
Kindî'ye Reddiye (Süryanice) (bunu daha sonra öğrencilerinden İsa b Useyyidin'n-Nasrânî, Arapça'ya çevirdi), Deniz Suyunun Tuzlu Oluşunun Sebebine Dair, Calinus'un Gıdalar Üzerine Olan Kitabının Özeti, Ay Tutulmasının Belirtileri Üzerine, Güneş ve Ay Tutulmasının Nedeni Hakkında, Süryanice ve Arapça'nın Grameri Hakkında

Bu eserler yanında, Süryanice yazılmış, Sabiîlerle ilgili bazı eserleri de şunlardır:

Ölülerin Tekfini Hakkında, Sabiîler'in İtikadı Hakkında, Taharet ve Necaset Hakkında, İbadetlerin Vakitleri Hakkında Bu eserlerin yanında Sâbit'e atfedilen çok sayıda eserin varlığı da bir gerçektir

Astroloji, tıp ve matematik araştırmalarında söz sahibi olan Harranlı bilginler sülalesinin atası olan Sâbit, oğlu Sinan ve iki torunu Sâbit ve İbrahim ile birlikte bu geleneği sürdürmüştür

İslâm filozofu Kindî ve ünlü çevirmen Kusta b Luka ile çağdaş olan Sâbit'in, İslâm dünyasında mantığın gelişmesindeki katkısı inkar edilemez Büyük çevirmen Huneyn b İshak'ın okulunda da çalışan Sâbit, bu kurumun çalışanlarına yardım ve danışmanlık yaptıBununla birlikte Sâbit, Huneyn b İshak'ın felsefî ve riyazî çevirilerinin düzenleme sırasını dizerek düzelttiNitekim o sayılar teorisinde, Öklid'in geride bıraktığı mirastan hareket ederek, değişik bir sonsuz sayılar dizisinin parçası olarak bir sonsuz sayılar kuramı geliştirdi

Çok sayıda öğrenci yetiştiren Sâbit'in, bunlar içerisinde çevirmen olanları şunlardır:
Süryanci'den Arapça'ya çeviriler yapan öğrencisi İsa b Üseyyidi'n-Nasranî'ye, Sâbit nitelikli tercümelerinden dolayı ayrı bir önem verirdi Bu öğrencinin, Sâbit'e sorduğu soruları, sonraları bir eser (Kitâbû Cevebât-ı Sâbit li-Mesâil-i Îsâ İbn Esîd) haline dönüştürmüştür

Sâbit'in diğer önemli bir çevirmen öğrencisi de oğlu Sinan b Sâbit'tir ki, bilimsel gelişimini babasının yanında tamamlamıştır

Ayrıca torunlarının da kendisinin öğrencisi olan Sâbit'e, Harran'dan Bağdat'a kadar bir çok Sabiî bilgin ve çevirmen bilim öğrenimi için yanına gelmiştir

Ayrıca Bağdat'tayken bir çok defa güneşi gözlemleyerek incelemelerini bir kitapta toplayan Sâbit'in28 edindiği bilgileri sadece astronomiyle sınırlı kalmamış, matematik, felsefe ve tıp alanında önemli çalışmalarda bulunmuştur

901 yılında ise Bağdat'ta hayatını kaybetmiştir

Sâbit'in ölümünden sonra, onun çalışmaları ve sistemi, oğlu Sinan, torunları Sâbit ve İbrahim ve torununun oğlu Ebû'l-Ferec tarafından sürdürülmüştür

Sâbit'in telif ettiği kitaplar, Doğu'da ve Batı'da okunmuş, incelenmiş ve yeni orijinal çalışmalara kaynaklık etmiştir Eserleri İslâm dünyasında okunan Sabit'in, çalışmaları XII yüzyılda Batı'da başka dillere çevrilmiştir Sâbit'in izleyicileri arasında Beyhâkî'nin rivayetine göre, torunu Muhammed b Câbir el-Harranî el-Battanî (ö929) ismi kayda değer olanıdır Battanî, Me'mun döneminden sonraki en önde gelen astronom ve bilgin olarak kabul edilmektedir

Sonuç olarak Harran Sabiîlerinin İslâm düşünce tarihinde felsefe, matematik, tıp, astronomi ve tabiî bilimler alanında çeviri ve telif faaliyetindeki çok önemli rolü, Sâbit b Kurra ile ortaya çıkmıştır Onun için Katip Çelebi, "Sâbit bin Kurra'nın çevirileri olmasaydı, kimsenin felsefeye (hikmete) dair kitaplardan faydalanamayacağı söylenirdi" demektedir36 Dolayısıyla İslâm filozoflarının ortaya koyduğu muazzam bir düşünce hareketi, yani İslâm felsefesi gibi bir alanı Sâbit ve diğer çevirmenler olmasaydı, ya hiç olmayacaktı ya da çok kısır kalacaktı

Dünyanın çapını ve iki meridyen arası uzaklığı doğru olarak hesaplayan ilk bilginlerdendirBatlamlus un ünlü eserini Arapçaya Algamesti adıyla yorumlarKendi görüşü ve zamanı için yeni olan trigonometri ve astronomi bilgisini de eklerYazma eserlerini Gerard (1114-1185) Arapça şehrinden Latinceye tercüme ettiSemerkand,Bağdat ve İstanbul da Latinceye ve Fransızca ya çevrilen kitaplara yüzyıllar sonra Batı da bilim adamları sahip çıktılarGünümüzde batılı ilim adamları bunları yer yer itiraf etmektedir

Çağında yaptığı keşif ve buluşlarla Halife Me'mun tarafından dünyanın yarıçapını ölçmekle görevlendirildiOnun ve diğer bilginlerin ortaya koyduğu ölçümler sonraki yıllarda Endülüs yoluyla Avrupa ya geçtiKristof Kolomb gibi denizcilerin bunlardan faydalanarak yollarını buldukları söylenir
Kamus'ul Alam adlı eserde belirtildiğine göre matematiğin bir kolu olan kalkulusun keşfi ona aittirKalkulusa "tefadul" adını vermiştirBaşka bir eserde diferansiyel hesabını Newton dan önce Sabit Bin Kurra nın keşfettiği söylenmektedir

Pozitif reel sayılar,integral,kalkulus,sayılar teorisi,küresel trigonometri,astronomi,mekanik,statik üzerine çalışmalar yaptıParaboller üzerine yaptığı çalışmalar integral kalkulusu keşfine giden yolu açtıBir çok yazar,Arşimed in çalışmalarından haberdar olmasına rağmen kullanmadığını söyler
x ve kökx in integralini tam olarak hesapladıHesaplaması integral toplamların alt ve üst olarak uygulanmasına dayanıyorduSadece astronomide değil tıp ve felsefede de ilerlemeler kaydetti

Sâbit bin Kurra

Sâbit b Kurra, Emevî halifesi Me'mun'a danışmanlık yapmış ve huzurundaki tartışmalara katılmış, verimli ve nitelikli bir bilim adamıdır



Sabiî bir ailenin çocuğu olarak Harran'da doğan (d821) Sâbit b Kurra (ö901)1, gençlik yıllarında sarraflık mesleği ile uğraştı Bu yıllarda nasıl olduğu tam olarak bilinmeyen bir biçimde Arapça, Yunanca, Süryanice ve Rumca'yı çok iyi bir biçimde öğrendi Aykırı düşünceleri sebebiyle Sabiîler ile anlaşmazlık içerisine giren Sâbit, Bağdat'a gelirken yolda daha sonraları mekanik ve matematik konularında önemli eserleri kaleme alacak olan Benî Musa ailesinin üç oğlundan Muhammed b Musa (ö873) ile karşılaştı Sâbit b Kurra ile konuşan ondaki yeteneklerin farkına varan Muhammed, Beytü'l-Hikme'deki çeviri faaliyetlerine katılmayı teklif etti Böylece Sâbit, Bağdat'ta bir müddet sonra Halife el-Mutezid'in (saltanatı: 892-902) huzuruna çıktı2
Kısa süre sonra Halife tarafından müneccimler grubuna dahil edilen3 Sâbit bununla yetinmeyerek, kendi yakınları olan Sabiîlerin Bağdat'ta sosyal ve siyasî bir statü kazanmaları için çalışmış ve yönetimle yakınlığı sebebiyle bu amacına ulaşmıştır O, artık Bağdat'taki Sabiîlerin reisi konumuna yükselmiştir



Sabit bulunduğu konumun verdiği güçle, Irak'ta sabiîleri yüksek mevkilere getirmiş, sosyal ve siyasal statülerini üst seviyelere çıkarmıştır





Nitekim Sâbit sayesinde, Sabiîler Bağdat'ta sarayda ve bürokraside önemli görevler üstlenmişlerdir Bununla birlikte onun takipçileri ve akrabaları, devlet özel katipliği, saray doktorluğu ve hey'etşinaslık, müneccimlik gibi stratejik mevkilerde bulunmuşlardır





Şu olayın Sâbit'in şöhretini arttırdığı söylenir: Sâbit, kalp krizi geçiren ve öldüğü zannedilen bir kasabı, uyguladığı yöntemlerle hayata döndürmüştür Bunu duyan halife el-Mutezid, Sâbit'e tedaviyi nasıl yaptığı ile ilgili sorular yöneltmiştir:

Bir gün halifelik sarayına giderken, yolda acı acı bir ağlama sesi işittim Dediler ki, bu kasap dükkanının sahibi aniden öldü, ona ağlıyorlar Bunun üzerine beni hemen oraya götürmelerini istedim Ağlaşan kadınları susturup, cenazenin yanından çıkardım Oradaki gençlerden birini çağırarak, cenazenin sırtına vurmasını istedim O cenazenin sırtına vururken diğer bir gençten bir fincan getirmesini istedim Cebimdeki hazır bulundurduğum ilacı fincandaki su ile karıştırdıktan sonra, cenazenin ağzını açarak içirdim Bunun üzerine cenaze aksırarak gözlerini açtı Bu olay müthiş yankı uyandırdı Bunun üzerine halife beni çağırarak bunu nasıl başardığımı sordu Ben de, bu kasabın önünden geçerken, onun hayvanların ciğerlerini yararak, tuzlayıp yediğini görürdüm Bu tavrının bir gün onu kalp sektesine uğratacağını düşünerek, kasabı dışardan gözetime aldım Bunun için de bir ilaç hazırladım ve onu hep yanımda bulunduruyordum Bu gün kasabın aniden öldüğünü duyunca hemen yanına gittim Nabzı atmıyordu Sırtına vurarak önce nabzının çalışmasını sağladım, sonra da hazırladığım ilacı içirerek onu canlandırdım




Sâbit, özel doktoru olduğu halde, halife kendisine "Reîsü'l-Etıbba ve'l-felâsife" ünvanını vermemiştir9
Ayrıca, o, İslâm'ı kabul etmesi hususunda kendisine yapılan teklifleri kabul etmemiş ve Harran'ın geleneksel yıldız-gezegen kültüne inanan bir pagan olarak ölmüştür Halifenin sarayındaki statüsü o kadar yüksektir ki, Sâbit, bizzat hükümdarın da bulunduğu teolojik tartışmalarda, İslâm ve diğer tek tanrıcı (monoteist) dinlere karşı Harran çok tanrıcılığını (politeizmini) ve paganizmini savunmuştur 10
Beytü'l-Hikme'nin en önemli dört çevirmeninden biri olan Sâbit b Kurra'nın, yaptığı çevirilere bakıldığında sayıca epeyi çok olduğu görülmektedir Burada Katip Çelebi'nin "Sâbit b Kurra'nın çevirileri olmasaydı kimsenin felsefeye dair kitaplardan faydalanamayacağı söylenir" sözlerini hatırlatmak yerinde olacaktır





Çeviri işindeki çevirmenlerin tamamına yakını Nesturî veya Yakubî Hristiyanlardan oluşmaktaydı Bu hususun bir tek istisnası ise pagan filozof Sâbit b Kurra'dan başkası değildi







Sâbit'in, matematik, astronomi, tıp, mantık, eczacılık, geometri, felsefe ve musikî ile ilgili telif, yorum ve özet çok sayıda eserin sahibi olduğu bilinmektedir


Dağların oluşumu, güneş ve ay tutulması, kızamık ve çiçek hastalıkları gibi konular hakkında da eserleri mevcuttur Bunların sayısı konusunda çeşitli rakamlar ileri sürülmektedir Bazı araştırmacılara göre, 10'u Süryanî ve Sabiî inançları ve tarihi ile ilgili olmak üzere toplam 133,

bazı düşünce tarihçilerine göre ise 150 kadar Arapça, 1dolayında ise Süryanice çalışması bulunmaktadır Bu eserlerden elliden daha çoğu günümüze kadar gelebilmiştir





Yine Sâbit'in Süryani olarak yazdığı Hermes'in Kitabı adlı eseri, Arapça'ya çevrilince Hermesci düşüncenin yayılmasına hizmet etmiştir


O, özellikle Aristo'nun Organon adlı eseri üzerinde durmuştur Eflatun'un Cumhuriyet'ini incelemiş ve bu eserle ilgili olarak Eflatun'un Cumhuriyet'indeki Remzlerin İzahı isimli bir eser telif etmiştir Matematik alanında yeni kuramlar ortaya atmış olan Sâbit, Grek öncesi bilgi külliyâtı üzerine araştırmalarda bulunmuştur



Sâbit' in bazı eserleri şunlardır:



Kindî'ye Reddiye (Süryanice) (bunu daha sonra öğrencilerinden İsa b Useyyidin'n-Nasrânî, Arapça'ya çevirdi), Deniz Suyunun Tuzlu Oluşunun Sebebine Dair, Calinus'un Gıdalar Üzerine Olan Kitabının Özeti, Ay Tutulmasının Belirtileri Üzerine, Güneş ve Ay Tutulmasının Nedeni Hakkında, Süryanice ve Arapça'nın Grameri Hakkında



Bu eserler yanında, Süryanice yazılmış, Sabiîlerle ilgili bazı eserleri de şunlardır:



Ölülerin Tekfini Hakkında, Sabiîler'in İtikadı Hakkında, Taharet ve Necaset Hakkında, İbadetlerin Vakitleri Hakkında Bu eserlerin yanında Sâbit'e atfedilen çok sayıda eserin varlığı da bir gerçektir



Astroloji, tıp ve matematik araştırmalarında söz sahibi olan Harranlı bilginler sülalesinin atası olan Sâbit, oğlu Sinan ve iki torunu Sâbit ve İbrahim ile birlikte bu geleneği sürdürmüştür




İslâm filozofu Kindî ve ünlü çevirmen Kusta b Luka ile çağdaş olan Sâbit'in, İslâm dünyasında mantığın gelişmesindeki katkısı inkar edilemez Büyük çevirmen Huneyn b İshak'ın okulunda da çalışan Sâbit, bu kurumun çalışanlarına yardım ve danışmanlık yaptı



Bununla birlikte Sâbit, Huneyn b İshak'ın felsefî ve riyazî çevirilerinin düzenleme sırasını dizerek düzeltti2324 Nitekim o sayılar teorisinde, Öklid'in geride bıraktığı mirastan hareket ederek, değişik bir sonsuz sayılar dizisinin parçası olarak bir sonsuz sayılar kuramı geliştirdi
Çok sayıda öğrenci yetiştiren Sâbit'in, bunlar içerisinde çevirmen olanları şunlardır:



Süryanci'den Arapça'ya çeviriler yapan öğrencisi İsa b Üseyyidi'n-Nasranî'ye, Sâbit nitelikli tercümelerinden dolayı ayrı bir önem verirdi Bu öğrencinin, Sâbit'e sorduğu soruları, sonraları bir eser (Kitâbû Cevebât-ı Sâbit li-Mesâil-i Îsâ İbn Esîd) haline dönüştürmüştür


Sâbit'in diğer önemli bir çevirmen öğrencisi de oğlu Sinan b Sâbit'tir ki, bilimsel gelişimini babasının yanında tamamlamıştır



Ayrıca torunlarının da kendisinin öğrencisi olan Sâbit'e, Harran'dan Bağdat'a kadar bir çok Sabiî bilgin ve çevirmen bilim öğrenimi için yanına gelmiştir



Ayrıca Bağdat'tayken bir çok defa güneşi gözlemleyerek incelemelerini bir kitapta toplayan Sâbit'in
edindiği bilgileri sadece astronomiyle sınırlı kalmamış, matematik, felsefe ve tıp alanında önemli çalışmalarda bulunmuştur


901 yılında ise Bağdat'ta hayatını kaybetmişti



Sâbit'in ölümünden sonra, onun çalışmaları ve sistemi, oğlu Sinan,
torunları Sâbit ve İbrahim ve torununun oğlu Ebû'l-Ferec tarafından sürdürülmüştür
Sâbit'in telif ettiği kitaplar, Doğu'da ve Batı'da okunmuş, incelenmiş ve yeni orijinal çalışmalara kaynaklık etmiştir Eserleri İslâm dünyasında okunan Sabit'in, çalışmaları XII yüzyılda Batı'da başka dillere çevrilmiştir Sâbit'in izleyicileri arasında Beyhâkî'nin rivayetine göre, torunu Muhammed b Câbir el-Harranî el-Battanî (ö929) ismi kayda değer olanıdır Battanî, Me'mun döneminden sonraki en önde gelen astronom ve bilgin olarak kabul edilmektedir







Sonuç olarak Harran Sabiîlerinin İslâm düşünce tarihinde felsefe, matematik, tıp, astronomi ve tabiî bilimler alanında çeviri ve telif faaliyetindeki çok önemli rolü, Sâbit b Kurra ile ortaya çıkmıştır Onun için Katip Çelebi, "Sâbit bin Kurra'nın çevirileri olmasaydı, kimsenin felsefeye (hikmete) dair kitaplardan faydalanamayacağı söylenirdi" demektedir



Dolayısıyla İslâm filozoflarının ortaya koyduğu muazzam bir düşünce hareketi, yani İslâm felsefesi gibi bir alanı Sâbit ve diğer çevirmenler olmasaydı, ya hiç olmayacaktı ya da çok kısır kalacaktı