El Gazali

EBU HAMİT EL-GAZALİ
(İS 1058 - 1111)

Bir akşam üstü
oturup
hapishane kapısında
rubailer okuduk Gazali'den:
"Gece
büyük laciverdi bahçe
Altın parıltılarla devranı rakkaselerin
Ve tahta kutularda upuzun yatan ölüler"
Bir gün eğer,
benden uzak,
karanlık bir yağmur gibi,
canını sıkarsa yaşamak
tekrar Gazali'yi oku
Ve Pirayende'm benim,
ben eminim
sen sadece merhamet duyacaksın
ölümün karşısında onun
ümitsiz yalnızlığı
ve muhteşem korkusuna
Bir akarsu getirsin Gazali'yi sana:
"Toprak bir kasedir
çömlekçinin rafında tacidar,
ve zafer yazılar
yıkılmış duvarlarında Keyhüsrevin"
Birikip sıçramalar
soğuk
sıcak
serin
Ve büyük laciverdi bahçede
başsız ve sonsuz
ve durup dinlenmedin
devranı rakkaselerin
Nazım Hikmet (Tüm Eserleri 4, Dört Hapishaneden)

İslam felsefesinin en büyük adlarından biri kuşkusuz Gazali'dirEbu Hamid İbn Muhammed el-Tusi el-Şafi'l el-Gazali, İS 1058'de Horasan, İran'da doğmuştur O henüz çok genç iken babası öldü fakat Nişapur ve Bağdat'ta hakim olan müfredat programında eğitim alma şansına sahip oldu Çok geçmeden din ve felsefede yüksek bir ilim standardı elde etti ve İslam tarihinin altın çağında en ünlü öğrenim kurumlarından biri olan Bağdat Nizamiye Medresesi'ne bir Profesör olarak tayini ile şereflendirildi

Bununla birlikte, birkaç yıl sonra,otuz beş yaşlarında bunalıma girdi; akademik uğraşlarından ve dünyevi çıkarlarından vazgeçti ve başıboş bir zahit (zevklerden el çekmiş) olduMedreseyi ve ailesini bırakarak on yıl bir lokma bir hırkadolaştıŞam'a, Kudüs'e,İskenderiye'ye,Kahire'ye,Mekke'ye ve Medine'ye gitti Bu bir mistik değişim süreci (dönemi) idi Daha sonra, öğretim görevlerine geri dönmüş ve tekrar bunları bırakmıştır Düşünmeye ve ardından gelen çok sayıda sonu gelmeyen kitapların yazarlığına yol açan yazmaya adanmış yalnız bir yaşam dönemi Kuşkudan kurtulup durulduğuna inandığında yurduna döndü,Nişabur'da dersler verdi ve 1111'de Bağdat'ta öldü

Gazali'nin asıl katkısı din, felsefe ve tasavvufta yatmaktadır Çok sayıda Müslüman filozof, Neoplatonik felsefe dahil, Yunan felsefesinin çeşitli bakış açılarını izlemekte ve geliştirmekteydiler ve bu da birkaç İslami öğretiyle uyuşmazlığa yol açmaktaydı Öte yandan, tasavvuf hareketi, İslam'ın namaz ve görevlerinin zorunlu yerine getirilmesinden kaçınmak gibi aşırı tenasüpleri üstlenmekteydi Şüphe götürmez alimliği ve kişisel mistik deneyimini esas alarak, Gazali hem felsefede hem de tasavvufta bu eğilimleri düzeltmeye çabaladı İbni Sina'ya karşı dinin doğrularını savundu

Felsefede, Gazali matematik ve asıl bilimlerin yaklaşımını tamamen doğru olarak onayladı Bununla beraber, Aristotelesçi mantığın tekniklerini ve Neoplatonik yöntemleri benimsemiş ve bu araçları, Aristotelesçi ve aşırı usçuluğun negatif etkilerini azaltmak için o zaman hüküm süren Neoplatonik felsefe kuraklığının kusur ve eksikliklerini açıkça ortaya koymak için kullandı Farabi gibi bazı Müslüman filozofların tersine, mutlak ve sonsuzu kavramak için aklın (usun) yetersizliğini savundu Usun hakikate ulaşması olanaksızdı ve izafi olanın gözlemlenmesi ile sınırlıydı Birkaç Müslüman filozof ,aynı zamanda, evrenin boşlukta sonlu fakat zamanda sonsuz olduğunu savunmuşlardır Gazali, sonsuz bir zamanın sonsuz bir boşluk ile ilişkili olduğunu iddia etmiştir Düşünce açıklığı ve iddia gücüyle, us ile dini inanç arasında bir denge yaratabildi ve bunların ardışık kürelerini sırasıyla sonsuz ve sonlu olarak tanımladı

Dinde, özellikle mistisizmde, tasavvufun yaklaşımını aşırılıklarını temizlemiş ve geleneksel dinin otoritesini yeniden yerleştirmiştir Yine de, mutlak hakikate ulaşmak için gerekli yol olduğunu iddia ettiği gerçek tasavvufun önemini vurguladı

Gazali, üretken bir yazardı Ölümsüz kitapları; Tehafütü'l-Felasife (Filozofların Tutarsızlığı), İhya el-'Ulum el-İslamia (Din Bilimlerinin Uyanışı), "Rehberliğin Başlangıcı ve onun Otobiyografisi", "Hatadan Kurtulma"yı içermektedir Eserlerinin bazıları Orta Çağlarda Avrupa dillerine çevrilmiştir Bir de astronominin özetini yazmıştır

Gazali'nin etkisi derin ve sonsuzdur İslam'ın en büyük ilahiyatçılarından biridir İlahiyatla ilgili doktrinleri Avrupa'ya nüfuz etmiş, Yahudi ve Hıristiyan Skolastisizmini etkilemiştir ve görüşlerinin bazıları Aziz Thomas Aquinas tarafından Batı'da geleneksel Hıristiyan dininin otoritesini aynen yeniden yerleştirmek için benimsenmiştir Dinin lehine iddiaları öylesine güçlüydü ki felsefenin amacına zarar vermekle suçlandı ve Müslüman İspanya'da, İbn Rüşd (Averros) onun Tehafüt'üne bir cevap yazdı

Bağdat' ta, insanlardan uzak yaşayan filozof vardı: İmam Gazali (1058-1111) Gazali, Horasan' da Tus (Meşhed) doğdu Gençliğinde Nizam-ül Mülk’ün himayesini kazanmış ve bu güçlü vezirin Bağdat’ta açtığı medreseye hoca olarak gönderilmişti Ne var ki derin bir bunalım içine düşmüş ve o ana kadar daha çok hukuki yönleriyle incelediği İslami inançlardan ve giderek her türlü bilgiden şüphe etmeye başlamıştır İmam Gazali, bu buhranı esnasında İslam felsefesini derinlemesine incelemiş; ama sonunda tüm filozofları reddetmiştir Gazali, bunalımını ölümünden kısa bir süre önce kaleme aldığı totbiyografik nitelikteki bir kitabında (Hatadan Kurtuluş : Al-Münkid min al-Dalal) anlatmıştır Yazar bu eserinde, filozofların hatalarını uzun uzun açıklamış ve gerek Eflatun ve Aristo’yu, gerekse onlardan esinlenen Farabi ve İbn Sina’yı inançsızlıkla suçlamıştır Bu sırada kaleme aldığı ilk eserde felsefenin amaçlarını oldukça tarafsız bir şekilde anlatmış (Makasid al Falasifa) ; daha sonra da filozofların görüşlerindeki tutarsızlıklarını ve Şerita aykırı fikirlerini sergilemiştir( Tehafüt al-Falasifa) Gazali bunalımından, gerçeğe ancak vecd içinde tanrıyla buluşma sayesinde, yani tasavvuf yoluyla ulaşılabileceğine inanarak kurtulmuştur Ancak İslam felsefesini çok iyi iblen Gazali, sufiliği benimserken, Kelamı da reddetmemiş bu ilmi İslamı inancı destekleyeceği ve güçlendireceği ölçüde kabul etmiştir

Gazali, temel eseri olan İhya’ul Ulum ve Din ’i mistik bunalımından sonra yazmıştır Bu dev eser, İslami akidelerin, ibadet şekillerinin ve insanları cennete ya da cehenneme götürecek davranışların tümünü açıklama iddiasındadır

Bu eser hakında Katip Çelebi şöyle demiştir:

" Eğer bu eser hariç, tüm İslami eserler tahrip olsaydı, İslamiyet yine de bir şey kaybetmezdi ”

Acaba Katip Çelebi’nin bu saptaması ne derece doğru?

Abdülbaki Gölpınarlı, Gazali’nin ünlü eseri İhyau Ulum’id-din adlı kitabı için bakın ne diyor:

Gazali’nin tasavvufa dair İhyau Ulum’id-din adlı kitabı yalan hadislerle doludur

Bu yorum, İslama büyük zararlar vermiştir ”

(Abdülbaki Gölpınarlı, 100 Soruda Tavvuf, Gerçek Yayınevi, 2 Basık, 1985 İstanbul)

Ebu Hamid ibn Mehmed ibn Mehmed Gazali: “İmam Gazali” Zamanının en ünlü kelamcısı, eleştirmeni ve imancı filozofuydu Şafii mezhebindendir Horasan’daki Tus kentinde, 1058'de doğdu Oradan Nişabur’a öğrenime gitti Genç yaşında büyük bir yetenek olduğunu gösterdi Kelam ve felsefedeki derin bilgisi, Selçukluların büyük veziri Nizamül Mülk’ün dikkatini çekti Nizamül Mülk, Bağdat’ta kurmuş olduğu Nizamiye Medresesi’nin yönetimini ona verdi Gazali o zaman 33 yaşındaydı ve oldukça büyük bir ün kazanmıştı Birkaç sene sonra hacca gitmek için görevini bıraktı Dönüşte zaman zaman Kudüs,Ş am, İskendireye’de araştırmalar ve çalışmalar yaptı İskendireye’den Mağribe giderek Murabitin hükümdarı Yusuf bin Taşfin’i ziyaret ettiği söylenir Yusufun ölümünden sonra yeniden Kudüs’e döndü ve orada inziva hayatı yaşamaya başladı Bu sırada pek çok eser yazdı: Bu eserlerin genel konusu İslamiyetin diğer dinlere üstünlüğü,dinin felsefeye üstünlüğünü savunmadır

Gazali, yaşamının sonlarına doğru inzivasını bozdu ve Nişabur’a döndü Bağdat medresesinin yönetimini yeniden üstlendi Bir süre yeniden öğretim hayatına girdi Fakat bu uzun sürmedi ve Kudüs’e dönerek orada mutasavvıflar için bir tekke kurdu 1111'de ölünceye dek bu inzivada kaldı Gazali’nin yaşamı ve düşüncelerinin gelişimi konusundaki bilgiyi bizzat kendisinin yazdığı El-Munkiz ’den öğreniyoruz Felsefe tarihinde bu tarzda hayatıyla eseri arasındaki sık bağlantıyı gösteren pek az örnek vardır Bunun için yalnız Saint Augustin’in Confessions’u ile Descartes’in discours’unu gösterebiliriz

Gazali, Eşariliğe büyük bir hamle vermiş ve kelamın en büyük üstatlarından sayılmıştırEn büyük esiri altı ciltlik nakli ilimler ansiklopedisi ve önemli kelam kitaplarından biri olan İhya’dır Meşşai felsefesini özetlmeyen Makasid-ül-felasife ile bu felsefeye karşı yapılan şiddetli saldırıları içeren Tefahüt-ül-felasife ve mantığa dair risaleni burada anmalıyız

Gazali, El-Munkiz ’de bir dostunun sorularına yanıt vermek için çeşitli doktrinler arasında gerçekle hatayı ayırmanın güçlüklerini, 20 yaşından beri gerçek bilgiye ulaşmak için yaptığı mücadeleleri anlatıyor Bütün dinsel ve felsefi doktrinleri sırayla inceledikten sonra sonunda her şeyden şüphe ederek mutlak septisizme ulaşıyor

Bizi çok kere çelişkili hükümlere sevk eden zekadan ve idrak galatlarıyla aldanan duygulardan şüphe ediyor Akıl da ona güven vermiyor Zira onun prensipleri kesin olan hiçbir şey ifade etmez Uyanıklık halinde gerek duyuların idraki gerek zeka ile doğru zannettiğimiz şey ancak içinde bulunduğumuz hale göre doğrudur Fakat başkasının varolmayacağından emin miyiz? Örenğin uyanıklık halimizin uykudaki halimize oranı bu halin uyanıklığa oranını aynı olabilir O durumda aklımızla doğru sandığımız bu yeni hal gerçekte rüyadan ibaret olabilir

Bununla birlikte Gazali, felsefeye yöntem olarak kullandığı bu şüphecilikten geri dönüyor Fakat bu dönüş, Descartes’te olduğu gibi aklın zaferi ile sonuçlanmıyor Gerçeği hararetle ararken kelamcıların, Batınilerin, filozofların, mutasavvıfların doktrinlerini derinden derine tahlil ediyor Onların gerçeğe ulaşmak konusundaki yetersizliklerini açıklıyor Bu tahliller arasında en önemlisi Gazali’nin akla dayanan disiplinleri yani riyaziyet( geometri), mantık,doğa bilimleri ve felsefeyi eleştirisidir vardığı sonu şudur: Bunlardan hiçbiri, mutlak gerçeğe ulaşmak için kesin bir yol gösteremiyor Bunlardan örneğin riyaziyet,mantık ve felsefeye ilişkin bazı eleştirilerini görelim:

Matematik konusu:

Matematik, ispatın basit ve açık vetirelerle mümkün olduğunu kabul ettiği için tabiatın bütün karmaşıklığını ve akılla açıklaması (izahı) mümkün olmayan sırlarını reddetmeye varıyor Bunun için matematikle uğraşan insanların zaruri olarak mutlak ve iman sahasını terk etmeleri gerekli oluyor

Mantık konusu:

Mantık, herhangi bir şeyi ispata yarayan bir alettir(araçtır) Bu alet aynı fikrin hem lehinde hem aleyhinde kullanılabilir Kelamcılar ve filozoflar birbirlerini reddetmek için aynı aleti kullanıyorlar Eğer obje olarak gerçeği göstermeye yeterli olsaydı, yalnızca tek bir amaca hizmet etmeliydi

Felsefe konusunda Gazali’nin itirazları daha esaslıdır Bunlardan yalnız El-Munkiz ’de değil, daha birçok eserinde uzun uzadıya sözeder Bu itirazlara özellikle makasid-ül-felasife ve Tehafüt-ül-felasife adlı kitaplarını ayırmış olup bu eserlerden ikincisi Batıda çok tanınmıştır Birinci Kitapta Gazali, filozofların kuramlarını açıklıyor (s: 218) ve asılların gösteriyor İkincisinde onları kendi doktrini bakımından eleştiriyor Makasıd 12 yy’da Gundissalvi (Yahya bin Davud) tarafından Latince’ye çevrildi

Gazali, duyuların ve zekanın eleştirisini yaptıktan sonra akli bilgi derecesinde yalnız matematikte saf kesinliği buluyor Matematiğin ilkelir konusunda herkesle birleşir mantığın temelleri de genellikle doğrudur; hata yüzdesi azdır Fakat metafiziğin hükümlerinde çok farklı görüş vardır Ve genellikle gerçeğe aykırıdır Görülüyor ki,riyaziyat ve mantıktan sonra metafiziğe bu hücum Kant’ın kuramsal akıl eleştirisinde yaptığı hücumun aynı tarzdadır kant, mantığın, metafiziğin ve fiziğin hudutları iyi çizilmiş olduğunu, fakat metafiziğin hudutları sınırlandırılmadığı için onda aynı kesinlik ve yakınlığın bulunmadığını açıklamaktadır

Fizikte gerçek ve hata Gazali'ye göre karışık olarak bulunur Böylece bütün eserini filozofların metafiziğe ait görüşlerini eleştirmeye adıyor

1 Bütün eski filozofların doktrinlerini tartışmaya girmediği için onların en ünlü olan Aristo’nun fikirlerini tenkitle başlıyor Metafizik doktrinlerinin hiçbir zaman mantık ve matematik gibi kesin ve reddedilemez düşüncelere dayandığını iddia ediyor Bu bakımdan İslam filozoflarının en moderni Gazali’dir Fikirlerinde şüphecilik ile imancılık arasında bulunur Aristo’nun eserini her şerh eden (açıklama yazan) aynı şekilde anlamıştır ve aralarında hiçbir ilişki yoktur Bunlardan en önemlisi olan Farabi ile İbn Sina’nın fikirleri arasındaki çelişkileri gösterir Gazali’ye göre ikisi de Aristo’ya dayanmaktadır( Gerçekte bu iddia tamamıyla yerinde değildir)

2 Filozofları kulalndıkları bazı kavramlar örneğin yaratıcı için cevher veya ilk sebep demek gibi kavramlar üzerinde tartışmıyor Çünkü özellikle kavrama verilen anlamda anlaşmak söz konusudur: Cevher deyince kendi varlığıyla varolan şeyin anlaşıldığını bilmek yeterlidir Gazali, Descartes gibi başlar,ama Pascal gibi bitirir Şüpheciliği bütün eski ilim ve felsefeye saldırır, aklın yetersizliğini işler; yerine imanı koymaya çalışır

El Gazali

El Gazali (Arapça: أبو حامد محمد بن محمد الغزالي Abū Hāmid Muhammad ibn Muhammad al-Ghazālī), İslam âlimi Batı dillerinde ismi Algazel'dir Künyesi Ebu Hâmid, lakabı Huccet-ül-İslam ve Zeyneddin’dir Gazali mahlası ile meşhurdur

Ölüm

Gazali 1111 (h505) yılının Cemaziyelevvel ayının 14 Pazartesi günü öldü
Ölümüne ilişkin anlatılan hikâyelerden bir tanesi şöyledir: İmam-ı Gazali, kendisini mezarın içine Şeyh Ebu Bekr en-Nessâc koysun, diye vasiyet etmişti Şeyh bu vasiyeti yerine getirip mezardan çıktığında hâli değişmiş, yüzü kül gibi olmuş görüldü Oradakiler “Size ne oldu? Niçin böyle sarardınız, soldunuz efendim?” dediler Cevap vermedi Israr ettiler, gene cevap vermedi Yemin vererek tekrar ısrarla sorulunca, mecbur kalarak şunları anlattı:
“İmamın nâşını mezara koyduğum zaman, Kıble tarafından nurlu bir sağ elin çıktığını gördüm Hafiften bir ses bana şöyle seslendi «Muhammed Gazali’nin elini, Seyyidü’l Mürselin Muhammed Mustafa sallallahü aleyhi ve sellemin eline koy» Ben denileni yaptım İşte mezardan çıktığımda benzimin sararmış, solmuş olmasının sebebi budur Allah ona rahmet eylesin” şeklinde
İmam-ı Gazali, zamanındaki devlet adamlarının ikram ve iltifatlarına kavuşmuştu

Selçuklu Sultanı Sencer’e Yazdığı Mektup

Selçuklu Sultanı Sencer’e nasihat için aşağıdaki mektubu yazmıştır:
“Allahü teâlâ İslam beldesinde muvaffak eylesin, nasibdâr kılsın Ahirette ona, yanında yeryüzü padişahlığının hiç kalacağı mülk-i azim ve ahiret sultanlığı ihsan etsin Dünya padişahlığı, nihayet bütün dünyaya hakim olmaktan ibarettir İnsanın ömrü ise, en çok yüz sene kadardır
Cenab-ı Hakk’ın, ahirette bir insana ihsan edeceği şeylerin yanında, bütün yeryüzü, bir kerpiç gibi kalır Yeryüzünün bütün beldeleri, vilayetleri, o kerpicin tozu toprağı gibidir Kerpicin ve tozunun toprağının ne kıymeti olur? Ebedi sultanlık ve saadet yanında, yüz senelik ömrün ne kıymeti vardır ki, insan onunla sevinip mağrur olsun? Yükseklikleri ara, Allahü teâlânın vereceği padişahlıktan başkasına aldanma
Bu ebedi padişahlığa (saadete) kavuşmak, herkes için güç bir şey ise de, senin için kolaydır Çünkü Resulullah sallallahü aleyhi ve sellem buyurdu ki: “Bir gün adalet ile hükmetmek, altmış senelik ibadetten efdaldir” Madem ki Allahü teâlâ sana, başkalarının altmış senede kazanacağı şeyi bir günde kazanma sebebini ihsan etmiştir, bundan daha iyi fırsat olamaz! Zamanımızda ise iş o hâle gelmiştir ki, değil bir gün, bir saat adaletle iş yapmak, altmış yıl ibadetten efdal olacak dereceye varmıştır
Dünyanın kıymetsizliği, açık ve ortadadır Büyükler buyurdular ki: «Dünya kırılan altın bir testi, ahiret de kırılmaz toprak bir testi olsa, akıllı kimse, geçici olan ve yok olacak olan altın testiyi bırakır, ebedi olan toprak testiyi alır Kaldı ki dünya, geçici ve kırılacak toprak bir testi gibidir» Ahiret ise hiç kırılmayan ebediyyen bâki kalacak olan altın testi gibidir Öyleyse, buna rağmen dünyaya sarılan kimseye nasıl akıllı denilebilir? Bu misali iyi düşününüz ve daima göz önünde tutunuz”

Gazali-İslam Düşünürü



Gazali (büyük bir İslam düşünürüdür10581111) 1058'de, İran'da Tus kentinde doğdu Küçük yaşta babası ölünce kardeşiyle birlikte bir medreseye sığındı Uzun süre bu medresede öğrenim gördü Sonra bilgisini artırmak amacıyla Nişabur'a gitti Burada parlak bir öğrenci olarak sivrildi 1085'te Büyük Selçuklu veziri Nizamülmülk'ün çağrısı üzerine gittiği Bağdat'ta da kendini gösterdi

Nizamülmülk 1091'de Gazali'yi Bağdat' ta kendisinin kurdurduğu Nizamiye Medresesi'ne müderris (öğretmen) olarak atadı Burada verdiği derslerle büyük ün kazanan Gazali 1095'te görevinden ayrılarak 10 yıl kadar Şam, Kudüs, Mekke ve Tunus'ta içine kapalı bir yaşam sürdü 1106'da Nizamülmülk'ün oğlu vezir Fahrülmülk'ün çağrısı üzerine Nişabur'daki Nizamiye Medresesi'nde yeniden ders vermeye başladı 1110'da bu görevinden ayrılarak Tus'a döndü; bir yıl sonra da burada öldü


Gazali İslam dünyasında farklı düşüncelerin yoğun biçimde tartışıldığı bir dönemde yaşadı Bu yüzden o da yaşamı boyunca çeşitli düşüncelerin etkisinde kaldı, bazılarına da sert eleştiriler yöneltti Gazali gençlik yıllarında, inanç ilkelerini akıl yoluyla açıklamaya çalışan bir İslam bilimi olan kelamla uğraştı, ama sonraları inanca ulaşmak için akıl yolunu izlemenin inkâra götürebileceği düşüncesiyle kelamdan vazgeçti Felsefeye de, duyuların insanı yanıltabileceği, aklın felsefe sorularına cevap ararken birçok çelişkiye düştüğü, bundan dolayı da gerçeği bulamayacağı düşüncesiyle karşı çıktı

En sağlam yolun tasawuf olduğunu öne sürdü, bilginin en doğru biçimde sezgiyle elde edilebileceğini, akılla kavranamayan gerçeklerin tasawuf yoluyla bilinebileceğini savundu Gazali tasawufu Sünni düşünce çerçevesinde yeniden temellendirmeye çalıştı Ünlü yapıtı İhyau Ulumi'dDm'de ("Dinsel Bilimlerin Canlandırılması") tasawufu birçok bölümü bulunan dinsel bir bilim olarak sistemleştirmiştir Gazali'nin görüşleri sonraki yüzyıllarda da etkili oldu, İslam dünyasındaki kelam ve felsefe tartışmaları onun düşünceleri karşısında giderek canlılığını yitirdi