Med Ve Pers İmparatorluğu

Med İmparatorluğu Tarihi






Medler (Farsça: مادها – Mādḥā) günümüzdeki İran’ın Kuzeybatı ve günümüzdeki Azerbaycan’ın Güney ve Güneydoğu kesimlerinde yaşamış eski bir İranî halktır Yunanlar bu halkın yaşadığı bölgeye Medya (Yunanca: Μηδία) adını vermişler Medler ilk kes Asur kralı III Salmaneser’in dönemindeki (MÖ 858-824) yazılarda “Mada” adı ile kaydedilmişler


Yeni Babillilerle birleşerek Asur Krallığı’nı yıkan Medler, MÖ 6 yüzyılda Anadolu’dan Afganistan’a kadar büyük bir arazide imparatorluk kurmuşlardır
MÖ 550 yılında, Med-kökenli Büyük Kiros’un büyükbabası Med kralı Astiages’i yenmesi sonucunda, Medya Ahameniş İmparatorluğu’na birleştirilmiştir
MÖ 330 yılında Ahamenişleri yenerek Medya’yı zapteden Büyük İskender, bölgeyi Makedonyalı komutan Peyton’un yönettiği Güney ve eski Ahameniş komutanı Atropat’ın yönettiği Kuzey kesimlere bölmüştür İskender’in ölümünden sonra, Güney Medya Selevkos İmparatorluğu’na birleştirilirken, Atropat Kuzey Medya’da bağımsız Atropatena devletinin temelini koymuştur


Medler İran’ın bir imparatorluk ve bir millet olarak kurulmasına, ve altın çağına Büyük erush döneminde ulaşan, ilk birleşik Pers / Med İmparatorluğu’nun oluşmasına önayak olmuşlardır Bu durum (Aryani kültürel ve milli birlik) Pers İmparatoru Achaemenid’in büyükbabası Med Şâhı Astyages’i öldürerek Pers İmparatorluğu’nu kurmasına dek devam etmiştir Bu noktaya dek, bütün İranlılar Mede veya Mada (Med) olarak adlandırılmıştır Med kralı Astiyag”ın yeğeni Kiros”un saray darbesiyle, siyasal otorite ilk defa Güneybatı İran’da yoğunlaşan Pers aristokrasisinin eline geçer ve kısa bir süre sonra MÖ 550′li yıllarda güçlü ve merkezi bir Pers imparatorluğunun kuruluşuyla Medler yıkılır Medler, isimlerini Medya’dan almış olan, günümüz İran’ında hüküm sürmüş bir halktır Tarihçiler tarafından, Toros-Zagros dağ sistemi içinde ve Fırat-Dicle arasında yaşadıkları için, verimli ve üretken bir medeniyetin toplumu olarak adlandırılmışlardır


Urartulardan sonra, bu sefer daha doğuda bulunan ve Mezopotamya medeniyetinin önemli kabilelerinden olan Gutilerin bir devamı gibi Babillerle ittifak halinde hareket eden Aryen kökenli Med aşiretler federasyonu, MÖ 625′lerde Asur İmparatorluğu’nu yıkar Babil bir kez daha ve son olarak üstünlük kazanır Medlerin gevşek federasyonu, yükselen Aryen-Pers kökenli Akhamenit hanedanlığıiçin bir geçiş rolünü oynar
Med kralı Astiyag’ın yeğeni Kiros’un saray darbesiyle, siyasal otorite ilk defa Güneybatı İran’da yoğunlaşan Pers aristokrasisinin eline geçer ve kısa bir süre sonra M Ö 550′li yıllarda güçlü ve merkezi bir Pers imparatorluğunun kuruluşuyla Medler yıkılır
Kadim zamanlarda Medler diğer İranlılar’la karışık olarak evlendiler, özellikle Persler’le Bu nedenle birçok modern İran halkları (Farslar, Gilaki, Lurlar, Kürtler, Beluciler, Mazandaranlar, Peştunlar, Tatiler, Osetler, vb) Medlerin torunlarıdır
Medlerin dili Avesta ve İskit dilleri ile modern Farsça ve ile büyük ölçüde benzerlikler göstermektedir; bazı araştırmalarda Persler ve Medlerin birbiri ile iletişim kurabildikleri gözlemlenmiştir

Pers İmparatorluğu

mö 555 yılı civarında günümüzün iran topraklarındaki med hakimiyetine, son med kralı astyages'i yenerek son veren 2 kiros'un kurduğu imparatorluktur
kiros uzun süredir kargaşa içinde bulunan iran topraklarındaki med kavimlerini birleştirerek devletinin etki alanını kızılırmak havzasına kadar genişletti aynı dönemde anadolunun batısını kontrol eden lidya devletine son vererek kralı kroizos'u esir aldı (mö 546) kiros hükümdarlığının kalan süresi içinde batı anadoludaki ion şehir devletlerini ve tüm ortadoğu'yu ele geçirdi 529'da başa geçen oğlu kambizes döneminde pers imparatorluğu mısır'a hakim olmasının yanında devlet yönetiminde de bir düzene ve yapılanmaya kavuştu

imparator dareios dönemine damgasını mö 500'de çıkan ionya ayaklanması vurdu miletos'un başını çektiği ve kara yunanistanı tarafından desteklenen ayaklanma bastırıldıktan sonra (mö 493) dareios ilk yunanistan seferini başlattı mö 490'da maraton ovasında yenilen dareios'un orduları imparatorun yunanistan hakimiyeti ümitlerini suya düşürmüş olacaklardı

mö 486 yılında babası dareios'un ölümü ile tahta geçen xerxes belki de imparatorluğun en güçlü döneminde yönetimini üstlenmiştir 483 yılında babasının başladığı seferi bitirmek amacıyla yunanistan üzerine karadan ve denizden bir sefere başlayan xerxes artemision'da yunan donanması tarafından durdurulunca karadan yarımadayı ele geçirmek için termophylae'de mevzilenen sparta birlikleri üzerine yürüdü kendilerinden kat kat güçsüz sarta güçlerini yenmelerine ramen bunu takip eden deniz savaşında salamis'de yunan donanmasına yenildi (mö 480) bir yıl sonra pers orduları pleteia'da da yunan müttefik güçlerine yenilerek yarımadayı ele geçirme umudunu yitirdiler

takip eden yıllarda pers imparatorluğu attika - dalos ittifakı ile mücadele etse de bir daha batıya xerxes döneminde gerçekleşen seferin bir benzerini düzenleyemedi diğer yandan yunanistan'ın kuzeyinde giderek güçlenen makedonya krallığı büyük iskender önderliğinde doğuya, pers imparatorluğu üzerine bir sefer düzenledi (mö 334) aynı yıl granicus'da, 333'de issos'da ve 331 yılında da gaugamela'da iskender'e yenilen pers imparatoru 3 dareios imparatorluğun son imparatoru olacak ve iki yüzyıl boyunca ortadoğuyu yöneten pers imparatorluğu makedonya işgali ile mö 330 yılında yok olacaktı

pers imparatorluğunun dünya tarihi için belki de en önemli özelliği yerel yönetim teşkilatı ve yapılanmasını ilk kez bu denli başarılı bir şekilde gerçekleştiren imparatorluk olmasıdır her biri doğrudan imparatorluğun başkenti persopolis'e bağlı olan ve satraplık adı verilen eyaletler ile yerel yönetim sorunlarının üstesinden geliyordu imparatorluk satraplık sisteminin en önemli artısı pers imparatorluğu gibi çok uluslu bir devletin her parçasının o bölgenin halkından olan bir satrap (vali) tarafından yönetilmesine izin vermesidir bunun dışında eyaletlerin imparatora karşı sorumluluğu sadece vergi vermek, savaşlara asker göndermek ve bağlılık bildirmek ten ibaretti bu şekilde çıkabilecek iç karışıklıkların büyük ölçüde önüne geçiliyordu
pers kültürü imparatorluk yıkıldıktan sonra da var olmayı sürdürmüş ve iskender'in seferi sonrasında meydana gelen hellenizm kültürünün temel taşlarından birini teşkil etmiştir bununla birlikte pers imparatorluğu tüm antik çağın ele geçirdiği toprak miktarı, yönetimindeki halkların çeşitliliği, askeri ve idari gücü ve kültürel atılımı göz önüne alındığında en köklü ve başarılı uygarlıklarından biridir

Persler İran’a hakim olan eski bir kavim

İran İslam Cumhuriyeti Asya’nın batısında yer alan bir devlet Kuzeyinde Ermenistan, Azerbaycan, Türkmenistan ve Hazar Denizi, doğusunda Afganistan ve Pakistan, batısında Türkiye ve Irak, güneyinde Basra ve Umman körfezleri bulunur

Ari ırkına mensup, Hint-Avrupa kavmidir MÖ 2000 yılında, kuzeyden gelip, Orta İran’a yerleştiler Eski İran İslam Cumhuriyeti Asya’nın batısında yer alan bir devlet Kuzeyinde Ermenistan, Azerbaycan, Türkmenistan ve Hazar Denizi, doğusunda Afganistan ve Pakistan, batısında Türkiye ve Irak, güneyinde Basra ve Umman körfezleri bulunur

Ortadoğu’ya hakim

Orta Doğu İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra bilimsel çalışmalarda ve uluslararası siyasette giderek kullanımı yaygınlaşan "Ortadoğu" (Middle East; Moyen Orient; eş-Şarku'l-Evsat) kavramını ilk defa 1902 yılında Amerikan deniz tarihçisi ve stratejisti Alfred Thayer Mahan, National Review'de yayınlanan Basra Körfezi'nin önemini ele aldığı "The Persian Gulf and International Relations" başlıklı yazısında Arabistan ile Hindistan arasındaki bölgeyi ifade etmek için kullanmıştır


Elamlılar ve Medlerin hakimiyetinde yaşadılar MÖ 6 yüzyıl ortalarında, Pers Prensi Keyhüsrev, Medlerle mücadele etti Keyhüsrev, MÖ 533’te Medlerin İran’daki hakimiyetine son vererek, Pers İmparatorluğunu kurdu Büyük Keyhüsrev denilen ilk Pers imparatoru, İran ve Anadolu’ya hakim olup, hudutlarını Balkanlardan Orta Asya ve Hindistan’a, Kafkaslardan Hint Okyanusuna kadar genişletti

Isa'dan önce 5yy'da Persler II Keyhüsrev önderliğinde birleşerek kuzeydeki Medleri yıkmış ve bir devlet haline gelmişlerdir bundan sonra Keyhüsrev fetih hareketlerine girişmiştir bu fetihlerde ise babil, fenike gibi zengin yerleri fethedip ülkeyi zengin bir krallık haline getirmiştir Ermenistan'ı, Lidya'yı ve krezüsün servetini ele geçirip tüm anadolu'yu hakimiyeti altında birleştirdi anadolu'yu ele geçridikten sonra babil üzerine saldırdı, ve orayı da feth edip kendini babil kralı ilan etti, bundan sonra ise Mısır'a saldırma hazırlıklarını yapıyordu, kuzeydoğuyu sağlamlaştırmak için iki kabileyle savaş yapmış ve bu savaşlar da kabileler direniş göstermişlerdir ve Keyhüsrev de bu savaşta hayatını kaybetmiştir

Yerine ise oğlu Kambis geçer Kambis devrinde mısır feth edilir, Kartaca'ya kadar Pers ordusu ilerler ama Kartacalıları geçemezler Kambis döneminde İranlı kabileler ayaklanırlar Bunlar Gomata isimli bir Med rahibinin başını çektiği Mecusilerdir

Kambis Mısır'dan dönerken, yolda ölür yerine ise ünlü pers imparatoru I Darious geçer ve bu isyanı bastırır, çeşitli alanlarında devrim niteliğindeki hareketlere girişir 1 Darious da fetih hareketlerine girişir, doğu da Hindistan'a dayanmıştır imparatorluk, Kafkasya'ya doğru Türklerin ataları olan İskitlere karşı da sefer yapmışlardır, ama başarısızlıkla sonuçlanmıştır Daha sonra batıya yönelip, Trakya, Makedonya ve Ege'ye saldırıp buraları ele geçirdi Bunun üzerine Yunanlılar, Darious ve oğlu Kserkes'e karşı Salamis Deniz Savaşını yaparlar

II Artakserkes döneminde devlet hızla çözülmeye başladı, imparatorlukta ayaklanmalar oldu, Mısır bağımsızlığını ilan etti, isyanlar güçlükle bastırıldı ancak daha sonra III Darious döneminde Perslere Büyük İskender son verdi

Persler, hakim oldukları sahalarda yaşayan halka hoşgörü ile muamele ederlerdi Mecusiliğe inanırlardı Persler’e Mecusîliği yani ateşe tapma dînini Hindistan’dan kovulan Zerdüşt öğretti İyilik tanrısı “İzed” veya “ Ormürzd” ile kötülük ve karanlık tanrısı “ Ehrimen” olmak üzere iki tanrıya inanırlardı Perslerin dini inancı, bugünkü İran’da eski milli adetler diye Mecûsî ayinleri ve sayılı günler olarak yaşatılmaktadır Nevruz ve Mihrican günleri, İran’da Perslerden beri törenlerle icra edilmektedir

Perslerin merkezlerinden Persepolis; askeri, idari ve sosyal mimari eserlerle süslenmişti Büyük İskender’in orduları tarafından yakılıp yıkılan Persepolis, MÖ 4 yüzyıldan beri harabe halindedir