Fiilde çatı-eylemde çatı

FİİLDE ÇATI - EYLEMDE ÇATI İLE İLGİLİ KONU ANLATIM

UYARI: BU KONUYU İYİCE ÖĞRENEBİLMEK İÇİN MUTLAKA CÜMLENİN ÖĞELERİNİ

…BİLMEMİZ GEREKİYOR…

…ÖNCE CÜMLENİN ÖĞELERİ…

*Bu konu yalnızca eylem cümleleriyle ilgilidir
Eylemin özne ve nesneyle ilişkisidir
Eylemi özne ve nesneyle ilişkisi açısından görev ve anlamca tamamlayan biçime ÇATI denir
Eylemlerin nesne alıp almamalarına veya öznelerine göre ortaya koydukları özelliklerine eylemde çatı denir
Eylemde çatıyı değişik ekler sağlar

Eylemde Çatı
A Öznelerine göre B Nesnelerine göre
1 Etken eylemle 1 Geçişli eylemler
2 Edilgen 2 Geçişsiz
3 Dönüşlü 3 Oldurgan
4 İşteş 4 Ettirgen

A ÖZNELERİNE GÖRE:


Özne eylemi yapıyor mu, eylemden etkileniyor mu veya hem yapıp hem de etkileniyor mu, eylemi birden fazla özne mi yapıyor sorularını yanıtlamamızı sağlar
Öznelerine göre çatıya özne yüklem ilişkisi de denir

1 ETKEN:


Eylemi özne kendisi yapar
Bu tür eylem cümlelerinin öznesi eylemi yapan, eylemde etkin/etken olan gerçek öznedir
Eylem çatı eki almaz
Örn:
Her gün oraya gideriz (biz)
Bir millet uyanıyor
Ağaçlar yapraklarını döktü

2 EDİLGEN (-l ve -n):


İşi yapan ortada yoktur
İşin “başkası tarafından” yapılması anlamı vardır
Öznenin yaptığından etkilenen vardır ve bu özne gibi kullanılan sözde öznedir
Etken çatılı eylemler, edilgen çatılı olunca nesneler özne (sözde özne) görevini üstlenir
Yükleme getirilen “-l, -n” ekleriyle sağlanır
Örn:
Adam /taşlıktan gelen çocuk sesleri/ duydu
Ö BLİ N Y
(etken eylem)

Taşlıktan gelen çocuk sesleri/ duyu-l-du
Ö Y
(sözde özne) (edilgen eylem)

Etken eylem Edilgen eylem
Kırdı > kırıldı
Sevecek > sevilecek
Boyuyor > boyanıyor

*Uyarı: Edilgen eylemde nesne gibi görünen öğe her zaman sözde öznedir
Eylemi nesne yapmaz, eylem başkası tarafından yapılır
Örn:
Ayakkabıları/ güzelce /boyadı (etken
Bli N Y
eylem)
Ayakkabıları/ güzelce/(başakası tarafından) boyandı (edilgen)
Ö (sözde özne) Y

3DÖNÜŞLÜ (-l ve -n):


Özne işi yapar ve bu işten etkilenir, bu iş kendisine döner
Dönüşlü eylemlerde yapılan işten etkilenen nesne olmayıp özne olduğu için dönüşlü eylemler geçişsizdir
İş kendine dönmüştür Etkilenen kendisidir
Eyleme edilgen eylemlerde olduğu gibi “-l,-n” ekleri getirilerek eylem dönüşlü yapılır
Örn:
Ali erkenden uya-n-dı, yıka-n-dı, kurula-n-dı, giyi-n-di, tara-n-dı ve yola koyu-l-du
Kaya konuştukça açı-l-dı

*Uyarı: Edilgenle dönüşlü aynı ekleri aldıkları için karıştırılmamalıdırlar Edilgen eylemde etkilenen nesne özne gibi kullanılırken, dönüşlü eylemlerde etkilenen gene işi yapan öznenin kendisidir
Başkası tarafından yapılma anlamı yoktur
Örn:
Tahtaya / adı /(başkası tarafından) yazıldı (edilgen)
Ö Y
Ali / bugün / kursa / yazıldı (etken)
Ö Y
Sözlerime /çok/ kırıldı (kırılma eylemini yapan o, kırılma eyleminden etkilenen gene o’dur)
Bakkaldan / zeytin / de / alındı (edilgen)
Ö Y
4 İŞTEŞ (-ş):
Eylemin birlikte veya karşılıklı yapılmasıdır
İşin yapılması için en az iki kişi gereklidir
Eyleme “-ş” eki getirilerek yapılır
Örn:
Arkadaşıyla gülü-ş-tüler
Koridordan geçerken iti-ş-meyin
Tartı-ş-mayın! Kucakla-ş-ın!

*Uyarı: İşteş eylem, öznesi birden çok olan eylem değil, eylemin ortaya çıkabilmesi için birden çok özneye gereksinim duyan eylemdir
Örn:
Ali, Veli, Deli dün buraya geldiler (etken)
Arkadaşımla o dövüştü (işteş)

*Uyarı: Eylemi birlikte veya karşılıklı yapma söz konusu değilse eylem işteş değildir
Örn:
Çocuklar bu yıl hızlı gelişti
Otobüse zar zor yetiştik


B NESNELERİNE GÖRE:


Yüklemi eylem olan cümlenin nesne alıp alamamasıdır
Eylem olan yükleme “ne, neyi, kimi” soruları sorularak cümlenin nesne alıp almadığı anlaşılır
Nesne yüklem ilişkisidir

1 GEÇİŞLİ (İZİNLİ)


Nesne alabilen eylem cümleleridir
Geçişli cümlelerde öznenin yaptığı işten etkilenen vardır
Cümlede nesne olsun veya olmasın, nesne alabilen eylemlerdir
Örn:
Arkadaşım kitabı getirdi (neyi>kitabı)
Annem gördü (neyi, ne, kimi>onu)


2 GEÇİŞSİZ (İZİNSİZ)

Cümleye nesnenin girmesine izin vermeyen eylemlerdir
Öznenin yaptığından etkilenen yoktur
Örn:
Gülüyor (ne, neyi, kimi>yok, bunları yanıtı öznedir nesne değil)
Ansızın yere düştü (yanıt nesne değil öznedir)
Her seher bir gül açar (nesnesi yok)

3 OLDURGAN (-t, -r, -tır/-dır):


Geçişsizken geçişli olan eylemlerdir
Geçişsiz eylemlerin “-r, -t, -tır” eklerini alarak geçişli olmasıdır
Örn:
Güldürüyor
Ansızın yere düşürdü
Her seher bir gül açtırır
Uyudu (geçişsiz)
Uyuttu (oldurgan)
Adamın elleri üşüdü (geçişsiz)
Adam ellerini üşüttü (oldurgan)

4 ETTİRGEN (-t, -r, -tır/-dır) :


Özne eylemi yapmaz, başkasına yaptırma anlamı vardır
Geçişli eylemleri daha geçişli yapar
Öznenin yaptığından etkilenen hem yaptırdığı kişi hem de nesne olduğu için eylemin geçişlilik derecesini de arttırır
Eyleme getirilen “-t,-dır,-r” ekleriyle yapılır
Örn:
Biraz meyve al-dır-dım
Yerdeki çöpleri topla-t-tı
Adamı acımadan öldür-t-ecek
Serap kitabı okudu (1 dereceden
Serap kitabı okuttu (2 dereceden
Serap kitabı okutturdu (3 dereceden geçişli)

FİİLDE ÇATI

Fiillerin özne ve nesneye bağlı olarak kazandığı anlama ve girdiği biçime çatı denir
Çatı, sadece fiil cümlelerinde aranan bir özelliktir İsim cümlelerinde hâliyle olmaz
Fiiller, özne ve nesne alıp almamalarına; belirtilen işin nasıl yapıldığına; işten nesnenin ve öznenin nasıl etkilendiğine göre çatılar ayrılırlar
Fiil çatılarının oluşmasında hem fiilin anlamı hem de aldığı yapım eki önemlidir


Çatılarına göre fiiller şunlardır:
1 Öznelerine Göre Fiil Çatıları

Bu başlık altındaki fiillerde özne ve fiil arasındaki ilişki göz önüne alınır
Öznenin fiille şu ilişkileri olabilir:
]Özene fiilde anlatılan işi kendisi yapabilir
]Başkasının yaptığı işten etkilenebilir
]İşi kendisi yapıp yine ondan kendisi etkilenebilir
]İşi başkalarıyla birlikte ya da karşılıklı yapabilir
a Etken Fiil


-Etken fiilin belirttiği işi, oluşu, hareketi, durumu ve kılışı yapan öznenin kendisidir
-Özne gerçek öznedir
-Dilimizde tüm fiiller kök hâlinde iken etkendir
-Bu fiiller geçişli de olabilir geçişsiz de
Yaşlı nine, çocuktan kendisini karşı tarafa geçirmesini istedi
Çocuk da öğrenciliğin verdiği bir bilinçle seve seve ona yardım etti

b Edilgen Fiil


Gerçek öznesi söylenmeyen (ve bilinmeyen) fiillerdir
Cam kırıldı kimin kırdığı belli değil
Bir bildiri okundu Okuyan belli değil
Ev satıldı
*Fiile "-ol, -on" ekleri getirilerek yapılır
Kapı açıldı
Araba yıkandı
*Bu tür fiillerin öznesi sözde öznedir Yüklemde bildirilen işten etkilenen varlık cümlede özne gibi kullanılır, ama asıl özne söylenmemiştirKapı ve araba açma ve yıkama fiillerini yapan değil, bu fiillerden etkilenen varlıklardır
*Bazı cümlelerde işi yapan "tarafından" sözüyle ya da "-cE" ekiyle belirtilebilir
Hırsızlar polis tarafından yakalanamadı
Bu kararlar milletçe verilmedi
*Sözde ya da gerçek öznesi olmayan edilgen ve geçişsiz fiiller de vardır:
Bu sıcakta uyunmaz
Bu söze gülünür
Yarın pikniğe gidilecek
Burada kalınacak
c Dönüşlü Fiil


-Öznenin işi yaparken aynı zamanda o işten etkilendiğini gösteren fiillerdir Yani fiili yan da ondan etkilenen de öznedir
-Özne gerçek öznedir
-Nesne yoktur
- Fiile "-l, -n" ekleri getirilerek yapılır
-Bu fiiller nesne alamazlar; geçişsizdirler
Kızlar süslendi; delikanlılar güzelce giyindi
Adam hep kendisiyle övünüyor
*Tabiat olayları ile ilgili dönüşlü fiillerde "yapma" anlamı yerine "kendi kendine olma" anlamı vardır
Karlar tepelere doğru çekildi
Sıcaklardan dolayı gölün suyu çekildi
Öğleye doğru hava açıldı
Havalar ısınınca buzlar çözüldü
*Bazı fiillerin edilgen şekilleriyle dönüşlü şekilleri farklı ekle yapılır:
Sevmek > sevinmek > sevilmek
Dövmek > dövünmek > dövülmek
Giymek > giyinmek > giyilmek
Görmek > görünmek > görülmek
*İsme getirilen "-lEn" ekiyle fiile getirilen "-İş" ve "-lEş" eki de dönüşlülük anlamı katabilir:
O gün pek içlendim
Trafik polisini görünce adam tutuştu
Birazdan sakinleşir
Not: Edilgen fiille dönüşlü fiil karıştırılabilir:
Özgür konferansta oldukça sıkıldı dönüşlü
Sabaha kadar kurşun sıkıldı edilgen
d İşteş Fiil


-Fiilde bildirilen işin birden fazla kişi tarafından yapıldığını; işi beraber ya da karşılıklı yaptıklarını bildiren fiillerdir
"-ş" ekiyle yapılır
Dövüşmek, uçuşmak, gülüşmek, görüşmek
*Ya "birlikte" ya da "karşılıklı" anlamı katar
Kuşlar uçuştu birlikte
Çocuklar gülüştü birlikte
Öğrenciler kaçıştı birlikte
Arada bir yazışırız karşılıklı
Onunla Ankara'da tanıştık karşılıklı
*Bazı filler "ş" sesini yapılarında barındırır ve işteşlik ifade ederler Bunlara anlamca işteş fiiller de denebilir
Yarışmak, savaşmak, üleşmek, güreşmek, barışmak, konuşmak
*Bazı işteş fiiller bir durumdan başka bir duruma geçmeyi ifade ederler Bunlarda işteşlik anlamı zayıftır
Buharlaşmak, güzelleşmek, ağırlaşmak, sertleşmek, sakinleşmek
Durum, gün geçtikçe kötüleşiyor
Hasta, biraz daha iyileşti
Güneşte fazla kaldığından iyice esmerleşti
Rengi giderek koyulaşıyor
Not: Yapısında "ş" sesi bulunduran bütün fiiller işteş değildir Bunlara dönüşlü de denebilir
Dostluğumuz günden güne gelişiyordu
Sonunda öfkesi yatıştı
Daracık bir yere sıkıştı
Boyunda büyük işlere girişti
Fırtınadan sonra deniz yatıştı
Otobüs kalkmak üzereyken yetişti
Evinden uzakta kalmaya alıştı
*Bazı fiiller "-lE-ş" şeklinde iki ek alarak, bazıları da "-lEş" şeklinde tek ekle işteş yapılırlar
Kucak-la-ş-, selâm-la-ş-;
Toka-laş, bayram-laş
*Çoğu nesne alamaz; ama bazı işteş fiiller nesne alabilirler
Kazandıkları parayı paylaştılar

2 Nesnelerine Göre Fiil Çatıları

Fiillerin nesne alıp almadıkları, alıyorlarsa hangi özellikleri taşıdığı göz önünde tutulur

a Geçişli Fiil

-Belirtili ya da belirtisiz nesne alabilen fiillerdir
-Bu fiillere "ne?, neyi?, kimi?" soruları sorulduğunda belirtili ya da belirtisiz nesne bulunur
-İş, kılış fiilleri geçişlidir
Titizlikle elindeki yazıları inceliyordu
Son gelişinde Ankara'yı da dolaşmıştı
*Cümlede nesne kullanılmamış olsa da bu fiiller geçişlidir
Dikkatli bakmayınca fark edemezsiniz

b Geçişsiz Fiil


-Nesne alamayan fiillerdir
-Oluş ve durum fiilleri geçişsizdir
-Yükleme nesneyi bulmak için sorulan "ne?, neyi?, kimi?" sorularının cevabı yoktur
Kar yağdı, tren durdu, ben uyudum, kartallar uçtu, dışarıda kaldı, o da yoruldu
Not: Bazı fiiller hem geçişli hem geçişsiz olarak kullanılabilirler:Gezmek, dolaşmak, geçmek, sürmek, çalmak,
c Oldurgan Fiil


Geçişsiz bir fiile "-dİr, -t, -r" eklerinden biri getirilerek fiil geçişli yapılırsa buna oldurgan fiil denir
Yatmak > yatırmak
Ötmek > öttürmek
Uyumak > uyutmak
Gezmek > gezdirmek
Kaçmak > kaçırmak
d Ettirgen Fiil


-Geçişli olduğu hâlde "-dİr, -t, -r" ekleriyle tekrar geçişli yapılan fillerdir Geçişlilik dereceleri artırılmıştır
-Fiili bir başkasına yaptırma söz konusudur
-Oldurgan fiiller ettirgen hâle getirilebilir
Gazete aldı > aldırdı > aldırttı
Elbiseyi yıkadı > yıkattı > yıkattırdı
İçmek > içirmek > içirtmek
Durdurmak > durdurtmak
Uçmak > uçurmak > uçurtmak > uçurtturmak
Sonuç: Bütün fiiller çatı bakımından öznesine ve nesnesine göre ayrı ayrı iki özelliğe sahiptir:
*Çocuk koşarak yolun diğer tarafına geçti
Öznesine göre: etken; nesnesine göre: geçişsiz
*Alış veriş listesini evde unuttum
Öznesine göre: etken; nesnesine göre: geçişli
alıntı