Demokrasi Tarihi

DEMOKRASİ TARİHİ


Demokrasi; Eski Yunan’a dayanan bir kavramdır Yunanca’da halk anlamına gelen “demos” ile güç, kudret, iktidar ve yönetim anlamına gelen “kratos” kelimelerinin birleşmesiyle meydana gelmiştir Bu noktadan hareketle kavrama, halkın kendi kendisini yönetmesi anlamı da yüklenmektedir

Antik Yunan’ın site devletlerinden Atina MÖ 6 ve 4 yüzyıllar arasında sistemin uygulama örneğine tanıklık etmiştir Aristophones, Ksenophon, Sofokles, Epikür, Aristoteles, Eflatun ve Socrates’in düşünce olarak katkıda bulundukları demokrasi Atina’da bir çeşit yönetim sistemi olarak siyasi tarihteki yerini almıştır Bu ilk uygulamanın zemini şehir devletinin temel belirleyicisi olan “site” dir Site görünürde şehir halkının tümünü ifade eden bir kavram gibi olsa da gerçekte durum bundan farklıydı Bir kere kadınlar ve köleler site halkının dışında kabul edildiklerinden halk kavramı toplumun tüm kesimlerini kapsamıyordu

Atina sitesinde nüfusun bir kısmını esirler teşkil ederdi Atina uygulaması büyük çoğunluğu site dışına itmekle kalmıyor, bu ilk örneğinde halk (demos) kavramın ayrıntılardan ayıklayarak adeta homojen bir anlama (elitizme) indirgiyordu O bakımdan Atina’da “demos” buna hak kazanmış homojen bir kitledir Bu homojen kitlenin sosyolojideki karşılığı “cemaat” “sınıf” ya da “klan”dır Cemaatin sosyolojik bir olgu olduğu yerde ise birey yerine cemaatin ortak ruhu, irade ve çıkarları söz konusudur Dolayısıyla böyle bir uygulamada bireyin çıkarları yerine sitenin çıkarları önde gelir

Site, ortak iradesi, kolektif mülkiyet uygulaması ve doğal dayanışma boyutuyla bir çeşit cemaat toplumudur O nedenle eski Yunan’da birey yok, klan, sınıf ve site vardır Demokrasinin kamusal alanı olan gerçek zemininde işte bu tanımlanmış mensubiyetler yer alır Oysa demokrasilerin ayırt edici öğesi bireydir, vatandaştır Vatandaş kavramı aynı zamanda demokrasinin kamusal alanının en temel belirleyicisidir

Betimlenen görünümüyle Eski Yunandaki demokrasi uygulaması, vatandaşlar arasında eşitliği sağlamış ama insanlar arasındaki eşitliği tanıyan bir aşamaya ulaşamamıştı

Ortaçağda demokrasi adına ciddi adımlar atılmamıştır Ortaçağa özgü kişi ve grup iktidarına dayalı oligarşik devlet uygulamaları, demokrasinin gelişmeme nedeni olmuştur Eski Roma’nın, eski Yunan site devletlerinin demokrasi tecrübesinden yararlandığı görülür Her ikisi de halk kitlelerine açılan bir demokrasi yerine aristokratların ve askerlerin iktidarına yol açan bir uygulama olmuştur

Aydınlanma düşüncesi demokrasinin düşünsel temellerini geliştiren önemli bir aşamadır Denilebilir ki Anayasal demokrasinin düşünsel temelleri 18 yüzyıl Avrupa Aydınlanma Felsefesi ile atılmıştır İngiliz siyaset filozofu John Lock ile Fransız siyaset filozofu ve hukukçusu Montesquieu bu konuda katkısı çok güçlü olan aydınlardandır

John Lock, doğal hukuku ortaya atarak, iktidarın, özellikle monarşinin Tanrısal kökenli varlık zincirlerinin bir halkası olduğu iddiasını çürüttü Lock’a göre doğal hukuk, Tanrısal hukuk ile özdeşleşti ve tüm insanların, yaşama hakkı, belirli özgürlükler, mülkiyet sahibi olmak ve emeğinin ürünlerinden yararlanmak da dahil olmak üzere temel haklarını garanti ediyordu Lock’a göre bu hakları güvence altına alabilmek için, sivil toplumdaki insanlar yönetimle bir sözleşme ilişkisine giriyorlardı Vatandaş yasaya itaat etmekle yükümlüyken, yönetim de yasaları yapmak ve ülkeyi dışarıdan gelecek zararlara karşı savunmak hakkına sahipti ve bunların tümü kamusal esenlik içindi

Bu öğreti ilerleyen dönemde iktidarı başkanlık, kongre ve yargı arasında bölen ABD Anayasasının düşünsel temellerinin oluşmasında da etkili olmuştur Ortaçağın sonlarında İngiltere’de ilk demokrasi hareketi ile karşılaşılmıştır Kralın hareketlerini kısıtlayarak, halka kişi hürriyeti, can ve mal güvenliği getiren bu hareket tarihte Manga Carta Libertatum olarak bilinen Büyük Hürriyet Fermanı ile gerçekleşmiştir

Jean – Jacques Rousseau, insanların doğuştan itibaren hür ve eşit oldukları düşüncesini savunmuştur Onun bu konudaki görüşleri demokratik düşünceye önemli katkılar olarak değerlendirilir Bu görüş, insanlar arasında hem eşitlik anlayışının, hem de hak ve hürriyet bilincinin gelişmesinde önemli bir düşünsel aşama olarak kabul edilmektedir

Demokrasi konusunda atılan somut adımlardan biri de Amerikan Bağımsızlık Bildirgesi’dir 1776’da Amerika’da İngiliz kolonilerinin haklarını temsel eden bir kurul ülkeyi kendi iradesi ile yönetme arzusunu bu bildiri ile ortaya koymuştur Daha sonraki yıllarda Fransız İnsan ve Vatandaşlık Hakları Beyannamesi demokrasi tarihinin önemli aşamalarından biridir

Hobbes, ‘ in demokrasiyi tanımlaması

Hobbes, ana yapıtı Leviathan' da demokrasiden çok az söz etmektedir Çünkü zaten ileri sürdüğü kuramın demokrasiyle pek bir ilgisi yoktur İnsanın birincil amacının nefsini korumak olduğunu ve toplumun tehlikeli ye yıkıcı ihtirasları zor yoluyla baskı altına alacak biçimde yönetilmesi gerektiğini düşünerek, siyasal gücün, emirlerine karşı gelmeye kimsenin cesaret edemeyeceği bir biçimde (Egemen diye adlandırdığı) tek bir noktada toplanmasını önermektedir Söz konuşu düzen, Egemen'in herşeye kadir, tek ve bölünmez olmasını gerektirdiği için, Hobbes’ un özlemi en iyi şekilde tek bir yöneticinin mutlak üstünlüğü (ki bu yönetici, mutlak olduğu sürece, ister I Charles, isterse Cromwell olsun) ile gerçekleşebilir Ancak, İngiliz îç Savaşı sonucunda meclis'in baskın çıkabileceği olasılığını da hesaba katan Hobbes, ihtiyatlı davranarak, mantığını ve siyasal konumunu korumak amacıyla, egemenliğin, almaşık olarak, «bir» sözcüğü vurgulanmak kaydıyla «bir însan'a ya da bir Meclis'e» verilebileceğini teslim etmektedir

Hobbes, «Hükümetin farklı biçimleri» arasında ayrım yaptığında, olası hükümet biçimlerinin sınıflandırılmasına ilişkin düşüncesinin, incelediği Yunan klasiklerinin bir adım bile ilerisine gitmemiş olduğu görülmektedir Gerçekte bütün yaptığı, artık bayağılaşmış bir şey olan Egemenliğin kimde olduğuna dayalı üçlü ayrımı yineleyerek, bunun bir kişide, ulusun bir bölümünden oluşan bir mecliste ya da «herkesi bir araya getirecek bir mecliste» olabileceğini söylemekten ibarettir İşte bunların sonuncusuna demokrasi demektedir Kendi tercihinin bir tek kişinin yönetimi doğrultusunda olduğu da iki ayrı yerde açıkça belirtilmektedir Bunların birinde, bir Meclis yönetimine şu sözlerle saldırmaktadır: « Çünkü ayrı , ayrı insanların ihtirasları, tek başlarına, tek bir odunun ateşi gibi, ılımlıdır; bir Meclis'te (ve özellikle Söylevleriyle birbirlerini körüklediklerinde) ise bunlar birbirlerini tutuşturan ve Devleti, ona danışmanlık yapıyormuş görünümü altında, yangına salan bir yığın odun gibidir» Yine aynı doğrultuda ve güçlü hükümet yanlışı bir tavırla, güçlü bir hükümdar lehinde ve «o ihtişama hırlayıp duran o Demokratik yazarlar» aleyhinde konuşmaktadır

İlginç olanı, Hobbes' den sonraki siyasal kuramcılar, içerik açısından onunkinden ve birbirlerininkinden oldukça farklı olan felsefeler geliştirmişlerse de, düşüncelerini dile getirdikleri biçimsel kategoriler birçok açıdan benzerlikler taşımaktadır Böylece, Locke ile Rousseau çok büyük ölçüde Montesquieu ile Madison ise daha sınırlı ölçüde, doğa durumu, doğa yasası ve toplumsal sözleşme gibi araçları birbirlerinin tam karşıtı olan sonuçları desteklemek için kullanmak üzere peşlerinden sürüklemektedirler Dolayısıyla, bu kişilerin çizdiği demokrasi tablosu bir açıdan düş kırıcıdır, çünkü yalnızca eski ve dar kafalı tanımlamaları yinelemektedir Böylece Locke, «Hükümet Biçimlerine Dair» başlıklı kısa bir bölüm kaleme almakta ve burada söz konusu biçimin ne olacağnın «en üst düzeyde iktidarın nerede olduğuna» bağlı olduğunu (ki bu yeniden Herodot'a dönmektir) ve bu iktidarın «yasama yetkisi» nden oluştuğunu belirtmektedir Yasa koyucunun sayısına göre Bir, Birkaç ya da Birçok-üç tür hükümet vardır Bunların üçüncüsü için şunu demektedir: «Görüldüğü gibi, insanların bir araya gelip bir toplum oluşturması üzerine bu topluluğun tüm iktidarını elinde bulunduran çoğunluk bu iktidarın tümünü topluluk için zaman, zaman yasa koymak ve bu yasaları kendi atadıkları görevlilerce yürütmek için kullanabilirler ve bu durumda da hükümetin biçimi kusursuz bir demokrasidir»

Montesquieu da, bazı konularda özgün bir yönü olmakla birlikte, hükümetleri belli başlı türlerine göre sınıflama konusunda eski teraneleri yinelemektedir Bu konuda, Yunanlıların geleneksel altılı sınıflamasın-dan kendi amacına uygun olan dördünü seçmektedir Eğer başta tek bir kişi varsa, yasaların ya da o kişinin kaprislerinin daha önde gelmesine göre devlet monarşik ya da despotik olur Eğer tepede birden fazla kişi ortaklaşa olarak oturuyorsa, bir cumhuriyet var demektir İktidar halkın yalnızca bir bölümünde olduğunda ise, bu bir aristokrasi olacaktır Fakat bunu halkın büyük çoğunluğu paylaştığında, bu bir demokrasidir Bunun dışında Montesquieu'da demokrasinin ölçütleri konusunda rastladığımız tek şey, bunların bir eşitlik aşkını kapsadığıdır Ayrıca, demokrasiyi tartışmaya ve onu monarşi, despotluk ve aristokrasi île karşılaştırmaya çalıştığı pasajlarda, (biri dışında) bütün tarihsel örneklerini Yunanistan'dan Roma'ya kadar olan dönemden aldığı dikkatimizi çekmektedir» O tek istisnanın ise, geriye dönüp bakıldığında, ilgi çekici bir yönü vardır On yedinci yüzyılda, İngilizlerin demokratik bir yönetim kurma yolundaki sonuçsuz çabalarını gözlemenin ne kadar eğlendirici olduğunu söylemektedir Hiziplere bölünmüş ve iç savaş ile güçsüzleşmiş olan bu adanın insanları, dönem sona erdiğinde ortadan kaldırmış oldukları monarşiye yeniden dönüş ile son bulan, bir dizi devrimci dönüşümün aciz kurbanları olmuşlardır Yakın zamanlarda İngilizlerin kendi istikrarları ile övünüp Fransa'daki çalkantıların korkunç görünümüne küçümser bir gözle baktıkları düşünülürse, bir zamanlar bu durumun tam tersinin geçerli olduğunu hatırlamakta yarar vardır Ne var ki, antik çağ bir yana bırakılırsa, Montesquieu' nun demokrasiden söz ederken değindiği tek konu İngilizlerin 1640 ile 1660 arasındaki bu deneyidir Buna karşılık, monarşi, despotluk ve aristokrasiden söz ettiğinde daha yakın zamanlara ait örnekler bulmakta güçlük çekmemektedir; çünkü demokrasinin tersine, bu sistemler, onun zamanına kadar aralıksız bir sürekliliği korumuşlardır

Rousseau ve Madison’ un Dolaysız Demokrasisi

Spiril of Laws’ dan sadece on dört yıl sonra yayımlanan The Social Contract (Toplumsal Sözleşme) siyasal kurama yeni ve güçlü bir hamle kazandırmıştır Rousseau'nun işkence çekmiş kişiliği, yaşamın deneyimlerine yoğun bir duygusallıkla tepki göstermiştir ve aklına uygun gelen ilkelere ihtirasla sarılmıştır Görüşlerini mantıktan çok duygusal bir sezgi ile belirleyerek, onları zaman zaman uygun olmayan kategorilere zorlamıştır Fakat isyancı da olsa, taze bir hayal gücü, ona geleneğin sınırlarının ötesine geçen bir kavrayış sağlamıştır Böyle bir insandan, genelde bir bütünlüğe varıyor gibi gözükse de, bağlantıları yer yer gevşek ve kopuk olan bir siyasal kuram türemiştir Yer yer rastlantısal olarak birçok konuya el atmıştır Doğrudan doğruya demokrasi konusunda söyledikleri sınırlı olduğu gibi çok"'da" Özgün değildir Bu durum kısmen tanımındaki katılıktan ileri gelmektedir; çünkü söz konusu deyimi sözcük anlamıyla alarak, kendinden öncekilerin yaptığı gibi, halkın tüm bireylerinin doğrudan doğruya hükümet etmesi gibi sınırlı bir anlamda kullanmaktadır Geleneksel belirlemeye uygun olan bu bakış açısına göre demokrasi, öbürleri aristokrasi ile monarşi olan üç temel türden birini oluşturmaktadır Aynı teraneye bağlı kalarak, Rousseau, bir kimsenin iradesinin hiçbir zaman bir başkasınca temsil edilemeyeceği için, temsilciliğe dayalı bir sistemin demokratik olmadığı görüşünde de ödünsüzdür Bu konudaki ısrarıdır ki, siyasal özgürlüğü yalnızca meclis seçimleri sırasında tattıklarını ileri sürdüğü İngilizlere karşı alaycı tavrını açıklar

Kullandığı kategorinin darlığı üzerinde durulmasa bile, Rousseau yine de dolaysız demokrasiyi yeterince incelemediği için eleştiriye açık olacaktır; bu eksiklik için de Montesquieu, Locke ya da Hobbes'dan daha fazla bir özüre sahip değildir Onlar, görüldüğü gibi, başka bir kaynakları olmadığı için demokrasi konusundaki görüşlerini klasik antik çağdan edinmişlerdi Oysa Rousseau, doğrudan gözleyebildiği bir başka kaynağa sahipti Cenevre'nin bir yurttaşı olarak dünyaya gelmişti Baştan aşağı duygusal ve romantik bir kişi olarak, doğduğu ülke ile övünüyor ve kurumlarından benimseyerek söz ediyordu Gerçekte İsviçre’nin bazı kanton ve komünlerinde, Avrupa'nın daha önceki zamanlarından arta kalan bir şey olarak, Germanik landsgemeînde (ya da erişkin erkek yurttaşların genel toplantısı), en üst yönetici organ olmayı sürdürmekteydi Bunun özü ve yöntemleri, rahatlıkla, ayrıntılı bir biçimde gözlenerek Atina'dan elde edilen verileri düzeltmek ya da desteklemek için değerlendirilebilirdi Fakat Rousseau bu tür bir işin adamı değildi Siyasal yargılarını, sistemi araştırarak değil, belli bir durumun duygularını harekete geçiren bir etki yaratması sonucunda biçimlendirmişti Satır aralarını okuyarak, başarılı bir demokrasi için gerekli ön koşulları yani devletin küçük olması, törelerin sade olması, sınıflarda ve zenginliklerde eşitlik elması ve lüksün ya az olması ya da hiç olmaması bir araya getirmenin güçlüğünden söz ettiği bölümde, kafasında Îsviçre’ye ilişkin örneklerin olduğu düşünülebilir Kuşkusuz, bu koşulların yaygın bir şekilde karşılanabileceğinden hiç de umutlu değildir Tanımından çıkıp mantıksal olarak ilerleyerek tam anlamıyla gerçek bir demokrasinin hiçbir zaman var olmadığını ve olamayacağını söylemektedir; çünkü «çoğunluğun yönetmesi ve azınlığın yönetilmesi doğal düzene aykırıdır» Psikolojik bîr değerlendirme ile şu sonuca varmaktadır: «Bir tanrılar ulusu olsaydı, demokrasi ile yönetilirdi Böyle mükemmel bir yönetim insanların harcı değildir» Demokrasinin bu kadar büyük bir övgü ile lanetlenmesinin, tarihte bir örneği daha yoktur

Son olarak, bu tartışma çizgisini bırakmadan önce, bunun Amerika Birleşik Devletleri'nin kurucusu olan ideoloji üzerindeki etkisine de dikkatimizi yöneltmemiz gerekir Anayasanın onaylanması için desteğine gerek duyulanların büyük çoğunluğuna demokrasi sözcüğü bir küfür gibi geliyordu Gerçekten de, 1786'da New England'ın klasik eğitim görmüş beyefendilerinin Shay îsyanını Solon zamanındaki seisachtheia ile bir tuttuğu kesindi Bu nedenle, The Federalist gazetesinin yazarları New York Eyaletindeki seçmenlerin görüşlerini etkilemeye çalışırken, önerilen Ana-yasa'yı demokratik eğilimleri çok fazla cesaretlendireceği yolundaki öldürücü eleştiriye karşı savunmak için özen gösteriyorlardı Fakat demokrasinin ölçütleri, artık gelenekselleşmiş bir doğrultuda kesinlik kazanmış olduğu için, Madison bilinen tanımın yardımı ile güçlüğün içinden çıkabilmiştir Rousseau'nun beğenisini kazanacak bir kuramsal saflıkla, demokrasiyi cumhuriyetten özenli bir şekilde ayırt etmiştir: «Bu iki biçim arasındaki ayrım şudur ki bir demokraside insanlar bir araya gelerek doğrudan yönetim bulunur; bir cumhuriyette bunu temsilcileri ve ajanları aracılığı ile yaparlar Bu nedenle demokrasi küçük bir yerle sınırlı olmak zorundadır Cumhuriyet ise geniş bir anlamı kapsayabilir bu mantık ve buna eşlik eden korkular nedeniyledir ki demokrasi sözcüğüne Birleşik Devletler Anayasası’nın ya da Haklar Bildirisi'nin hiçbir yerinde rastlanamaz Kurucuların yarattığı ve hala da resmen geçerli olan, «cumhuriyetçi bir hükümet biçimidir» Çağdaş demokrasilerin en güçlüsü, demokrasi diye adlandırılmasına izin vermeyen bir düşünce ortamında dünyaya gelmiştir
__________________