Üreme Çeşitleri

ÜREME ÇEŞİTLERİ

Canlıların, soylarını devam ettirmek amacıyla kendilerine benzer yeni bireyler meydana getirmesine üreme denir Üreme işlevi canlının gelişmişliğine bağlı olarak çeşitlilik gösterir Fakat bütün canlılarda genel hatlarıyla incelendiğinde eşeyli ve eşeysiz üreme olmak üzere iki tip üreme görülür

Eşeysiz üreme:

Bir canlının kendi başına yeni bir birey meydana getirmesidir Oluşan bireyler ata bireyin tıpatıp aynısıdır Yavru gamet oluşturma gibi bir süreç olmaksızın oluştuğu için ata bireyin genetik özelliklerinin aynısına sahiptir Çeşitlenme olmadığı için değişen çevre şartlarına uyumda güçlük çekilir Bölünme, tomurcuklanma, sporlanma ve vejetatif üreme gibi çeşitleri vardır

Bölünme:

Genelde monera (bakteri, mavi-yeşil algler) ile protista (amip, öglena vs) aleminde görülen üreme çeşididir Bu alemlerin üyesi olan tek hücreli canlılar mitoz benzeri bir bölünme gerçekleştirerek iki yeni yavru oluştururlar Bölünme bakterilerde olduğu gibi enine, öglenada olduğu gibi boyuna yada amipte olduğu gibi herhangi bir doğrultuda olabilir


Tomurcuklanma:

Bira mayası gibi bazı protistalarda ve mantarlarda görülen üreme çeşididir Üreme gerçekleşirken birey hücre çekirdeğini eşler Eşlenen çekirdeğin bir parçası ana hücrede kalırken diğeri hücre zarında oluşan çıkıntı şeklindeki yapıya geçer Tomurcuk denilen bu yapı gelişerek yeni bireyi meydana getirir Oluşan yavru bazen ana bireye yapışık olarak kalır yada ayrılarak bağımsız olarak yaşayabilir

Sporlanma:

Sporogoni de denilen bu üreme çeşidi monera, protista ve mantarlar aleminin bazı üyelerinin yanı sıra kara yosunları ve eğrelti otları gibi bazı bitki türlerinde de görülür Tıpkı tomurcuk oluşumuna benzeyen Spor oluşumu farklı olarak daha sağlam bir zarla çevrilidir Sıcak, soğuk, kuraklık gibi olumsuz şartlardan etkilenmeyen bu yapılar uygun ortam oluştuğunda gelişerek yeni bireyi meydan getirir –50 oC dereceye dayanabilen spor hücreleri çok uzun süre gelişmeden bekleyebilir
Kara yosunları ve eğrelti otların da oluşturulan sporlar haploid kromozom taşırlar ve gametofit olarak adlandırılır Gametofitlerin üreme organlarında üreme hücreleri oluşturulur Üreme hücrelerinin döllenmesiyle de tekrar diploid bitki meydana gelir

Vejetatif üreme:

Bazı canlılarda görülen vejetatif üreme; yeterli büyüklükteki gelişmeye uygun parçaların eksiklerini tamamlayarak yeni bir birey meydana getirmesidir Deniz yıldızının kopan kolunun tamamlanması ve kolun da gelişerek yeni bir denizyıldızını meydana getirdiği gibi bir rejenerasyon, kavak ve söğüt gibi bitkilerde bir dal parçasının toprağa dikilerek gelişmesinde olduğu gibi çelikle üreme, çilek bitkisinde toprağın üzerinde gövdenin bir bölümünden kökün ve sonrasında yeni bir çilek bitkisinin oluşmasında olduğu gibi sürünücü gövde ile üreme, patates bitkisinin yumruları üzerindeki gözlerin gelişerek yeni patates bitkisini oluşturduğu gözle üreme gibi çeşitleri sayılabilir

Eşeyli üreme:

Kalıtsal olarak farklı iki hücrenin yada çekirdeklerinin birleşerek yeni bir bireyi meydana getirdikleri üreme şeklidir Çoğunlukla gelişmiş canlılara özgü olan bu üreme şeklinde, anne ve baba diye tanımlanan iki farklı ata vardır Ata bireylerin mayoz bölünme yoluyla gamet oluşturmalarından sonra döllenme ile oluşan birey ana veya babaya tam olarak benzemez Gametlerin oluşumu sırasında meydana gelen mutasyonlar ve farklı iki gen dizilimine sahip hücrenin birleşmesinden oluşan yeni varyasyon yavrularda çeşitliliğe yol açar

İzogami:

Şekil ve yapı bakımından birbirine benzer aynı büyüklükteki gametlerin birleşmesiyle oluşan eşeyli üreme çeşididir morfolojik benzerlik gösteren gametlerin taşıdıkları genlerde fizyolojik farlılıklar bulunur Alg çeşitlerinden sporogyra, ulothrix ve chlamydomanas izogami ile ürerler


Heterogami:

Farklı özelliklerdeki dişi ve erkek gametlerle yapılan üreme şeklidir Bazı alg türlerinde olduğu gibi gametler arasındaki farklılık çok az ise anizogami, yada insan ve diğer omurgalı hayvanlarda olduğu gibi gametler farklı morfolojik ve fizyolojik yapılara sahip ise oogami olarak adlandırılır Oogami’de yumurta büyük, hareketsiz ve bol sitoplazmalı olmasına rağmen sperm oldukça küçük ve hareketlidir

Konjugasyon:

Kavuşma anlamına gelen konjugasyon da aslında gamet oluşturulmaz Bakteri, paramesyum ve bazı su yosunlarında görülen konjugasyon da yan yana gelen canlılar birbirlerine gen aktarımında bulunurlar Canlıların gen diziliminde değişiklik dolayısı ile de çeşitlilik oluştuğu için eşeyli üreme olarak kabul edilir

Partenogenez:

Arılar, çalı çekirgeleri, Karıncalar gibi eklem bacaklılarda görülen partenogenetik üremede yumurta bazen döllenme olmaksızın gelişerek yeni bir birey meydana getirir Oluşan birey erkektir ve haploid sayıda kromozom taşır Normal üreme süreçlerinde dişiler mayozla yumurtayı oluştururken erkekler mitoz benzeri bir bölünme ile sperm oluşturur Döllenme sonucu oluşan bireyler ise hep dişidir Arılarda oluşan dişiler bal özü ile beslenirse kraliçe, çiçek tozu (polen) ile beslenirse işçi arı olur

Hermafroditizm:

Canlılarda normalde üreme organlarında sadece birisi bulunur Dolayısı ile de tek çeşit gamet üretir Fakat salyangoz gibi bazı hayvanlarla çiçekli bitkilerin çoğu her iki üreme organına da sahiptir ve hem yumurta hem de sperm üretebilirler Böyle canlılara hermafrodit (erselik, çift cinsiyetli) denir Erselik canlılar normalde kendi kendilerini döllemez Bir populasyon içerisinde bireylerin bir kısmı erkek bir kısmı ise dişi rolünü üstlenir Sonraki üreme döneminde rollerini değişebilirler

MİTOZ BÖLÜNME

Mitoz bölünmenin başlangıcını saptamak olanaksızdır Fakat hücrede bazı değişiklikler olur; hücre içeriği jel haline geçer, metabolizma durur, çekirdeğin hacmi hızla büyür Kromatid iplikleri belirginleşir ve boyanmaya başlar G2 evresinin tamamlanması, kromozomların türlere özgü şekil ve sayıyı kazanmasıyla mitoz bölünmeye geçilir Işık mikroskobunda kromozomlar artık rahatlıkla görülebilir Bu süre yaklaşık bir saat sürer Bu evredeki hücreler küre şeklindedir ve etrafındaki cisimlere kuvvetle bağlanmamıştır Mitoz bölünme; profaz, metafaz, anafaz ve telofaz diye dört evreye ayrılır




Profaz
Başlangıcında çekirdek içinde ince uzun kromatid iplikleri halinde görünen kromozomlar, yavaş yavaş helozon şeklinde kıvrılarak kalınlaşmaya başlar ve görülebilir duruma geçer kalınlaşma ve kısalma anafaza kadar devam edebilir Bu arada eş kromozomlar birbirlerinden fark edilemeycek kadar sıkıca bağlıdırlar Bu evrede birbirine sentromerlerle bağlanmış olarak duran kromozomların her birine kromatid denir Sentrozomlar ayrılarak her biri bir kutba gitmeye başlar ve aralarında iğ iplikleri oluşur Profazın sonuna doğru iğ iplikleri ile kromozomlar arasında bağlantı kurulurken, sentrozomlardan hücre zarına uzanan iğ iplikleri de oluşur ve çekirdek zarı eriyerek kaybolur, kromozomlar sitoplazma içerisine dağılır




Metafaz
Kromozomlar çok kere bir çember gibi, bazen de karışık olarak ekvatoral düzlem üzerinde dizilirler Genellikle küçük kromozomlar merkezde, büyükler çevrededir Diziliş türlere özgü bir özellik gösterir Kromozomlar eşit olarak kutuplara çekileceğinden, ortada belirli bir denge kurulana kadar beklenilir
Profaz 30-60 dakika sürmesine karşılık, metefaz ancak 2-6 dakika sürer her bir kromozomun sentromeri belirgin olarak ikiye bölünür ve kromatidler tam olarak birbirinden ayrılır




Anafaz

Ekvatoral düzlemdeki kardeş kromozomlar kutuplara bu evrede taşınırlar Kasılma özelliği olan sentrozomların iğ iplikleri sayesinde kromozomların yarısı bir kutba, diğer yarısı öbür kutba gider Kromozomların kutuplara ulaşmasıyla bu evre sona erer
Bitki hücrelerinde sentrozom bulunmadığı için kromozomların taşınması sitoplazma hareketleriyle ve sitoplazma kökenli iğ ipliklerinin yardımıyla olur Bu evre de yaklaşık olarak 3-15 dakika sürer

Telofaz



Kromozomlar daha az boyanmaya başlar Çekirdek zarı yavaş yavaş oluşur Kromozomlar uzayıp incelmeye başlar Bölünme açısından çekirdek dinlenmeye geçerken, hücre metabolizması aktif hale geçer
Bu evrenin oluşumu sürerken bir yandan da sitoplazma boğum yapmaya başlar İğ ipliklerine dik olarak boğumlanan sitoplazmanın o bölgede jel hale geçerek iki oğul hücrenin stoplazmasını ayırdığını ileri süren görüşlerde vardır Stoplazmanın boğumlanarak ayrılması sürecine sitokinez denir Telofazın başlangıcından iki yeni hücrenin oluştuğu ana kadar geçen süre 30-60 dakikadır

MAYOZ BÖLÜNME

Bütün döllerde kromozom sayısının değişmez kalabilmesi için (sperm ve yumurtanın birleşmesinden kromozom sayısı iki katına çıkacağından dolayı) farklı bir Hücre Bölünmesi gelişmiştir Mayoz bölünme ismini alan bu tip bölünmede, kromozom sayısı yarıya indirgenir Mayoz bölünmenin sonunda meydana gelen gametler diğer vücut hücrelerinin aksine n sayıda kromozom taşır (bazı bitkilerde ve bir hücrelilerde bireyin kendisi yaşantısı boyunca haploid kromozomlu olduğundan mayoz bölünmeye gerek kalmaz) Normal olarak soma hücrelerinde 2n kromozomlardan homolog olanlar, boyuna, sinaps dediğimiz aralıklarla birbirinin yakınında uzanırlar Bu homolog kromozomların her biri ayrı bir kutba giderek, yalnız bir tanesinin bir gamete verilmesi sağlanır Homolog kromozomlar aynı büyüklüğe ve şekle, keza benzer kalıtsal faktörlere sahiptir Gerek yumurta gerekse sperm oluşumu son iki hücre bölünmesine kadar aynı kurallara göre yürütülür Daha sonra spermatogenezis (sperm oluşumu) ve oogenesiz (yumurta oluşumu) farklı şekilde meydana gelir
Mayozda da mitoz gibi profaz, metafaz, anafaz ve telofaz diye dört evre vardır Bu evreler arada interfaz olmaksızın peş peşe iki kez gerçekleşir ve sonuçta dört yavru hücre meydana gelir Mayoz bölünme ile mitoz bölünme arasındaki en büyük farka profazda rastlanır

İnterfaz

Bölünmeye hazırlık evresidir Mitozdaki interfaza benzemekle birlikte hücrelerin mitozdaki gibi büyüklüklerinin ve hacimlerinin artması gerçekleşmez

Profaz-I

Kromozomlar kısalıp kalınlaşmaya başlarken, anadan ve babadan gelen homolog kromozomlar sinaps halinde ya yan yana parelel uzanırlar ya da birbirinin üzerine kıvrılırlar Kısalma sonucunda kromozomlar mitozdaki gibi görülmeye başlar Her kromozom iki kromatitten yapıldığından, homolog kromozomlar dörtlü demetler halinde görülür, bu görünüşe tetrat denir Canlının vücudunda homolog kromozom kadar tetrata rastlanılır (insanda 23 tane) Kromozomların sentromerleri ayrılmamıştır 4 kromatid için iki sentromer vardır
Ayrıca mitozdan farklı olarak bu evrede tetratlar arasında parça değişimi gerçekleşir Crossing-over denilen bu parça değişimi tür içinde çeşitliliği sağlar Bu evrenin sonunda çekirdek zarı parçalanarak kaybolur

Metafaz-I

Çekirdek zarının parçalanması sona ermiş, sentrozomlar kutuplara çekilmiş ve iğ iplikleri ortaya çıkmıştır Sentromerleri çift olan tetratlar ekvatoral düzlem üzerine dizilir

Anafaz-I

Bu evrede tetratlar ikiye ayrılarak kutuplara giderler Ana ve babadan gelen kromozomlar rasgele olarak birbirlerinden ayrılırlar (özelliklerimizin bazılarının anadan bazılarının babadan geçmesinin nedeni) Bu evrede kromozom sayısı indirgendiğinden kutuplara taşınan yani oğul hücrelere geçecek olan kromozom sayısı vücut hücrelerinin kromozom sayısının yarısı kadardır

Telofaz-I

Hücrenin iki kutbunda bulunan kromozomlar uzayıp incelmeye başlar Etraflarında çekirdek zarı oluşur Sitoplazmanın boğumlanmasıyla da haploid sayıda kromozoma sahip iki yavru hücre oluşur
Buraya kadar geçen olaylar mayoz-I olarak adlandırılır Bundan sonra mitozdakinin aksine arada interfaz evresi olmaksızın profaz-II'nin başlamasıyla mayoz-II başlar Mayoz-II mitoz bölünmenin hemen hemen aynısıdır Hücrelerdeki haploid kromozom sayısı korunarak profaz-II, metafaz-II, anafaz-II ve telofaz-II gerçekleşerek mayoz bölünmenin sonunda n kromozom sayısına sahip 4 yavru hücre meydana gelir



Kelimeler:
Haploid: Olgun bir üreme hücresinde bulunan kromozom sayısı, vücut hücrelerinin sahip olduğu kromozom sayısının yarısına sahiptir Kromozom sayısının yarıya inmesi sonucu oluşan "n" sayıda kromozom taşıyan hücrelere haploid hücre denir

Sinaps: İki nöronun veya nöronla başka bir hücrenin bağlandığı yer

Gamet: Erkek ve dişi üreme hücresina verilen ad

Homolog kromozom: Biri anneden, diğeri babadan gelen aynı gen çiftine sahip kromozomlar

Tetrat: Mayoz bölünme sırasında homolog kromozomların birbirlerine sarılarak oluşturdukları dört kromotitli yapı

Crossing-over: Eşey ana hücrelerinde gerçekleşen mayoz bölünmenin profaz I safhasında oluşan tetratların kromatitleri arasındaki parça değişimi

Sentromer: kromozomlarda kardeş kromotidleri bir arada tutan kısım

teşekkürker

ÜREME ve ÇEŞİTLERİ

ÜREME ve ÇEŞİTLERİ

Her canlının neslini devam ettirmek üzere kendine benzer yeni bireyler meydana getirmesi olayına üreme denir

A EŞEYSİZ ÜREME

Eşey hücrelerinin oluşumu ve döllenme olmadan, bir atadan yeni bir canlının meydana gelmesine denir

Eşeysiz üreme sonucu meydana gelen canlılar arasında görülen farklılıklar mutasyonlar ve modifikasyonlar sonucudur

1 Bölünerek Üreme


Bakteriler, mavi-yeşil alg’ler ve protista grubu canlıların (Amip, Öglena vb) çoğunda görülür Genellikle vücudun (hücrenin) ikiye bölünmesi şeklinde olur

2 Tomurcuklanmayla Üreme

Bir hücreli canlılardan bira mayası, çok hücreli canlılardan hidra, bitkilerden de ciğer otlarında görülür

Ana canlının vücudunun bir kısmından meydana gelen tomurcuk (çıkıntı) gelişerek ayrılır ve yeni bir ferdi oluşturur veya beraber bir arada kalarak kolonileri meydana getirirler

3 Sporla Üreme (Sporogoni)

Sporla üremede rol oynayan sporlar, haploit canlılarda mitoz bölünmeyle, diploit canlılarda mayoz bölünmeyle meydana gelir Sporlar n kromozomludur Bu üreme şekli; bazı bir hücrelilerde, mantarlarda, eğrelti otlarında, su yosunlarında ve kara yosunlarında görülür

4 Vejetatif Yollarla Üreme

Ana canlıdan düzensiz olarak kopan parçalar eksik kısımlarını tamamlayarak yeni bireyleri oluştururlar

• Regenerasyonla üreme : Bir gelişme biçimi sayılabilen yenilenme ya da regenerasyon olayı ile eşeysiz üreme de gerçekleştirilmiş olmaktadır

Organizmanın kopan bir parçasını yeniden oluşturup tamamlaması olayında, kopan parça da tam bir birey oluşturabilmektedir
Örneğin, deniz yıldızı, toprak solucanı ve planaryadan kopan her bir parça kendini tamamlayıp yeni bireyi meydana getirebilir Kertenkelede kopan kuyruğun tamamlanması üreme değildir Çünkü kopan parçadan yeni bir canlı oluşmaz

• Bitkilerde Vejetatif Üreme : Çiçekli bitkilerde görülen eşeysiz üreme şeklidir Tarımla uğraşanlar vejetatif üreme şekillerinden yararlanarak tam ataya benzer ürünler elde etmektedirler Çekirdeksiz üzüm, muz, portakal, mandalin, kavak, söğüt ve bazı süs bitkileri vejetatif (eşeysiz) yolla çoğaltılır

Bitkilerde, herhangi bir organa ait doku örneklerinin özel besiyerlerinde çoğaltılmasıyla yeni bireyler oluşturabilir Bu yönteme ise “doku kültürü” denir

B EŞEYLİ ÜREME

Eşey bakımından farklı iki bireyden veya aynı bireyin farklı organlarından oluşan farklı kalıtsal yapıdaki gametlerin birleşerek zigotu meydana getirmesine eşeyli üreme denir
Hayvanların çoğunda ve bazı bitkilerde (incir, dut vs) dişi ve erkek gametler eşey bakımından farklı bireylerde meydana gelir Böyle canlılara ayrı eşeyli denir Bazı canlılarda ise üreme hücrelerini meydana getiren dişi ve erkek eşey bezleri aynı bireyde bulunur Böyle canlılara hermafrodit (erselik) denir

1 Eşeyli Üremenin Esasları

Eşeyli üremede birleşen gametlerden biri dişi, diğeri erkek özelliğindedir Gametler (üreme hücreleri) her zaman haploid (n) kromozomlu olup, çoğunlukla mayoz bölünmeyle oluşturulurlar Döllenme ile iki gamet birleştirilerek zigot (2n) oluşturulur Böylece türün kromozom sayısı korunmuş olur

2 Eşeyli Üreme Çeşitleri

a İzogami : Şekil ve büyüklük bakımından aynı, kalıtsal yapısı farklı iki gametin birleşip zigotu meydana getirmesi olayına denir Bazı tek hücreli alg’ler ve ipliksi yeşil su yosunlarında görülür
b Anizogami (Heterogami): Şekil ve büyüklük bakımından farklı iki gametin birleşip zigotu meydana getirmesi olayına denir İpliksi yeşil alglerden bazılarında çok küçük bir erkek gamet ile çok iri yumurta hücresi birleşerek zigotu oluşturur
c Oogami : Yüksek yapılı bitkilerde, hayvanlarda ve insanda görülür Dişi gamet (yumurta) büyük, bol sitoplazmalı ve hareketsizdir Erkek gamet (sperm) küçük, az sitoplazmalı ve kamçılıdır
d Metagenez (Döl Değişimi): Bazı tek hücrelilerde (plazmodyum), bazı omurgasız hayvanlarda (deniz anası), mantarlarda bütün çiçeksiz bitkilerde görülür Canlının hayat devrinde eşeyli ve eşeysiz üreme birbirini takip eder
e Partenogenez : Yumurta hücresinden döllenme olmadan yeni bir canlının meydana gelmesine denir Partenogenez olayı çoğunlukla arılar, karıncalar, yaprak bitleri, su pireleri ile bazı çekirge ve kelebek türleri gibi omurgasız hayvanlarda görülür

Bal arılarında partenogenezle erkek bireylerin oluşturulması yukarıdaki şekilde gösterilmiştir
f Konjugasyon (Kavuşma) : Kalıtsal yapısı faklı iki hücrenin, aralarında oluşturdukları bir sitoplazmik köprü sayesinde kalıtsal madde alış-verişi yapmalarıdır

Bakterilerde, Paramecium gibi bazı protistlerde ve bazı basit yapılı su yosunlarında görülür
g Hermafroditizm : Bazı türlerde, hem erkek hemde dişi organı bulunduran bireyler, kendi kendilerini dölleyerek tek başlarına üremeyi sağlayabilirler Ancak, hermafrodit türlerin çoğunda yabancı döllenme tercih edilir
Tenyalar, bezelye gibi bazı bitkiler hermafroditlikle üremenin en iyi örnekleridir