Hitit Mitolojisi

HİTİT MİTOLOJİSİ

Hitilerde özgün bir mitolojiden söz etmek oldukça güçtür Hitit efsaneleri çok güçlü o bir şekilde Hurri, Hatti ve Mezopotamya etkisinde kalmıştır Hitilerden günümüze gelen efsanelerde bu etki açıkça görülmektedir Ancak bir başka gerçek de Hitit efsanelerinin Yunan mitolojisine kadar sürekliliğini koruduğudur

Günümüze gelen belli başlı Hitit mitoslarına göz atarsak bu etkileri daha iyi görebiliriz


Kaybolan Tanrı Efsaneleri

Daha önce de belirttiğimiz gibi, Hititler bir çok doğa olayını tanrılara bağlamakta, ancak onları, insan şekilli (antropomorfik) olarak düşünmekteydiler

Buna göre bir tanrı canı isterse çekip gidebiliyordu Ancak tanrının gitmesiyle ona bağlı olan doğa olayları da etkileniyordu

Ele geçen metinlerden biri de Fırtına tanrısının oğlu Telipinu’nun kaybolması ile ilgili olandır Hatti kökenli bu efsanenin kahramanı Telipinu aslında bir tarım tanrısıdır Tohum ekmek, tarla sürmek, sulamak, ürünü yetiştirmek ve toplamak gibi tarım işleri ile ilgilidir Doğal olarak bu tanrının kaybolması bütün hayatı etkilemiştir Farklı versiyonlardan derlenen efsanenin ilginç bir konusu vardır

Tanrı o kadar sinirlidir ki elbisesini ve ayakkabılarını ters giyecek kadar sinirlenmiştir ve fırlar gider Tanrının gitmesiyle beraber ülkede her şey değişir Sıkıntılar başlar :

“ Pencereleri sis doldurdu, evi duman doldurdu Ocakta odunlar boğuldu, ağılda koyunlar boğuldu Koyun kuzusunu istemedi, inek buzağısını istemedi[…] Arpa ve buğday yetişmez oldu, sığırlar koyunlar ve insanlar gebe kalmadılar, gebe kalanlar ise doğurmadılar Dağlar kurudu, ağaçlar kurudu ve çiçek açmaz oldu; otlaklar kurudu, kaynaklar kurudu”

Tanrının gidişi o kadar etkili olmuştu ki diğer tanrılar da bundan etkilenmişti, hatta bütün tanrıların katıldıkları bir ziyafette yiyip içmelerine rağmen açlık ve susuzlukları geçmemişti Bu pasajın açıklaması şu şekilde olabilir , burada tanrıların yemesi ve içmesi kendilerine sunulan sunular olabilir, ancak bu sunuların fayda etmedikleri görülmektedir

En sonunda Fırtına tanrısının aklına oğlu Telipinu gelir ve iyi olan herşeyi alıp götürdüğünü söyler, ve yüksek dağlarda Telipinu’yu araması için kartalı gönderir Ancak kartal Telipinu’yu bulamaz O zaman bütün tanrıların annesi tanrıça Hannahanna Fırtına tanrısı’na bizzat aramasını söyler Ancak fırtına tanrısı da başarılı olamaz Hannahanna en sonunda bir arı gönderir Arı sonunda tanrıyı bulur ve onu sokarak uyandırır (bu bölüm değişik versiyonlarda farklıdır) Telipinu daha da öfkelenir En sonunda bir ayin yaparak öfkesini dindirmeye karar verilir Bu işi büyü tanrıçası Kamrušepa yapar:

“ Ey tanrılar gidin! Şimdi tanrı Hapantali için Güneş Tanrısı’nın koyunlarını güdün Telipinu’nun Karaš-hububatlarını [1] iyileştirebilmem için on iki koç seçin Bin küçük deliği olan bir sepeti kendim için aldım Ve onun üstüne ben karaš-hububatı ve Kamrušepa’nın koçlarını döktüm Ve ben Telipinu’nun üzerinde, şurasında burasında ateş yaktım Ve onun kötülüğünü Telipinu’nun vücudundan aldım Onun günahını aldım Onun kızgınlığını aldım Onun hiddetini aldım Onun dargınlığını aldım Onun küskünlüğünü aldım […] Telipinu hiddeti bırak Öfkeyi bırak Küskünlüğü bırak Ve kanaldaki su nasıl geriye akmazsa, Telipinu’nun hiddeti, öfkesi ve küskünlüğü aynı şekilde geri gelmesin […] Telipinu’nun hiddeti, öfkesi, günahı ve küskülüğü gitsin Ev onu bıraksın İçindekiondan kurtulsun Pencere ondan kurtulsun Menteşe[ondan kurtul]sun İç avlu ondan kurtulsun Şehir kapısı ondan kurtulsun Kapı ondan kurtulsun Kral yolu ondan kurtulsun Meyve bahçesine, tarlaya ya da ormana o girmesin (Karanlık) toprağın Güneş tanrısının yoluna o gitsin Kapıcı yedi kapıyı açtı Yedi (kapı) sürgüsünü çekti Karanlık toprağın altında bronzdan palhi kapları durur Kapakları kurşundandır Tutamakları ise demirdendir İçlerine giren bir şey, bir daha geri çıkamaz İçlerinde mahvolur Bundan dolayı onlar Telipinu’nun hiddeti, öfkesi, günahı ve küskünlüğünü yakalsın ve onlar (buraya) geri dönmesin”

Sonuçta bu büyü etkili olur (Başka versiyonda bu büyüyü bir insan yapmıştır) Telipinu’nun öfkesi diner ve evine döner Böylece ortaklık yatışır ve eski haline döner

Bu efsanaye çok benzeyen bir de Fırtına Tanrısı’nın kaybolması efsanesi vardır Ancak ikisini aynı efsanenin değişik anlatımları olarak kabul edebiliriz

Bu efsanelerin dışında Güneş Tanrısı’nın, Hannahanna’nın ve başka tanrıların da kayboluş mitosları vardır Ancak bunları aynı efsanelerin farklı yorumları olarak düşünebiliriz

Bu konuya dahil edebilceğimiz ilginç bir motif de Ay’ın düşme mitosudur Hatti kökenli bu mitosun bir ay tutulmasını mı anlattığı yolksa farklı bir ritüelden mi bahsettiği bilinmemektedir :

“ Kaşku (Ay tanrısı) gökten düştü Şimdi o Kilammar (tapınak) üstüne düştü Ancak onu kimse görmedi Şimdi tanrı (Gök/Fırtına tanrısı) onun arkasından yağmur saldı Ve arkasından yağmur sağanakları gönderdiOnu korku aldı Hapantalli aşağıya onun yanına gitti, o zaman onunla konuştu Gidiyor musun? Ne yapıyorsun? “


İlluyanka Efsanesi

Hatti kökenli en önemli mitoslardan biri de Fırtına tanrısı ile yılan arasındaki savaştır Bu mitosun izleri daha sonra kendini Apollon ya da Saint George mitoslarında da gösterir Belki de izleri daha da derindir Bu konuda İsmet Zeki Eyüboğlu şöyle yazmaktadır (bkz Kaynakça) :

“ Bugün Anadolu halk masalları içinde, İlluyanka ile devlerin savaşını işleyen bir çok öyküler, gerçeküstü olaylar vardır Yılanlarla kartalların savaşını içeren bütün masalların kaynağı budur Kimine göre çok büyük bir devdir İlluyanka Yalnız adı değişmiş, Anadolu türkçesinde ejder olmuştur Halk ona ejderha diyor […] İlluyanka başka başka ülkelerin halk anlaışlarına, dini inanışlarına göre nitelikler kazanmış Anadoluda büyük bir yılan olarak nitelendirilen Şahmeran, onunla ilgili olalar, boğuşmalar bu eskiçağ anadolu masalının değişikliğe uğramış kalıntılarıdır “

Bazı yorumcular bu efsanede sözü geçen yılanın öldürülmesi motifinin baharın, kışı yenmesi şeklinde yorumlanması gerektiğini belirtmişlerdir Bütün kültürlerde hemen hemen tanrının yılanı öldürmesi motifi olması bize bu sembolün ezoterik bir açıklaması da olabileceğini düşündürtmektedir

Bu efsane, bahar bayramı olan Purulliyaş törenleri sırasında da anlatılıyordu Ele geçen tabletlerde efsane şöyle başlar :

“ Nerik şehri Fırtına Tanrısı [Merhemli rahibi] Kella’ya göre (bu) göğün Fırtına Tanrısı’nın […] için Purulli (festivali) metnidir (sözleridir) Onlar şöyle konuştuklarında : “Ülkede büyüme (bolluk) ve gelişme (bereket) olsun Ve eğer (gerçekten ülkede) büyüme ve gelişme olursa, onlar Purulli festivalini kutlar “

Efsane bu sözlerden sonra dev yılan Illuianka/İlluyanka ile Fırtına tanrısının savaşı ile başlar ve Fırtına tanrısı yenilir Bunun üzerine Fırtına tanrısı bütün tanrıları toplar ve yardım ister

Tanrıça İnara buna bir çözüm düşünür ve bir festival düzenler Daha sonra tanrıça Ziggarata şehrine giderek burada Hupašiia adında bir ölümlü ile anlaşır ve planın anlatır Hupašiia, karşılığında tanrıça ile yatmak koşulu ile bunu kabul eder

İnara daha sonra süslenerek yılan İlluianka’nın deliğine gider ve onu festivale çağırır Deliğinden çocukları ile çıkan İlluianka oradaki içkilerin çoğunu içer ve sarhoş olur, hatta deliğine de geri dönmek istemez Hupašiia yılanı bir ip ile bağlar Fırtına tanrısı da İlluianka’yı öldürür Böylece Fırtına tanrısının sorunu çözüme bağlanır

İnara ise Hupašiia için Tarukka şehrinde kaya üzerine bir ev inşa eder ve onu oraya yerleştirir Ancak karısını ve çocuklarını görmemesi için Hupašiia’nın pencereden bakmasını yasaklar Ancak yirmi gün geçince Hupašiia pencereden bakarak karısını ve çocuklarını görür ve İnara’ya eve dönmek istediğini söyler İnara da Hupašiia’ı öldürür

Bu efsanenin ele geçen bir veriyonu daha vardır

Bu versiyonda da efsane, İlluianka’nın Fırtana tanrısını yenmesi ile başlar Ancak bu kez İlluianka Fırtına tanrısının kalbini ve gözlerini de alır

Fırtına tanrısı daha sonra fakir bir adamın kızı ile evlenir ve bir oğlu olur Oğlan büyüdüğünde İlluianka’nın kızını alır Fırtına tanrısı öcünü almanın peşindedir :

“ Fırtına tanrısı ona (oğluna) sürekli olarak şöyle emreder : «Karının evine (yaşamaya) gittiğinde (başlık parası olarak) kalbi(mi) ve gözleri(mi) onlardan iste» “

Oğlu Fırtına tanrısının istediğini yapar ve gözleri ile kalbini geri alır Bunun üzerine yeniden İlluianka ile döğüşe tutuşur Ancak bu kez oğlu da yılandan yanadır

Fırtına tanrısı İlluianka’yı ve kendi öz oğlunu öldürür

Bu iki versiyonda da ortak nokta Fırtına tanrısının yılanı öldürmesidir Bu efsane daha da önce belirttiğimiz gibi farklı kültürlerde farklı şekillerde yaşamıştır


Kumarbi Efsanesi

Hurri kökenli bu efsane, daha sonra Yunan mitolojisinde de izleri görülecek ilginç bir efsanedir

Bu destan bir kaç kompozisyon halinde işlenmiştir Ancak tablelerin çoğunda büyük kırıklar olduğu için parça parça günümüze gelmiştir

Bu efsane , Hesiodos’un Theogonia’sını andıracak biçimde tanrı soyarından bahsetmektedir

“ İlk (eski) tanrılar, […] kuvvetli tanrılar işitsinler : […] Geçmiş yıllarda Alalu (gökyüzünde) kral idi Alalu tathta oturuyordu Ve tanrıların önde geleni, güçlü Anu, (hizmetçi olarak) onun huzurunda duruyordu O, (Alalu’nun) ayaklarına kapanıyor ve içki kaplarını, içmek için, onun eline veriyordu “

Ancak bu durum çok uzun sürmez Alalu gökte dokuz yıl krallık yapar Anu, Alalu’ya karşı ayaklanır ve onu yenerek aşağıya, karanlık toprağa gönderir ve tahta geçer Bu kez Kumarbi ona hizmet etmeye başlar

Anu da dokuz yıl boyunca tahtta kalır Dokuzuncu yılda bu kez Kumarbi Anu’ya karşı ayaklanır ve Onunla savaşmaya başlar Anu, Kumarbi’ye karşı koyamaz , kaçar :

“ Anu, Kumarbi’nin el ve ayaklarından kendini sıyırdı ve kaçtı Anu, gökyüzüne çıktı (Fakat) Kumarbi onun arkasından koştu Anu’nun ayaklarından yakaladı ve Anu’yu gökyüzünden aşağıya çekti (Kumarbi Anu’nun) dizini (bel altını) ve bronza benzer Kumarbi’nin karnına bitişik erkeklik organını ısırdı Kumarbi, Anu’nun erkekliğini yutunca, o sevinde ve yüksek sesle güldü Anu döndü ve Kumarbi’ye (şöyle) söylenmeye başladı : « Erkekliğimi yuttuğun için kendi içinden seviniyor musun? Kendi kendine sevinme! Ben sana yük (tohum) yükledim İlk olarak soylu Fırtına Tanrısı ile seni aşıladım (gebe bıraktım) İkincisi dayanılmaz Aranzah nehriyle seni aşıladım Üçüncüsü soylu Tašmišu ile seni aşıladım Üç dehşet tanrıyı ben sana bir yük olarak yerleştirdim “

Anu böyle diyerek gökyüzüne gizlenir Kumarbi ise hemen tükürür ve daha sonra da Nippur şehrine gider Kumarbi burada doğum için ayları sayar ve tanrıları dünyaya getirir Metinin buraları çok kırık olduğundan efsanenin bu bölüm hakkında ayrıntılı bilgimiz yoktur Ancak çıkan tanrılar da savaşa tutuşurlar En kuvvetlisi Teşup’tur Hatta Teşup boğası Šeri’ye şöyle der :

“ [Artık kim benim] karşıma kavga etmeye gelebilir? [Şimdi beni kim] yenebilir? Kumarbi bile [bana karşı çıkamaz(?)] “

Kırık parçalardan Anu’nun Kumarbi’nin öldürülmesini istemediğini öğreniyoruz Ayrıca yeryüzü de hamiledir ve ay saymaktadır ve tabletin sonunda iki çocuk doğurur

Tabletlerin kırık olması yüznden efsanenei tam bir versiyonu elimizde yoktur Yalnız anlaşıldığı kadar, efsane Mezopotamya kökenlidir Hitiler’e Hurriler yoluyla girmiştir

Metinin Hesiodos’un Theogonia’sıyla benzerliği dikkat çekicidir Hesiodos’un bu efsaneleri Anadolu’dan aldığı düşünlebilinir Güterbock (bkz Kaynakça) ise bunların Hesiodos’a Fenikeliler yoluyla da geçebileceğne dikkat çekmektedir

Güterbock Kumarbi ismini ise şöyle açıklamaktadır :

“ Bu tanrının adı hakikî Hurricedir: sondaki –bi, Hurrice aidiyet eki –ve’dir Kumar sözcüğünün cins ismi mi yoksa yer adı mı olduğu ve Kumar adlı şehrin nerede aranacağı bilinmiyor “

Güterbock aynı zamanda Allau-anu ve Anu-Kumarbi, arasında baba oğul ilşkisi olabileceğinin de altını çizmektedir

Köken ne olursa olsun bu efsane Hihitlerde, daha doğrusu anadolu’da bir nalam kazanmış ve belki de “Yunan Mucizesi” denilen safsatanın doğuşunda rol oynamıştır


Ullikummi Şarkısı

Ullikummi Şarkısı , konu olarak Kumarbi efsanesinin devamında Teşup’un krallığında geçmektedir

Burada bir parantez açıp, “şarkı” sözcüğü üzerinde durmak gerekmektedir Dinçol (bkz Kaynakça) bunu şöyle açıklamaktadır :

“ Yabancı kökenli metinlerin bir özelliği, onların anadolu kökenliler gibi ayinler içinde yer almaması, baş bölümlerinde belirtildiği gibi birer bağımsız şarkı sayılmasıdır Şarkı terimi bu tür edebiyat ürünleri için Ortaçağ’a kadar kullanılmış bir sözcüktür Germen efsanelerinden en ünlüsüne Neibelungen Şarkısı denildiği akıldan çıkarılmamalıdır Bu bakımdan, şarkı sözcüğünün destan anlamında kullanılmış olduğunu söylemekte bir sakınca yoktur “

Şarkı sözcüğünü de açıkladıktan sonra efsanenin konusuna bakabiliriz :

Anlaşıldığına göre Kumarbi yenilmiş ve tahtta Teşup oturmaktadır Ancak Kumarbi bunu hazmedemez :

“ Kumarbi aklını toparlar (düşünür) Uğursuz bir günde kötü bir insan yetiştirir O Teşup’a karşı kötülük planlar O Teşup’ a karşı bir asi çıkarır […] (Kumarbi) eline bir asa aldı [Ayaklarına ayakkabı olarak] hızlı rüzgarları koydu O Urkiš şehrine yola çıktı ve Soğuk Pınar’a vardı Şimdi Soğuk Pınar’da bir kaya bulunur : onun boyu üç fersah ve genişliği […] ve yarın fersahtır Onun vaginası ise […fersahtır Onu görünce] aklı başından fırladı ve o kaya ile sevişti Erkeklik organını onun içine batırdı O beş kez oldu O on kez oldu “

Tabletteki kırıklardan metnin devamı tam anlaşılamamktadır ancak, Deniz tanrısının yardım ettiğini ve çocuğun doğduğunu öğrenebiliyoruz

Kumarbi bu çocuğa Ullikummi adını verir :

“ Kumarbi kendi kendine söylenmeye başladı : Kader tanrıçaları ve ana tanrıçaların bana verdiği çocuğa ne isim koyacağım […] Varsın onun ismi Ullikummi olsun O krallığa gökyüzüne gitsin Güzel Kummiia şehrini sıkıştırsın Teşup’a vursun Onu saman gibi doğrasın Onu bir karınca [gibi] ayakları ile ezsin “

Ullikummi sözcük olarak Kummiia’nın yıkıcısı anlamına gelmektedir Kummiia ise Fırtına Tanrısının kentidir Metinden de anlaşılacağı gibi Kumarbi bu doğan çocuğun Teşup’tan kendi intikamını almasını beklemektedir

Kumarbi, bu çocuğun Teşup’un haberi olmadan yetişmesi için gizler, nacak güneş tanrı vbu süratle büyüyen ve canavarlaşan çocuğu görür ve Teşup’a haber verir

Teşup erkek kardeşi Tašmišu ve kız kardeşi Šaušga ile Hazzi dağına gider ve canavarı bulur Ancak Ullikummi alt edilebilecek gibi değildir

Kırık tabletlerden anlaşılabildiği kadarı ile Teşup savaş hazırlıkların başlamıştır Savaşa tutuşur, ancak başarılı olamaz Taş canavar Ullikummi Teşup’u ve yanındaki yetmiş tanrıyı yener

Teşup’un kardeşi Tašmišu yenilginin haberibi Teşup’un karısı Hepat’a bildirir ve yeniden Teşup’un yanına döner Tašmišu, Teşup’a tanrı Ea’dan yardım istemesini söyler İki kardeş Ea’ya gederler Tablet buralarda kırıktır Ancak onları Ubelluri ile konuşurken buluruz Ubelluri Atlas gibi dünyayı sırtında taşıyan bir devdir Ullikummi de onun omuzunda büyümüştür Ubelluri sağ omzunda bir şey olduğunu söyleyince Ullikummi’nin orada büyüdüğü anlaşılır ve Ea eski tarılara seslenir :

“ Eski sözleri bilen ilk tanrılar sözümü duyun Eskiden, babadan, büyükbabadan olan mühür evlerini tekrar açın Ecdadımın mühürlerini getirsinler Onu orada mühürlesinler Yeryüzü ve gökyüzünü ayırdıkları(kestikleri) bakırdan eski kesici aleti getirsinler Biz, Kumarbi’nin bir asi olarak tanrılara karşı yüceltiği (büyüttüğü) bazalt Ullikummi’nin ayaklarını keseceğiz “

ullikummi’nin ayakları kesilince güçsüz kalır Teşup ve tanrılar Ullikummi ile savaşmaya başlar Metnin sonu kırıktır, ama burada Teşup’un zaferinin anlatıldığı düşünülmektedir

Bu efsane de Yunan mitolojisindeki bazı motifleri anımsatmaktadır

Hitit mitolojisinide kırık tabletlerle günümüze ulaşan başka efsaneler de vardır Biz burda en önemlilerini aldık İleride bunlara da yer verebileceğimizi ummaktayız

HİTİT MİTOLOJİSİ

Hititlerde özgün bir mitolojiden söz etmek oldukça güçtür Hitit efsaneleri çok güçlü o bir şekilde Hurri, Hatti ve Mezopotamya etkisinde kalmıştır Hititlerden günümüze gelen efsanelerde bu etki açıkça görülmektedir Ancak bir başka gerçek de Hitit efsanelerinin Yunan mitolojisine kadar sürekliliğini koruduğudur

Günümüze gelen belli başlı Hitit mitoslarına göz atarsak bu etkileri daha iyi görebiliriz
Kaybolan Tanrı Efsaneleri

Daha önce de belirttiğimiz gibi, Hititler bir çok doğa olayını tanrılara bağlamakta, ancak onları, insan şekilli (antropomorfik) olarak düşünmekteydiler

Buna göre bir tanrı canı isterse çekip gidebiliyordu Ancak tanrının gitmesiyle ona bağlı olan doğa olayları da etkileniyordu

Ele geçen metinlerden biri de Fırtına tanrısının oğlu Telipinu’nun kaybolması ile ilgili olandır Hatti kökenli bu efsanenin kahramanı Telipinu aslında bir tarım tanrısıdır Tohum ekmek, tarla sürmek, sulamak, ürünü yetiştirmek ve toplamak gibi tarım işleri ile ilgilidir Doğal olarak bu tanrının kaybolması bütün hayatı etkilemiştir Farklı versiyonlardan derlenen efsanenin ilginç bir konusu vardır

Tanrı o kadar sinirlidir ki elbisesini ve ayakkabılarını ters giyecek kadar sinirlenmiştir ve fırlar gider Tanrının gitmesiyle beraber ülkede her şey değişir Sıkıntılar başlar :

Pencereleri sis doldurdu, evi duman doldurdu Ocakta odunlar boğuldu, ağılda koyunlar boğuldu Koyun kuzusunu istemedi, inek buzağısını istemedi[…] Arpa ve buğday yetişmez oldu, sığırlar koyunlar ve insanlar gebe kalmadılar, gebe kalanlar ise doğurmadılar Dağlar kurudu, ağaçlar kurudu ve çiçek açmaz oldu, otlaklar kurudu, kaynaklar kurudu”

Tanrının gidişi o kadar etkili olmuştu ki diğer tanrılar da bundan etkilenmişti, hatta bütün tanrıların katıldıkları bir ziyafette yiyip içmelerine rağmen açlık ve susuzlukları geçmemişti Bu pasajın açıklaması şu şekilde olabilir , burada tanrıların yemesi ve içmesi kendilerine sunulan sunular olabilir, ancak bu sunuların fayda etmedikleri görülmektedir

En sonunda Fırtına tanrısının aklına oğlu Telipinu gelir ve iyi olan herşeyi alıp götürdüğünü söyler, ve yüksek dağlarda Telipinu’yu araması için kartalı gönderir Ancak kartal Telipinu’yu bulamaz O zaman bütün tanrıların annesi tanrıça Hannahanna Fırtına tanrısı’na bizzat aramasını söyler Ancak fırtına tanrısı da başarılı olamaz Hannahanna en sonunda bir arı gönderir Arı sonunda tanrıyı bulur ve onu sokarak uyandırır (bu bölüm değişik versiyonlarda farklıdır) Telipinu daha da öfkelenir En sonunda bir ayin yaparak öfkesini dindirmeye karar verilir Bu işi büyü tanrıçası Kamrušepa yapar:

Ey tanrılar gidin! Şimdi tanrı Hapantali için Güneş Tanrısı’nın koyunlarını güdün Telipinu’nun Karaš-hububatlarını[1] iyileştirebilmem için on iki koç seçin Bin küçük deliği olan bir sepeti kendim için aldım Ve onun üstüne ben karaš-hububatı ve Kamrušepa’nın koçlarını döktüm Ve ben Telipinu’nun üzerinde, şurasında burasında ateş yaktım Ve onun kötülüğünü Telipinu’nun vücudundan aldım Onun günahını aldım Onun kızgınlığını aldım Onun hiddetini aldım Onun dargınlığını aldım Onun küskünlüğünü aldım […] Telipinu hiddeti bırak Öfkeyi bırak Küskünlüğü bırak Ve kanaldaki su nasıl geriye akmazsa, Telipinu’nun hiddeti, öfkesi ve küskünlüğü aynı şekilde geri gelmesin […] Telipinu’nun hiddeti, öfkesi, günahı ve küskülüğü gitsin Ev onu bıraksın İçindekiondan kurtulsun Pencere ondan kurtulsun Menteşe[ondan kurtul]sun İç avlu ondan kurtulsun Şehir kapısı ondan kurtulsun Kapı ondan kurtulsun Kral yolu ondan kurtulsun Meyve bahçesine, tarlaya ya da ormana o girmesin (Karanlık) toprağın Güneş tanrısının yoluna o gitsin Kapıcı yedi kapıyı açtı Yedi (kapı) sürgüsünü çekti Karanlık toprağın altında bronzdan palhi kapları durur Kapakları kurşundandır Tutamakları ise demirdendir İçlerine giren bir şey, bir daha geri çıkamaz İçlerinde mahvolur Bundan dolayı onlar Telipinu’nun hiddeti, öfkesi, günahı ve küskünlüğünü yakalsın ve onlar (buraya) geri dönmesin”

Sonuçta bu büyü etkili olur (Başka versiyonda bu büyüyü bir insan yapmıştır) Telipinu’nun öfkesi diner ve evine döner Böylece ortaklık yatışır ve eski haline döner

Bu efsanaye çok benzeyen bir de Fırtına Tanrısı’nın kaybolması efsanesi vardır Ancak ikisini aynı efsanenin değişik anlatımları olarak kabul edebiliriz

Bu efsanelerin dışında Güneş Tanrısı’nın, Hannahanna’nın ve başka tanrıların da kayboluş mitosları vardır Ancak bunları aynı efsanelerin farklı yorumları olarak düşünebiliriz

Bu konuya dahil edebilceğimiz ilginç bir motif de Ay’ın düşme mitosudur Hatti kökenli bu mitosun bir ay tutulmasını mı anlattığı yolksa farklı bir ritüelden mi bahsettiği bilinmemektedir :

Kaşku (Ay tanrısı) gökten düştü Şimdi o Kilammar (tapınak) üstüne düştü Ancak onu kimse görmedi Şimdi tanrı (Gök/Fırtına tanrısı) onun arkasından yağmur saldı Ve arkasından yağmur sağanakları gönderdiOnu korku aldı Hapantalli aşağıya onun yanına gitti, o zaman onunla konuştu Gidiyor musun? Ne yapıyorsun?
İlluyanka Efsanesi

Hatti kökenli en önemli mitoslardan biri de Fırtına tanrısı ile yılan arasındaki savaştır Bu mitosun izleri daha sonra kendini Apollon ya da Saint George mitoslarında da gösterir Belki de izleri daha da derindir Bu konuda İsmet Zeki Eyüboğlu şöyle yazmaktadır:

Bugün Anadolu halk masalları içinde, İlluyanka ile devlerin savaşını işleyen bir çok öyküler, gerçeküstü olaylar vardır Yılanlarla kartalların savaşını içeren bütün masalların kaynağı budur Kimine göre çok büyük bir devdir İlluyanka Yalnız adı değişmiş, Anadolu türkçesinde ejder olmuştur Halk ona ejderha diyor […] İlluyanka başka başka ülkelerin halk anlaışlarına, dini inanışlarına göre nitelikler kazanmış Anadoluda büyük bir yılan olarak nitelendirilen Şahmeran, onunla ilgili olalar, boğuşmalar bu eskiçağ anadolu masalının değişikliğe uğramış kalıntılarıdır

Bazı yorumcular bu efsanede sözü geçen yılanın öldürülmesi motifinin baharın, kışı yenmesi şeklinde yorumlanması gerektiğini belirtmişlerdir Bütün kültürlerde hemen hemen tanrının yılanı öldürmesi motifi olması bize bu sembolün ezoterik bir açıklaması da olabileceğini düşündürtmektedir

Bu efsane, bahar bayramı olan Purulliyaş törenleri sırasında da anlatılıyordu Ele geçen tabletlerde efsane şöyle başlar :

Nerik şehri Fırtına Tanrısı [Merhemli rahibi] Kella’ya göre (bu) göğün Fırtına Tanrısı’nın […] için Purulli (festivali) metnidir (sözleridir) Onlar şöyle konuştuklarında : Ülkede büyüme (bolluk) ve gelişme (bereket) olsun Ve eğer (gerçekten ülkede) büyüme ve gelişme olursa, onlar Purulli festivalini kutlar

Efsane bu sözlerden sonra dev yılan Illuianka/İlluyanka ile Fırtına tanrısının savaşı ile başlar ve Fırtına tanrısı yenilir Bunun üzerine Fırtına tanrısı bütün tanrıları toplar ve yardım ister

Tanrıça İnara buna bir çözüm düşünür ve bir festival düzenler Daha sonra tanrıça Ziggarata şehrine giderek burada Hupašiia adında bir ölümlü ile anlaşır ve planın anlatır Hupašiia, karşılığında tanrıça ile yatmak koşulu ile bunu kabul eder

İnara daha sonra süslenerek yılan İlluianka’nın deliğine gider ve onu festivale çağırır Deliğinden çocukları ile çıkan İlluianka oradaki içkilerin çoğunu içer ve sarhoş olur, hatta deliğine de geri dönmek istemez Hupašiia yılanı bir ip ile bağlar Fırtına tanrısı da İlluianka’yı öldürür Böylece Fırtına tanrısının sorunu çözüme bağlanır

İnara ise Hupašiia için Tarukka şehrinde kaya üzerine bir ev inşa eder ve onu oraya yerleştirir Ancak karısını ve çocuklarını görmemesi için Hupašiia’nın pencereden bakmasını yasaklar Ancak yirmi gün geçince Hupašiia pencereden bakarak karısını ve çocuklarını görür ve İnara’ya eve dönmek istediğini söyler İnara da Hupašiia’ı öldürür

Bu efsanenin ele geçen bir veriyonu daha vardır

Bu versiyonda da efsane, İlluianka’nın Fırtana tanrısını yenmesi ile başlar Ancak bu kez İlluianka Fırtına tanrısının kalbini ve gözlerini de alır

Fırtına tanrısı daha sonra fakir bir adamın kızı ile evlenir ve bir oğlu olur Oğlan büyüdüğünde İlluianka’nın kızını alır Fırtına tanrısı öcünü almanın peşindedir :

Fırtına tanrısı ona (oğluna) sürekli olarak şöyle emreder : «Karının evine (yaşamaya) gittiğinde (başlık parası olarak) kalbi(mi) ve gözleri(mi) onlardan iste»

Oğlu Fırtına tanrısının istediğini yapar ve gözleri ile kalbini geri alır Bunun üzerine yeniden İlluianka ile döğüşe tutuşur Ancak bu kez oğlu da yılandan yanadır

Fırtına tanrısı İlluianka’yı ve kendi öz oğlunu öldürür

Bu iki versiyonda da ortak nokta Fırtına tanrısının yılanı öldürmesidir Bu efsane daha da önce belirttiğimiz gibi farklı kültürlerde farklı şekillerde yaşamıştır
Kumarbi Efsanesi

Hurri kökenli bu efsane, daha sonra Yunan mitolojisinde de izleri görülecek ilginç bir efsanedir

Bu destan bir kaç kompozisyon halinde işlenmiştir Ancak tablelerin çoğunda büyük kırıklar olduğu için parça parça günümüze gelmiştir

Bu efsane , Hesiodos’un Theogonia’sını andıracak biçimde tanrı soyarından bahsetmektedir

İlk (eski) tanrılar, […] kuvvetli tanrılar işitsinler : […] Geçmiş yıllarda Alalu (gökyüzünde) kral idi Alalu tathta oturuyordu Ve tanrıların önde geleni, güçlü Anu, (hizmetçi olarak) onun huzurunda duruyordu O, (Alalu’nun) ayaklarına kapanıyor ve içki kaplarını, içmek için, onun eline veriyordu

Ancak bu durum çok uzun sürmez Alalu gökte dokuz yıl krallık yapar Anu, Alalu’ya karşı ayaklanır ve onu yenerek aşağıya, karanlık toprağa gönderir ve tahta geçer Bu kez Kumarbi ona hizmet etmeye başlar

Anu da dokuz yıl boyunca tahtta kalır Dokuzuncu yılda bu kez Kumarbi Anu’ya karşı ayaklanır ve Onunla savaşmaya başlar Anu, Kumarbi’ye karşı koyamaz , kaçar :

Anu, Kumarbi’nin el ve ayaklarından kendini sıyırdı ve kaçtı Anu, gökyüzüne çıktı (Fakat) Kumarbi onun arkasından koştu Anu’nun ayaklarından yakaladı ve Anu’yu gökyüzünden aşağıya çekti (Kumarbi Anu’nun) dizini (bel altını) ve bronza benzer Kumarbi’nin karnına bitişik erkeklik organını ısırdı Kumarbi, Anu’nun erkekliğini yutunca, o sevinde ve yüksek sesle güldü Anu döndü ve Kumarbi’ye (şöyle) söylenmeye başladı : « Erkekliğimi yuttuğun için kendi içinden seviniyor musun? Kendi kendine sevinme! Ben sana yük (tohum) yükledim İlk olarak soylu Fırtına Tanrısı ile seni aşıladım (gebe bıraktım) İkincisi dayanılmaz Aranzah nehriyle seni aşıladım Üçüncüsü soylu Tašmišu ile seni aşıladım Üç dehşet tanrıyı ben sana bir yük olarak yerleştirdim

Anu böyle diyerek gökyüzüne gizlenir Kumarbi ise hemen tükürür ve daha sonra da Nippur şehrine gider Kumarbi burada doğum için ayları sayar ve tanrıları dünyaya getirir Metinin buraları çok kırık olduğundan efsanenin bu bölüm hakkında ayrıntılı bilgimiz yoktur Ancak çıkan tanrılar da savaşa tutuşurlar En kuvvetlisi Teşup’tur Hatta Teşup boğası Šeri’ye şöyle der :

[Artık kim benim] karşıma kavga etmeye gelebilir? [Şimdi beni kim] yenebilir? Kumarbi bile [bana karşı çıkamaz(?)]

Kırık parçalardan Anu’nun Kumarbi’nin öldürülmesini istemediğini öğreniyoruz Ayrıca yeryüzü de hamiledir ve ay saymaktadır ve tabletin sonunda iki çocuk doğurur

Tabletlerin kırık olması yüznden efsanenei tam bir versiyonu elimizde yoktur Yalnız anlaşıldığı kadar, efsane Mezopotamya kökenlidir Hitiler’e Hurriler yoluyla girmiştir

Metinin Hesiodos’un Theogonia’sıyla benzerliği dikkat çekicidir Hesiodos’un bu efsaneleri Anadolu’dan aldığı düşünlebilinir Güterbock ise bunların Hesiodos’a Fenikeliler yoluyla da geçebileceğne dikkat çekmektedir

Güterbock Kumarbi ismini ise şöyle açıklamaktadır :

Bu tanrının adı hakikî Hurricedir: sondaki –bi, Hurrice aidiyet eki –ve’dir Kumar sözcüğünün cins ismi mi yoksa yer adı mı olduğu ve Kumar adlı şehrin nerede aranacağı bilinmiyor

Güterbock aynı zamanda Allau-anu ve Anu-Kumarbi, arasında baba oğul ilşkisi olabileceğinin de altını çizmektedir

Köken ne olursa olsun bu efsane Hihitlerde, daha doğrusu anadolu’da bir nalam kazanmış ve belki de Yunan Mucizesi” denilen safsatanın doğuşunda rol oynamıştır
Ullikummi Şarkısı

Ullikummi Şarkısı , konu olarak Kumarbi efsanesinin devamında Teşup’un krallığında geçmektedir

Burada bir parantez açıp, şarkı” sözcüğü üzerinde durmak gerekmektedir Dinçol bunu şöyle açıklamaktadır :

Yabancı kökenli metinlerin bir özelliği, onların anadolu kökenliler gibi ayinler içinde yer almaması, baş bölümlerinde belirtildiği gibi birer bağımsız şarkı sayılmasıdır Şarkı terimi bu tür edebiyat ürünleri için Ortaçağ’a kadar kullanılmış bir sözcüktür Germen efsanelerinden en ünlüsüne Neibelungen Şarkısı denildiği akıldan çıkarılmamalıdır Bu bakımdan, şarkı sözcüğünün destan anlamında kullanılmış olduğunu söylemekte bir sakınca yoktur

Şarkı sözcüğünü de açıkladıktan sonra efsanenin konusuna bakabiliriz :

Anlaşıldığına göre Kumarbi yenilmiş ve tahtta Teşup oturmaktadır Ancak Kumarbi bunu hazmedemez :

Kumarbi aklını toparlar (düşünür) Uğursuz bir günde kötü bir insan yetiştirir O Teşup’a karşı kötülük planlar O Teşup’ a karşı bir asi çıkarır […] (Kumarbi) eline bir asa aldı [Ayaklarına ayakkabı olarak] hızlı rüzgarları koydu O Urkiš şehrine yola çıktı ve Soğuk Pınar’a vardı Şimdi Soğuk Pınar’da bir kaya bulunur : onun boyu üç fersah ve genişliği […] ve yarın fersahtır Onun vaginası ise […fersahtır Onu görünce] aklı başından fırladı ve o kaya ile sevişti Erkeklik organını onun içine batırdı O beş kez oldu O on kez oldu

Tabletteki kırıklardan metnin devamı tam anlaşılamamktadır ancak, Deniz tanrısının yardım ettiğini ve çocuğun doğduğunu öğrenebiliyoruz


Kumarbi bu çocuğa Ullikummi adını verir :

Kumarbi kendi kendine söylenmeye başladı : Kader tanrıçaları ve ana tanrıçaların bana verdiği çocuğa ne isim koyacağım […] Varsın onun ismi Ullikummi olsun O krallığa gökyüzüne gitsin Güzel Kummiia şehrini sıkıştırsın Teşup’a vursun Onu saman gibi doğrasın Onu bir karınca [gibi] ayakları ile ezsin

Ullikummi sözcük olarak Kummiia’nın yıkıcısı anlamına gelmektedir Kummiia ise Fırtına Tanrısının kentidir Metinden de anlaşılacağı gibi Kumarbi bu doğan çocuğun Teşup’tan kendi intikamını almasını beklemektedir

Kumarbi, bu çocuğun Teşup’un haberi olmadan yetişmesi için gizler, nacak güneş tanrı vbu süratle büyüyen ve canavarlaşan çocuğu görür ve Teşup’a haber verir

Teşup erkek kardeşi Tašmišu ve kız kardeşi Šaušga ile Hazzi dağına gider ve canavarı bulur Ancak Ullikummi alt edilebilecek gibi değildir

Kırık tabletlerden anlaşılabildiği kadarı ile Teşup savaş hazırlıkların başlamıştır Savaşa tutuşur, ancak başarılı olamaz Taş canavar Ullikummi Teşup’u ve yanındaki yetmiş tanrıyı yener

Teşup’un kardeşi Tašmišu yenilginin haberibi Teşup’un karısı Hepat’a bildirir ve yeniden Teşup’un yanına döner Tašmišu, Teşup’a tanrı Ea’dan yardım istemesini söyler İki kardeş Ea’ya gederler Tablet buralarda kırıktır Ancak onları Ubelluri ile konuşurken buluruz Ubelluri Atlas gibi dünyayı sırtında taşıyan bir devdir Ullikummi de onun omuzunda büyümüştür Ubelluri sağ omzunda bir şey olduğunu söyleyince Ullikummi’nin orada büyüdüğü anlaşılır ve Ea eski tarılara seslenir :

Eski sözleri bilen ilk tanrılar sözümü duyun Eskiden, babadan, büyükbabadan olan mühür evlerini tekrar açın Ecdadımın mühürlerini getirsinler Onu orada mühürlesinler Yeryüzü ve gökyüzünü ayırdıkları(kestikleri) bakırdan eski kesici aleti getirsinler Biz, Kumarbi’nin bir asi olarak tanrılara karşı yüceltiği (büyüttüğü) bazalt Ullikummi’nin ayaklarını keseceğiz

ullikummi’nin ayakları kesilince güçsüz kalır Teşup ve tanrılar Ullikummi ile savaşmaya başlar Metnin sonu kırıktır, ama burada Teşup’un zaferinin anlatıldığı düşünülmektedir

Bu efsane de Yunan mitolojisindeki bazı motifleri anımsatmaktadır

Hitit mitolojisinide kırık tabletlerle günümüze ulaşan başka efsaneler de vardır Biz burda en önemlilerini aldık İleride bunlara da yer verebileceğimizi ummaktayız

[1] yulaf ya da çavdar olabilir